Tình cảnh giai cấp công nhân Anh

F. Engels
Tình cảnh giai cấp công nhân Anh

THÁI ĐỘ CỦA GIAI CẤP TƯ SẢN VỚI GIAI CẤP VÔ SẢN

Giai cấp tư sản mà tôi nói đến ở đây bao gồm cả cái gọi là tầng lớp quí tộc; vì nó là giai cấp có đặc quyền, là quí tộc, nhưng chỉ với giai cấp tư sản, chứ không phải với giai cấp vô sản. Người vô sản coi cả hai loại ấy là giai cấp có của, tức là tư sản. So với đặc quyền tài sản thì mọi đặc quyền khác đều không đáng kể. Cái khác nhau chỉ là: người tư sản, theo nghĩa hẹp, có quan hệ thực tiễn với công nhân công xưởng và một bộ phận công nhân mỏ, với tư cách chủ trang trại thì có quan hệ với công nhân nông nghiệp; còn người quí tộc chỉ tiếp xúc với một phần công nhân mỏ và công nhân nông nghiệp.

Tôi chưa từng thấy giai cấp nào trụy lạc, hư hỏng vì tư lợi tới mức vô phương cứu chữa, mục nát từ bên trong và không sao tiến bộ được, như giai cấp tư sản Anh; tôi đặc biệt muốn nói đến giai cấp tư sản theo nghĩa hẹp, nhất là phái tư sản tự do, thù địch với các đạo luật ngũ cốc. Với họ thì trên thế giới, không cái gì tồn tại mà không vì tiền bạc, kể cả bản thân họ; họ sống chỉ để kiếm tiền, họ không biết đến hạnh phúc nào ngoài việc mau chóng phát tài, và không có gì đau khổ hơn việc bị mất tiền^1*. Với cái tính tham tiền đến thế thì không hoạt động nào của tâm hồn con người còn trong trắng được. Thực ra, những người tư sản Anh này đều là người chồng, người cha tốt, họ cũng có mọi thứ đạo đức cá nhân; trong giao tiếp thông thường, họ cũng đáng kính và lịch sự, như mọi người tư sản khác; trong việc buôn bán, thậm chí họ còn khá hơn người Đức, họ không so đo cò kè như các thương nhân nước ta, nhưng thế thì sao? Xét cho cùng thì nhân tố quyết định duy nhất vẫn là lợi ích cá nhân, đặc biệt là lòng thèm khát kiếm tiền. Một lần, tôi đi cùng một người tư sản như thế trên đường phố Manchester, tôi nói với y về lối kiến trúc tồi tệ, mất vệ sinh; về tình hình ghê tởm của các khu lao động, và rằng tôi chưa từng thấy thành phố nào xây dựng tồi như vậy. Y lắng nghe tất cả, khi đến chỗ góc phố từ biệt tôi, y nói: "and yet there is a great deal of money made here" ("nhưng dù sao ở đây người ta cũng kiếm được rất nhiều tiền")! Người tư sản Anh không cần biết công nhân của mình có chết đói hay không, miễn là bản thân họ kiếm được tiền. Mọi quan hệ trong đời sống đều đo bằng tiền bạc; việc gì không kiếm ra tiền đều là ngu dại, ảo tưởng, không thực tế. Thế nên kinh tế chính trị học, khoa học về việc kiếm tiền, là môn học mà các thương nhân ấy ưa thích. Mỗi người trong họ là một nhà kinh tế chính trị. Quan hệ giữa chủ xưởng với công nhân không còn chút nhân tính nào, nó chỉ là quan hệ thuần túy kinh tế. Chủ xưởng là "tư bản", công nhân là "lao động". Và khi công nhân không muốn bị giam trong cái khái niệm trừu tượng ấy, khi anh ta cho rằng mình không phải là "lao động", mà là con người; con người ấy sở hữu sức lao động, cùng với các đặc điểm khác; khi công nhân cho rằng mình không thể bị coi là "lao động", một thứ hàng hóa để mua bán trên thị trường, thì người tư sản lúng túng. Y không thể hiểu là giữa mình với công nhân còn có quan hệ gì ngoài mua bán, y không coi họ là người, mà là những "cánh tay" (hand), và y thường xưng hô với công nhân của mình như thế; đúng như Carlyle nói, ngoài sự giao dịch bằng tiền mặt ra, y không thừa nhận quan hệ nào khác giữa người với người. Thậm chí đến cả quan hệ giữa y với vợ thì 99% cũng chỉ là "trả tiền mặt". Giai cấp tư sản là nô lệ khốn khổ của đồng tiền, và vì giai cấp tư sản đang thống trị, nên điều đó được thể hiện cả trong ngôn ngữ. Tiền bạc xác định giá trị của con người: "người này trị giá một vạn Bảng" (he is worth ten thousand pounds), nghĩa là: người này có chừng ấy tiền. Ai có tiền là "đáng kính", là "loại người thượng đẳng" (the better sort of people), là "có thế lực" (influential); và tiếng nói của y có trọng lượng trong giới của mình. Chất con buôn thấm vào toàn bộ ngôn ngữ, mọi quan hệ đều được biểu hiện bằng các thuật ngữ thương mại và khái niệm kinh tế. "Cung và cầu" (supply and demand) là công thức logic mà người tư sản Anh dùng để phán đoán toàn bộ đời sống con người. Do đó mà mọi mặt trong xã hội đều là tự do cạnh tranh; do đó mà chế độ laissez faire, laissez aller² đang chi phối những ngành hành chính, y tế, giáo dục, và có lẽ sẽ sớm thống trị cả tôn giáo, vì giáo hội quốc giáo đang ngày càng tan rã. Tự do cạnh tranh không muốn chịu bất kì hạn chế và kiểm soát nào của nhà nước, nó coi toàn bộ nhà nước là một gánh nặng; với nó thì tốt nhất là không có nhà nước nào cả, khi đó mỗi người có thể tùy ý bóc lột người khác; như trong cái "liên bang" mà Stirner đã tuyên truyền. Nhưng giai cấp tư sản không thể không cần đến nhà nước, dù chỉ để kiềm chế những người vô sản mà chúng rất cần; thế nên chúng dùng nhà nước để đối phó với người vô sản, đồng thời cố đẩy nhà nước ra xa mình.

Nhưng đừng tin là người Anh "có học" sẽ công khai thừa nhận lòng ích kỉ ấy. Trái lại, họ che đậy nó bằng cái mặt nạ đạo đức giả hèn hạ nhất. Cái gì? Những người Anh giàu có không quan tâm tới người nghèo ư? Họ đã lập ra những cơ quan từ thiện đấy thôi, mà các nước khác làm gì có? À vâng, những cơ quan từ thiện! Làm như là người vô sản sẽ thấy dễ chịu, khi các người đã hút máu họ, rồi sau đó cho họ chút ơn huệ trong việc từ thiện, để tâm hồn đạo đức giả tự mãn của các người cảm thấy yên vui; và các người tự phô bày trước thiên hạ như là đại ân nhân của nhân loại, vì các người đã trả lại cho người bị bóc lột 1% cái họ đáng được hưởng! Kiểu từ thiện ấy khiến người cho còn mất nhân cách hơn cả người nhận, nó làm cho người vốn bị áp bức lại càng bị áp bức; nó đòi những người cùng khổ, bị xã hội ruồng bỏ và đã mất tính cách con người, phải từ bỏ vật cuối cùng của họ, đó là danh hiệu "con người"; và trước khi ban cho một vật làm phúc, để đánh dấu ấn nhục nhã lên trán người nghèo, nó còn bắt người ấy phải quì gối cầu xin! Nhưng tất cả những cái ấy là để làm gì? Hãy nghe chính giai cấp tư sản Anh nói. Cách đây gần một năm, trên tờ "Manchester Guardian", tôi đọc thấy bức thư sau đây gửi tổng biên tập; nó được coi là hoàn toàn tự nhiên, hợp lí, và đã được đăng mà không cần bình luận gì:

"Thưa ngài tổng biên tập!

Gần đây, trên các phố lớn của thành phố chúng ta, đã xuất hiện nhiều người ăn mày; khi thì họ dùng quần áo tả tơi và hình dáng ốm đau, khi thì họ phô ra những vết thương và dị tật ghê tởm; với những cách thức đê tiện và chướng mắt ấy, họ cầu xin lòng thương hại của người qua đường. Tôi cho là khi đã nộp thuế trợ giúp người nghèo, hơn nữa còn quyên góp nhiều cho các hội từ thiện, thì người ta có quyền không phải nhìn thấy những sự quấy rầy bực mình và vô lễ ấy. Nếu cảnh sát thành phố thậm chí không thể bảo đảm cho chúng tôi được yên tĩnh đi lại trên đường, thì chúng tôi còn nộp bao nhiêu thuế để nuôi họ làm gì? Tôi hi vọng rằng sau khi bức thư này được đăng trên tờ báo có nhiều độc giả như của ngài, thì có thể khiến chính quyền tìm cách trừ bỏ cái tệ nạn (nuisance) ấy.

Vĩnh viễn trung thành với ngài.
Một quí bà"

Các bạn xem! Giai cấp tư sản Anh làm từ thiện là vì lợi ích của riêng mình; họ không cho không cái gì cả, họ coi sự bố thí của mình là một việc mua bán. Họ mặc cả với người nghèo rằng: "ta tiêu bao nhiêu tiền cho việc từ thiện, vậy là ta đã mua cái quyền không bị các ngươi quấy rầy nữa; các ngươi phải ở trong ổ chuột tối om của mình, không được bộc lộ sự bần cùng của mình để kích thích hệ thần kinh nhạy cảm của ta! Các ngươi cứ tuyệt vọng như trước đi, nhưng phải tuyệt vọng trong âm thầm; đó là cái ta đòi hỏi, đó là điều ta mua, bằng cách quyên góp cho bệnh viện 20 Bảng!" Ôi, sự từ thiện bỉ ổi của nhà tư sản Thiên chúa giáo! "Một quí bà" viết như vậy đó! Đúng, chính là một quí bà! Bà ta kí tên như vậy là xác đáng. May mà bà ta không có can đảm để tự xưng là một người đàn bà! Nếu các "quí bà" mà như thế, thì các "quí ông" phải như thế nào? Người ta sẽ nói rằng đó là một trường hợp cá biệt. Không, nó biểu hiện đúng quan điểm của hầu hết giai cấp tư sản Anh, nếu không thì ban biên tập đã không đăng nó lên báo, hoặc là sau khi nó được đăng thì phải có phản hồi; tôi đã tìm ở các số báo sau mà không thấy gì cả. Về hiệu quả của sự nghiệp từ thiện, thì chính thầy tu Parkinson đã nói rằng, người nghèo được sự giúp đỡ của bạn cùng cảnh ngộ nhiều hơn hẳn so với của giai cấp tư sản. Người vô sản trung thực hiểu rõ thế nào là đói rét, nên dù mình cũng không đủ ăn, nhưng vẫn vui lòng hi sinh bản thân để giúp người khác, sự giúp đỡ ấy có ý nghĩa khác hẳn với sự bố thí của người tư sản xa hoa.

Về các mặt khác, giai cấp tư sản cũng giả bộ từ bi, nhưng chỉ khi tư lợi của họ đòi hỏi. Trong chính trị và kinh tế chính trị, họ đã làm như thế đấy. Suốt 5 năm nay, giai cấp tư sản vẫn ra sức chứng minh với công nhân rằng: họ muốn xóa bỏ các đạo luật ngũ cốc, chỉ vì lợi ích của giai cấp vô sản. Nhưng vấn đề thực ra là thế này: các đạo luật ngũ cốc làm cho giá lúa mì ở Anh cao hơn so với ở nước ngoài, và tiền lương cũng cao hơn, thế nên các chủ xưởng Anh khó cạnh tranh với ngoại quốc, nơi có giá lúa mì và tiền lương rẻ hơn. Nếu xóa bỏ các đạo luật ngũ cốc thì giá lúa mì sẽ giảm, và tiền lương sẽ gần với mức của các nước văn minh khác ở châu Âu. Cái đó rõ ràng là do các qui luật về tiền lương, đã nói tới ở trên. Chủ xưởng sẽ dễ cạnh tranh hơn, nhu cầu về hàng hóa của Anh sẽ tăng, và nhu cầu về thợ cũng sẽ tăng. Cố nhiên là do đó mà tiền lương cũng sẽ tăng một chút, và công nhân thất nghiệp sẽ tìm được việc làm, nhưng việc đó sẽ kéo dài bao lâu? "Nhân khẩu thừa" ở Anh, nhất là ở Ireland, đã gấp đôi nhu cầu thợ của công nghiệp Anh; và sau vài năm, chút lợi nhuận từ việc xóa bỏ các đạo luật ngũ cốc sẽ mất, cuộc khủng hoảng mới sẽ đến, rồi ta sẽ quay về chỗ cũ, vì sự kích thích đầu tiên với công nghiệp cũng sẽ làm dân số tăng nhanh. Người vô sản thấy rất rõ tất cả, họ nói thẳng vào mặt giai cấp tư sản cả trăm lần. Nhưng các chủ xưởng chỉ thấy cái lợi trực tiếp mà việc xóa bỏ các đạo luật ngũ cốc đem lại cho mình; đầu óc hẹp hòi của chúng không hiểu là lợi ích đó sẽ không được lâu dài, vì cạnh tranh giữa các chủ xưởng sẽ sớm kéo lợi nhuận của mỗi người xuống mức cũ; chúng vẫn gào lên với công nhân là tất cả những cái đó đều chỉ vì họ, chỉ vì hàng triệu người đói khổ mà những người giàu của Đảng tự do đã ném hàng trăm, hàng nghìn Bảng vào quĩ của Đồng minh chống đạo luật ngũ cốc. Nhưng ai cũng biết là chúng chỉ thả con săn sắt, bắt con cá rô; chúng tính là chỉ vài năm sau khi xóa bỏ các đạo luật ngũ cốc, chúng có thể thu về gấp mười, gấp trăm lần. Nhưng công nhân không mắc lừa giai cấp tư sản nữa, nhất là sau cuộc khởi nghĩa năm 1842. Họ yêu cầu: bất kì ai nói là mình quan tâm đến hạnh phúc của công nhân, hãy chứng minh thành ý ấy bằng cách ủng hộ Hiến chương Nhân dân; vậy là công nhân phản đối mọi sự giúp đỡ từ bên ngoài, vì trong Hiến chương, họ chỉ đòi có đủ quyền lực để tự giúp mình. Nếu ai không làm thế thì công nhân có đủ lí do để tuyên chiến với người ấy, dù đó là kẻ thù công khai hay là người bạn giả dối. Ngoài ra, để được công nhân ủng hộ, Đồng minh chống đạo luật ngũ cốc đã dùng những lời lừa bịp và dối trá hèn hạ nhất. Nó cố làm cho công nhân tin rằng giá của lao động tỉ lệ nghịch với giá lúa mì, giá lúa mì thấp thì tiền lương cao, và ngược lại. Nó cố dùng những luận điểm phi lí nhất để chứng minh điều ấy, một điều còn nực cười hơn bất kì thứ gì khác mà các nhà kinh tế học thốt ra. Khi những cái ấy không có hiệu quả, thì nó hứa hẹn với công nhân rằng: khi nhu cầu về thợ tăng lên, thì họ sẽ có được hạnh phúc lớn nhất. Thậm chí nó còn trơ trẽn diễu hai mô hình bánh mì qua các phố, trên mô hình to viết: Bánh mì Mĩ 8 penny một cái, tiền lương mỗi ngày 4 shilling, và trên mô hình nhỏ hơn nhiều thì viết: Bánh mì Anh 8 penny một cái, tiền lương mỗi ngày 2 shilling. Nhưng công nhân không mắc lừa: họ đã hiểu quá rõ những người chủ của mình.

Nhưng nếu muốn thấy thật rõ tính giả dối của những lời hứa tuyệt đẹp ấy, thì phải xem hành động thực tiễn. Ở trên, ta đã thấy giai cấp tư sản bóc lột giai cấp vô sản bằng mọi cách như thế nào. Nhưng đó mới chỉ từng cá nhân tư sản, mỗi người tự bóc lột công nhân của mình. Giờ hãy xem giai cấp tư sản, với tư cách chính đảng, thậm chí là chính quyền nhà nước, chống lại giai cấp vô sản như thế nào. Trước hết, toàn bộ pháp luật là để bảo vệ người có của và chống kẻ không có của, cái đó là hiển nhiên. Chỉ vì có những kẻ không có của nên mới cần có pháp luật; và dù điểm ấy chỉ được trực tiếp biểu hiện ở rất ít đạo luật, như đạo luật chống những kẻ lang thang và không nhà cửa, coi giai cấp vô sản như bọn ngoài vòng pháp luật; nhưng sự thù địch với giai cấp vô sản vẫn là cơ sở vững chắc của pháp lí, đến mức các quan tòa, nhất là thẩm phán hòa giải (mà chính họ lại thuộc giai cấp tư sản), vốn tiếp xúc nhiều với giai cấp vô sản, thì chẳng cần suy nghĩ mấy cũng nhận thấy ý nghĩa ấy của pháp luật. Nếu người giàu được gọi, đúng hơn là được mời đến tòa án, thì quan tòa tỏ ra rất tiếc vì phải làm phiền y, và cố xoay xở vụ kiện theo hướng có lợi cho y; nếu phải xử tội y thì quan tòa rất áy náy, v.v.; kết quả là một khoản tiền phạt bé tí, mà người tư sản ném lên bàn một cách ngạo mạn rồi bỏ đi. Nhưng nếu một người nghèo bị gọi tới thẩm phán hòa giải, thì anh ta hầu như luôn bị bắt giữ từ đêm hôm trước, phải ở trong nhà giam với nhiều người cùng cảnh ngộ; ngay từ đầu, anh ta đã bị coi là có tội, bị chửi mắng, mọi lời biện hộ của anh ta đều bị gạt đi bằng một câu khinh miệt: "Thôi! Chúng tôi biết rồi!" Và anh ta bị phạt, nhưng không có tiền nộp phạt, nên phải ở tù một vài tháng để đền tội. Và dù không thể bị gán cho bất kì tội gì, thì anh ta vẫn phải ở tù, vì là "kẻ bịp bợm và lang thang" (a rogue and a vagabond; hai từ này hầu như luôn đi cùng nhau). Sự thiên vị của các thẩm phán hòa giải, nhất là ở nông thôn, thì quả là không tưởng tượng nổi; việc đó xảy ra hàng ngày, đến nỗi mà những vụ không quá trắng trợn thì đều được lên báo một cách thản nhiên, không có bình luận gì. Nhưng đừng mong có cách gì khác. Một mặt, những "Dogberry" ấy chỉ giải thích pháp luật theo ý muốn của họ; mặt khác, chính họ cũng là tư sản, họ thấy lợi ích của giai cấp mình là cơ sở chủ yếu của mọi trật tự chân chính. Cách cư xử của cảnh sát thì cũng như thẩm phán hòa giải. Dù người tư sản làm gì thì cảnh sát vẫn lễ phép với y và làm đúng theo luật, nhưng họ lại thô bạo và tàn nhẫn với người vô sản; sự nghèo khổ đã làm cho anh ta bị nghi ngờ về đủ thứ tội phạm, và còn lấy đi của anh ta những phương tiện pháp lí, để đối phó với sự chuyên quyền của bọn thống trị. Thế nên với người vô sản thì pháp luật chẳng có tác dụng bảo vệ gì: cảnh sát có thể tùy ý vào nhà anh ta, bắt bớ và đàn áp anh ta. Chỉ khi một hội công nhân mời được người bào chữa, như công nhân mỏ đã mời Roberts, thì người ta mới thấy rõ tác dụng bảo vệ của pháp luật đối với người vô sản ít ỏi thế nào, và người vô sản thường phải chịu mọi gánh nặng của pháp luật ra sao, trong khi không được hưởng chút lợi ích nào của nó.

Đến nay, nhằm nô dịch giai cấp vô sản hơn nữa, giai cấp có của trong nghị viện vẫn đấu tranh chống những tình cảm tốt của các nghị sĩ còn chưa chìm trong thế lực của tính ích kỉ. Các mảnh đất công lần lượt bị thu hồi và đem canh tác, cái đó cố nhiên thúc đẩy sản xuất nông nghiệp, nhưng làm cho giai cấp vô sản phải chịu thiệt hại nặng. Ở đâu còn đất công, người nghèo còn có thể thả lừa, lợn, hoặc vài con ngỗng; trẻ em và thanh niên còn có thể tự do vui chơi ngoài trời. Bây giờ đất công không còn, thu nhập của người nghèo bị giảm; bọn trẻ mất chỗ vui chơi, chỉ còn cách vào tiệm rượu. Nghị viện mỗi lần họp đều thông qua một loạt điều luật về việc khai khẩn đất công. Trong kì họp nghị viện năm 1844, chính phủ quyết định bắt các công ti độc quyền đường sắt phải hạ giá vé xe lửa xuống mức hợp lí là 1 penny mỗi dặm, để công nhân dễ dàng đi lại, do đó đã đề nghị: trên mỗi tuyến đường hàng ngày, phải thêm một đoàn tàu hạng ba với mức giá đó; thì vị "cha cố tôn kính", giáo chủ London, lại đề nghị trừ ra chủ nhật, ngày duy nhất mà công nhân có việc làm có thể đi đâu đó, nghĩa là vào chủ nhật thì chỉ người giàu mới được đi tàu, còn người nghèo thì chịu. Tuy nhiên, đề nghị đó lộ liễu và công khai quá, khiến người ta không thể thông qua, thế nên nó bị bác bỏ. Những vụ tấn công ngấm ngầm vào quyền của giai cấp vô sản thì nhiều vô kể, đến mức ngay cả những việc xảy ra chỉ trong một kì họp nghị viện, tôi cũng không đủ chỗ để liệt kê. Ở đây chỉ nêu thêm một vụ, cũng trong kì họp năm 1844. Một nghị sĩ ít tiếng tăm, tên là Miles, đưa ra một dự luật điều chỉnh quan hệ giữa chủ và tớ, dường như vô hại. Chính phủ chấp nhận và giao nó cho một ủy ban xem xét. Khi đó, thợ mỏ miền Bắc đang bãi công, và Roberts đang có chuyến đi thắng lợi khắp nước Anh, cùng với các công nhân mà ông đã giúp trắng án. Khi dự luật ấy được ủy ban trao lại, thì nó đã có thêm mấy điều khoản cực kì bạo ngược, nhất là cái này: người lao động nào đã cam kết (bằng miệng hoặc giấy tờ) làm cho chủ xưởng việc gì, dù là tạm thời; nếu từ chối làm việc, hoặc có những "hành vi không tốt" (misbehaviour) khác, thì chủ xưởng có thể đưa người ấy tới "bất kì" (any) viên thẩm phán hòa giải nào; viên thẩm phán này, căn cứ vào lời khai có tuyên thệ của chủ xưởng hoặc người đại diện hay đốc công của chủ xưởng (tức là lời khai của bên nguyên), có thể xử người lao động tới hai tháng tù khổ sai. Dự luật ấy làm công nhân cực kì phẫn nộ, nhất là vì cùng lúc đó, dự luật mười giờ đã được trình lên nghị viện, và đang được cổ động mạnh. Công nhân tổ chức hàng trăm cuộc họp, gửi hàng trăm đơn thỉnh nguyện tới London cho đại biểu của giai cấp vô sản ở nghị viện, đó là Thomas Duncombe. Ngoài đại biểu của đảng "Nước Anh trẻ" là Ferrand, thì Duncombe là nghị sĩ duy nhất quyết liệt phản đối dự luật ấy. Nhưng khi những người cấp tiến khác thấy nhân dân chống lại nó, thì họ lần lượt bò sang phía Duncombe, còn bọn tư sản tự do thấy công nhân phẫn nộ thì cũng không dám bảo vệ dự luật ấy; và vì không ai dám chống lại toàn dân, nên nó đã thất bại nhục nhã.

Nhưng sự tuyên chiến công khai nhất của giai cấp tư sản chống giai cấp vô sản lại là thuyết nhân khẩu của Malthus, và đạo luật mới về người nghèo, sinh ra từ thuyết đó. Về thuyết của Malthus, ta đã nói đến vài lần. Hãy tóm tắt lại: kết luận chủ yếu của nó là trên trái đất luôn có nhân khẩu thừa, thế nên luôn có nghèo khổ, thiếu thốn, bần cùng và vô đạo đức; số phận và vận mệnh vĩnh cửu của loài người là có mặt trên thế giới này quá nhiều, do đó mà họ chia thành những giai cấp khác nhau; một số thì giàu có, được giáo dục và có đạo đức; một số khác thì nghèo khổ, đói kém, ngu muội và thiếu đạo đức. Từ đó ta có kết luận thực tiễn sau (chính Malthus đã đề ra như vậy): việc từ thiện và thuế trợ giúp người nghèo thực ra không có nghĩa lí gì, vì chúng chỉ duy trì và gia tăng "nhân khẩu thừa", vì sự cạnh tranh của họ mà tiền lương của những người khác bị giảm. Việc các cơ quan trợ giúp tạo ra việc làm cho người nghèo cũng là vô nghĩa, vì thị trường chỉ tiêu thụ được một lượng sản phẩm nhất định, và khi một công nhân thất nghiệp có việc làm, thì một công nhân khác đang có việc làm sẽ phải thất nghiệp; tức là hoạt động của các cơ quan trợ giúp người nghèo đang gây hại cho công nghiệp tư nhân. Vậy, vấn đề không phải là nuôi sống "nhân khẩu thừa", mà là cố sức giảm bớt nó. Malthus nói rõ: từ trước tới nay, người ta cho là mọi người đều có quyền sống, có quyền có tư liệu sinh hoạt; điều đó hoàn toàn phi lí. Ông ta trích lời một thi sĩ: "Người nghèo đến dự tiệc của thiên nhiên, nhưng không tìm thấy bộ đồ ăn nào dành cho mình", và nói thêm: thế là "thiên nhiên ra lệnh cho anh ta cút đi" (she bids him to be gone), "vì trước khi ra đời, anh ta không hỏi xem xã hội có muốn tiếp nhận mình hay không". Lí thuyết ấy giờ đã được tất cả bọn tư sản Anh chính cống yêu thích, mà cũng rất dễ hiểu: nó vô cùng tiện lợi cho họ, hơn nữa còn khá phù hợp với các quan hệ hiện tại. Vấn đề không phải là sử dụng "nhân khẩu thừa", biến họ thành người có ích; mà chỉ là để họ chết đói bằng cách giản đơn nhất, và không để họ đẻ nhiều con quá; việc này sẽ rất dễ dàng, nhưng còn cần một điều kiện: cái "nhân khẩu thừa" ấy phải thừa nhận mình là thừa, và vui lòng chịu chết đói. Nhưng việc này hiện nay chưa có tiến triển gì, dù giai cấp tư sản nhân từ đã cố làm cho công nhân tin vào các luận điệu kia. Trái lại, giai cấp vô sản quả quyết rằng: với hai bàn tay chăm làm, họ mới là những người không thể thiếu; còn các ngài tư bản giàu có, không làm lụng gì cả, mới là những người thừa.

Nhưng vì người giàu nắm chính quyền, nên người vô sản đành nhìn pháp luật tuyên bố rằng họ là "những người thừa" thực sự, dù họ không muốn tự công nhận điều đó. Đạo luật mới về người nghèo chính là như thế. Đạo luật cũ về người nghèo, dựa theo đạo luật năm 1601 (tức là năm 43 của triều Elizabeth), vẫn ngây thơ xuất phát từ nguyên tắc rằng: chăm sóc người nghèo là trách nhiệm của cộng đồng. Ai không có việc làm thì đều được cứu tế, và tất nhiên là người nghèo dần thấy rằng cộng đồng có nghĩa vụ không để họ chết đói. Họ coi việc nhận cứu tế hàng tuần là quyền lợi chứ không phải là ân huệ; rút cuộc thì cái đó đã làm cho giai cấp tư sản chán ngấy. Năm 1833, giai cấp tư sản giành được chính quyền nhờ cải cách tuyển cử, cùng lúc đó, sự nghèo khổ của các vùng nông nghiệp lên tới tuyệt đỉnh; và nó lập tức bắt đầu sửa đổi đạo luật về người nghèo theo quan điểm của mình. Một tiểu ban được cử ra để điều tra việc trợ giúp người nghèo, và đã phát hiện nhiều sự thực ghê người. Nó thấy rằng toàn bộ giai cấp công nhân ở các vùng nông thôn đã trở thành dân nghèo, và đã ít nhiều dựa hẳn vào quĩ tế bần để sống, vì quĩ này sẽ cấp cho người nghèo chút phụ cấp khi lương thấp. Nó thấy là chế độ này đang nuôi những người thất nghiệp, giúp những người lương thấp và đông con, bắt những người có con ngoài giá thú phải trả tiền nuôi dưỡng, nói chung là thừa nhận quyền được bảo hộ của người nghèo; và chế độ ấy đang làm đất nước phá sản:

"Một vật cản với công nghiệp, khuyến khích kết hôn bừa bãi, thúc đẩy sự tăng dân số, loại trừ ảnh hưởng của nhân khẩu tăng lên tới tiền lương; nó là một hệ thống toàn quốc nhằm gây chán nản cho những người chăm chỉ và lương thiện, và bảo vệ những kẻ lười biếng, phóng đãng, nông nổi; nó phá hoại quan hệ gia đình, cản trở việc tích lũy tư bản, làm hao phí tư bản hiện có, làm phá sản những người nộp thuế; ngoài ra, nó còn qui định về việc trả tiền nuôi dưỡng, quả là khuyến khích đẻ con ngoài giá thú" (trích báo cáo của tiểu ban luật về người nghèo)^3*

Về đại thể thì nó đã mô tả đúng tác dụng của đạo luật cũ về người nghèo: đó là khuyến khích sự lười biếng và giúp tăng nhân khẩu "thừa". Trong những quan hệ xã hội hiện nay, rõ ràng là người nghèo buộc phải trở nên ích kỉ, nếu có thể chọn giữa làm việc và không làm gì, mà đều được sống như nhau, thì dĩ nhiên là họ thích cái thứ hai. Nhưng từ đó chỉ có thể kết luận rằng những quan hệ xã hội hiện nay chẳng ra gì, chứ không thể nói như các ủy viên đồ đệ của Malthus, rằng bần cùng là tội phạm, phải ngăn chặn nó bằng những thủ đoạn khủng khiếp.

Nhưng các đồ đệ thông minh ấy của Malthus quá tin rằng thuyết của mình là tuyệt đối đúng, đến nỗi họ không hề do dự ném người nghèo lên cái giường Procrustes của thuyết này; và căn cứ vào nó mà đối xử hết sức tàn khốc với dân nghèo. Cùng với Malthus và những người ủng hộ tự do cạnh tranh khác, họ tin rằng tốt nhất là để mỗi người tự lo cho mình, tức là triệt để thi hành nguyên tắc laissez faire, thế nên họ muốn xóa bỏ toàn bộ các luật về người nghèo. Nhưng vì không có can đảm và uy tín để làm thế, nên họ đưa ra một đạo luật về người nghèo hết sức phù hợp với thuyết Malthus, và nó còn tàn ác hơn cả việc thực hiện nguyên tắc laissez faire; vì nguyên tắc ấy chỉ mang tính thụ động, còn đạo luật mới về người nghèo là sự can thiệp chủ động. Ta đã thấy Malthus gọi người nghèo, nói đúng hơn là gọi người thất nghiệp là "người thừa", coi họ là tội phạm, và đòi dùng việc chết đói để trừng trị họ. Thật ra, các ủy viên của tiểu ban luật về người nghèo chưa dã man đến thế; với họ, việc để người ta chết đói trắng trợn như vậy cũng đáng sợ. Họ nói: "được, lũ dân nghèo các ngươi có quyền sống, nhưng chỉ có quyền sống thôi; các ngươi không có quyền sinh sôi nảy nở, càng không có quyền sống như con người. Các ngươi là tai họa, dù chúng ta không thể tức khắc tiêu diệt các ngươi, như tiêu diệt bất kì tai họa nào khác, thì ít nhất tự các ngươi cũng nên hiểu rằng mình là tai họa; thế nên phải khống chế các ngươi, để các ngươi không đẻ ra 'những người thừa' khác, hoặc lôi kéo người ta vào con đường lười nhác và thất nghiệp, dù là trực tiếp hay gián tiếp. Các ngươi cứ sống, nhưng chỉ để cảnh cáo những ai cũng có khả năng trở thành 'người thừa' ".

Theo đó, chúng đưa ra đạo luật mới về người nghèo; năm 1834, nghị viện đã thông qua nó, đến nay nó vẫn còn hiệu lực. Mọi sự cứu tế bằng tiền hoặc hiện vật đều bị xóa bỏ; nó chỉ thừa nhận một hình thức cứu tế, đó là đưa người nghèo vào các nhà tế bần có ở khắp nơi. Các nhà tế bần (workhouse) ấy, mà nhân dân quen gọi là "ngục Bastille của người nghèo" (poor-law bastille), được lập nên để gây sợ hãi cho bất kì ai vẫn còn chút hi vọng thoát khỏi việc phải sống nhờ vào cái hình thức từ thiện xã hội duy nhất ấy. Để người nghèo chỉ đi xin cứu tế khi nào cùng cực lắm, để bắt họ phải tìm hết cách rồi mới đi xin, người ta đã biến nhà tế bần thành một nơi kinh tởm nhất, và bọn đồ đệ của Malthus phải trổ hết tài nghệ mới nghĩ ra được. Thức ăn thì tồi hơn cả thức ăn của công nhân nghèo nhất, mà công việc lại nặng nhọc hơn; nếu không thế thì công nhân sẽ thích vào nhà tế bần hơn là sống cuộc đời khốn khổ ở ngoài. Thịt, nhất là thịt tươi, rất ít có; chủ yếu là khoai, bánh mì loại tồi nhất và cháo yến mạch, bia thì rất ít hoặc không có. Thậm chí thức ăn trong tù còn khá hơn thế, vậy là người ở nhà tế bần thường cố ý phạm tội để được vào tù. Thực ra, nhà tế bần cũng là một nhà tù: ai không làm xong công việc được giao thì không được ăn; ai muốn ra phố thì phải xin phép, nhưng được hay không thì tùy vào hạnh kiểm của anh ta hoặc ý kiến của giám thị; cấm hút thuốc lá, cấm nhận quà của họ hàng hoặc bạn bè ở ngoài. Người nghèo phải mặc đồng phục của nhà tế bần, và phải hoàn toàn tuân theo sự chuyên quyền của giám thị. Để lao động của người nghèo không cạnh tranh với công nghiệp tư nhân, họ chỉ được giao các công việc vô ích: đàn ông thì đập đá, mà phải đập "bằng một người đàn ông khỏe mạnh làm việc khẩn trương"; đàn bà, trẻ em và người già thì tước các dây thừng cũ, để làm gì thì tôi quên mất rồi. Để "người thừa" không sinh nở thêm, và để cha mẹ "vô đạo đức" khỏi ảnh hưởng đến con, các gia đình đều bị tách ra: vợ, chồng, con cái mỗi người một nơi; thỉnh thoảng họ mới được gặp nhau, vào thời gian qui định, và chỉ khi ban giám đốc thấy họ có hạnh kiểm tốt. Để cái bệnh dịch nghèo đói trong những ngục Bastille ấy bị cách li hẳn với thế giới bên ngoài, thì nói chung, người ở nhà tế bần chỉ được gặp người ngoài trong một phòng tiếp khách đặc biệt, và phải được ban giám đốc kiểm soát và cho phép.

Theo qui định thì thức ăn phải vệ sinh và sự đối xử phải nhân đạo. Nhưng tinh thần của đạo luật đã quá rõ, đến nỗi khó mà thực hiện qui định này. Các ủy viên của tiểu ban luật về người nghèo, và cả giai cấp tư sản Anh, sẽ nhầm nếu cho rằng có thể chỉ thực hiện nguyên tắc, mà vẫn tránh được các hậu quả tất yếu của nó. Cách đối xử với người ở nhà tế bần, do văn bản của đạo luật mới qui định, đã ngược hẳn với toàn bộ tinh thần của nó. Khi mà về bản chất, đạo luật coi người nghèo là tội phạm, coi nhà tế bần là nhà tù; coi người ở nhà tế bần là kẻ ngoài vòng pháp luật và nhân loại, là hiện thân của sự ghê tởm; thì mọi mệnh lệnh trái lại đều là vô dụng. Trong thực tế, sự đối xử với người nghèo không tuân theo văn bản, mà tuân theo tinh thần của đạo luật. Sau đây là mấy ví dụ.

Mùa hè 1843, có một bé trai năm tuổi trong nhà tế bần ở Greenwich, bị phạt giam trong nhà xác suốt 3 đêm, và em phải ngủ trên nắp quan tài. Trong nhà tế bần ở Herne có một bé gái cũng bị phạt như vậy, vì đêm ngủ em đái dầm. Hình phạt này có vẻ rất phổ biến. Nhà tế bần ấy nằm tại một vùng đẹp nhất của Kent, đặc biệt là mọi cửa sổ của nó đều mở vào phía sân trong, gần đây mới có hai cửa sổ để người ở trong có thể nhìn ra bên ngoài một chút. Một nhà báo đã kể lại việc ấy trên tờ "Illuminated Magazine", và kết luận bài báo bằng những lời này:

"Nếu Chúa cũng trừng phạt con người vì tội lỗi, như con người trừng phạt con người vì nghèo đói, thì thật khốn khổ cho con cháu Adam!"

Tháng Mười một 1843, có một người chết ở Leicester, hai ngày sau khi ra khỏi nhà tế bần Coventry. Sự đối xử với người nghèo ở đó thực đáng căm phẫn. Người nói trên tên là George Robson, bị thương ở vai mà không hề được chữa trị; người ta bắt anh bơm máy nước bằng cánh tay lành, và chỉ được hưởng mức ăn thường của nhà tế bần; cơ thể thì kiệt sức vì vết thương không lành được, nên anh không tiêu hóa được thức ăn ấy; tất nhiên là anh ngày càng yếu đi, nhưng càng phàn nàn thì càng bị đối xử tàn tệ. Vợ anh định nhường cho chồng phần bia ít ỏi của mình thì bị mắng chửi, và bị bắt phải uống hết chỗ bia đó trước mặt tên nữ giám thị. Rồi Robson bị ốm, nhưng cũng không được đối xử khá hơn. Sau cùng, theo yêu cầu của anh, hai vợ chồng được thả; khi rời nhà tế bần, họ đã bị chửi mắng vô cùng tàn tệ. Hai hôm sau thì Robson chết ở Leicester. Theo lời bác sĩ khám nghiệm tử thi, anh chết vì vết thương không được chữa trị, và vì không tiêu hóa được thức ăn, do sức khoẻ suy yếu. Khi đã được thả, anh mới nhận được mấy phong thư có tiền gửi cho mình; chúng đã bị giữ lại ở văn phòng của nhà tế bần trong 6 tuần, và đã bị bóc ra để kiểm duyệt theo nội qui ở đó! Trong nhà tế bần Birmingham đã xảy ra những việc bỉ ổi, đến nỗi tháng Chạp 1843, cuối cùng người ta phải cử một quan chức đến điều tra. Ông ta thấy bốn tramper (chúng tôi đã giải nghĩa danh từ này ở trên) bị lột trần truồng, giam trong ngục tối (blackhole) ở gầm cầu thang; họ đã ở đó 8-10 ngày, và thường bị đói; từ sáng tới trưa không được ăn gì, mà đó là thời kì rét nhất trong năm. Có một em trai bị giam trong đủ loại phòng ở nhà tế bần ấy: đầu tiên là buồng kho xây hình vòm, chật chội và ẩm thấp; sau đó là hai lần trong ngục tối, lần thứ hai kéo dài ba ngày đêm; sau đó lại ở trong ngục tối ấy, còn tồi tệ hơn lần thứ nhất, cũng kéo dài ba ngày đêm; và sau cùng là buồng trọ dành cho người lang thang: đây là một cái hầm bẩn thỉu, hôi thối kinh tởm, chỉ có một cái phản gỗ; vị quan chức còn thấy hai bé trai khác, quần áo tả tơi, đang nằm co quắp vì rét: chúng đã ở đó bốn ngày. Trong ngục tối thường có bẩy người, còn trong buồng trọ là hai chục người. Phụ nữ cũng bị giam trong ngục tối vì không chịu đi nhà thờ. Có một chị bị nhốt bốn ngày trong buồng trọ, có Chúa biết là ở với ai, mà khi đó chị đang bị ốm và phải uống thuốc! Một chị khác, dù trí tuệ lành mạnh, nhưng lại bị phạt đưa vào nhà thương điên. Tháng Giêng 1844, cũng có cuộc điều tra tương tự, tại nhà tế bần Bacton ở Suffolk; người ta thấy có một phụ nữ mất trí làm hộ lí, chị ta làm đủ trò kì quái với bệnh nhân; ai hay làm ồn hoặc trở mình ban đêm thì bị trói vào giường bằng dây thừng, để các hộ lí khỏi phải thức trông họ; đã có một người chết trong khi bị trói như vậy. Trong nhà tế bần St. Pancras ở London (từng được nêu tên ở phần trước, nơi đây người ta may quần áo lót rẻ tiền), một người đàn ông mắc bệnh động kinh, đã bị chết ngạt trên giường khi lên cơn, mà không ai đến cứu. Cũng ở đây, có 4-6, nhiều khi có 8 đứa bé nằm chung một giường. Trong nhà tế bần Shoreditch ở London, có người phải nằm chung với một bệnh nhân đang sốt mê man, trên một cái giường đầy rệp. Trong nhà tế bần Bethnal Green ở London, một chị có thai sáu tháng không được vào bên trong, mà bị nhốt ngoài phòng khách, cùng đứa con chưa đầy hai tuổi, ở đó không có giường, không có chỗ đại tiểu tiện; suốt từ 28 tháng Hai tới 20 tháng Ba 1844. Khi chồng chị xin cho vợ mình được thả, thì anh bị giam trong ngục tối 24 giờ, chỉ được ăn bánh mì với nước lã, vì sự hỗn láo ấy của mình. Tháng Chín 1844, tại nhà tế bần ở Slough, gần Windsor, có một người sắp chết; vợ anh đến ngay Slough để thăm chồng; chị tới nơi lúc mười hai giờ đêm, vội vã đến nhà tế bần, nhưng không được vào; đến sáng hôm sau, chị mới được gặp chồng trong nửa giờ, và luôn có một nữ giám thị ở đó, cứ hết nửa giờ là bắt chị ra ngoài; mấy lần tiếp theo cũng thế. Trong nhà tế bần ở Middleton, thuộc Lancashire, có 12, nhiều khi là 18 người, cả nam lẫn nữ, ở trong một phòng. Chỗ này không tuân theo đạo luật mới về người nghèo, mà tuân theo một đạo luật đặc biệt có từ trước (đạo luật Gilbert). Tên giám đốc đã mở một xưởng nấu rượu bia của riêng y, ở ngay trong nhà tế bần. Ngày 31 tháng Bẩy 1844 ở Stockport, một cụ già 72 tuổi, sống trong nhà tế bần, bị đưa ra toà án hòa giải vì không chịu đập đá; cụ kêu rằng mình già quá, đầu gối đã cứng, không làm nổi việc ấy. Cụ đã cố xin được làm bất kì việc gì khác, miễn là vừa sức; thế là cụ bị phạt hai tuần khổ sai trong tù. Tháng Hai 1844, có cuộc điều tra ở nhà tế bần Basford, người ta thấy khăn trải giường 13 tuần chưa thay, áo sơ-mi 4 tuần chưa thay, bít tất từ 2-10 tháng chưa thay; đến nỗi trong 45 bé, chỉ 3 bé có bít tất, còn áo sơ-mi của ai cũng rách nát. Giường thì đầy rệp, bát đĩa thì rửa trong thùng nước bẩn. Ở nhà tế bần trong khu Tây London, có một người gác cửa bị giang mai, y đã truyền bệnh cho bốn người con gái, mà không bị đuổi. Một người gác cổng khác đã giấu một thiếu nữ câm điếc trên giường mình, và ngủ với em trong bốn ngày, mà cũng không bị đuổi.

Sống ra sao thì chết như thế. Người nghèo chết thì được chôn hệt như súc vật chết. Nghĩa địa người nghèo St. Bride ở London là một bãi lầy trơ trụi, được dùng từ triều Charles II, ngổn ngang những đống xương trắng. Cứ tới thứ tư thì người nghèo chết trong tuần bị ném xuống một cái hố sâu 14 foot, vị cố đạo đọc kinh vội vã, rồi người ta lấp đất qua loa; tới thứ tư tuần sau, nó lại được đào lên để ném xác khác xuống, tới khi nào không nhét thêm ai vào được nữa thì thôi. Thế nên mùi hôi thối của xác chết lan ra khắp vùng xung quanh. Ở Manchester, nghĩa địa người nghèo nằm trên bờ sông Irk, đối diện với thành phố cũ; đó cũng là một bãi hoang vu, mấp mô. Cách đây hai năm người ta làm một đường xe lửa qua đó. Nếu là nghĩa địa của các vị đáng tôn kính, thì không biết giai cấp tư sản và các tăng lữ sẽ kêu la đến thế nào về sự báng bổ ấy! Nhưng đây là nghĩa địa người nghèo, nơi an nghỉ cuối cùng của kẻ bần cùng và "người thừa", nên không ai để ý. Thậm chí những xác còn đang phân hủy cũng không được chuyển đi; chỗ nào tiện là họ đào, đóng cọc thẳng xuống mồ mả mới; thế là nước trào lên trên nền đất lầy, mang theo các chất thối rữa, khiến các vùng xung quanh đầy mùi hôi hám, hại cho sức khỏe. Tôi không muốn kể tỉ mỉ về những việc tàn bạo ghê gớm đã xảy ra hồi đó.

Có gì đáng ngạc nhiên khi người nghèo từ chối xin cứu tế xã hội trong điều kiện như thế, khi họ thà chết đói còn hơn là phải vào những ngục Bastille ấy? Tôi đã thấy năm trường hợp, người ta chọn cách chết đói theo đúng nghĩa của từ này; hơn nữa, trước khi chết mấy hôm, khi cơ quan trợ giúp người nghèo từ chối mọi hình thức cứu tế khác, trừ nhà tế bần, thì họ thà chết chứ không vào cái địa ngục ấy. Vậy, tiểu ban luật về người nghèo đã hoàn toàn đạt được mục tiêu của mình. Nhưng các nhà tế bần ấy cũng vượt xa mọi chính sách khác của nhà cầm quyền, trong việc tăng thêm lòng căm thù của giai cấp vô sản với giai cấp có của, mà phần đông trong số chúng đang hân hoan với đạo luật mới về người nghèo. Từ Newcastle tới Dover, công nhân đều nhất trí cất lên tiếng thét căm thù nó. Với đạo luật đó, giai cấp tư sản đã tuyên bố rõ ràng quan điểm của chúng về các nghĩa vụ mà chúng phải làm với giai cấp vô sản, đến nỗi ngay cả những ai ngu dốt nhất cũng nhìn ra. Chưa bao giờ chúng phát biểu trắng trợn đến thế, rằng người vô sản sống trên đời chỉ là để bị bóc lột; và khi nào người có của không cần đến họ nữa, thì họ cứ việc chết đói. Chính vì thế mà đạo luật mới về người nghèo đã góp phần phát triển mạnh phong trào công nhân, nhất là phong trào Hiến chương; và vì đạo luật này được áp dụng nhiều nhất trong nông thôn, nên nó càng giúp đẩy mạnh phong trào vô sản ở các vùng nông nghiệp.

Xin nói thêm rằng từ năm 1838, ở Ireland cũng có đạo luật tương tự, cũng dự kiến xây những nhà tế bần như thế cho 8 vạn dân nghèo, và người dân cũng căm thù đạo luật ấy; nếu nó cũng có ý nghĩa như đạo luật ở Anh, thì nó sẽ càng bị ghét bỏ. Nhưng trong một nước có tới 2,5 triệu người vô sản, mà hành hạ 8 vạn người, thì đã thấm vào đâu? Ở Scotland không có đạo luật về người nghèo, trừ vài địa phương cá biệt.

Tôi hi vọng là sau bản miêu tả ấy về đạo luật mới về người nghèo, và các hậu quả của nó, thì tôi sẽ không còn bị xem là quá khắt khe với giai cấp tư sản Anh. Bằng chính sách đó, nó đã hành động in corpore⁴, với tư cách nhà cầm quyền, đã nói rõ mình thực sự muốn gì; và làm sáng tỏ sự thù địch ẩn sau những hành vi tồi tệ mà giai cấp vô sản đã luôn phải chịu, những hành vi thường bị đổ lỗi cho từng cá nhân tư sản. Chính sách ấy không phải là của một nhóm nào trong giai cấp tư sản, mà nó đã được toàn bộ giai cấp ấy tán thành, cuộc tranh luận ở nghị viện năm 1844 đã chứng minh điều đó. Đảng tự do đã ban hành đạo luật mới về người nghèo; còn đảng Tory, do thủ tướng Peel đứng đầu, đã bảo vệ nó, chỉ sửa vài chỗ lặt vặt bằng Poor-Law Amendment Bill⁵ 1844. Đa số của Đảng tự do đã thông qua dự luật ấy, đa số của đảng Tory cũng thế; còn các thượng nghị sĩ cao quí thì "đồng ý", lần trước cũng như lần này. Vậy là người ta đã công khai đuổi giai cấp vô sản ra khỏi nhà nước và xã hội; vậy là người ta đã tuyên bố rõ ràng rằng: người vô sản không phải là con người, và không đáng được đối xử như con người. Nhưng hãy an tâm và tin tưởng rằng: người vô sản của vương quốc Britain sẽ giành lại được quyền làm người^6*.

Đó là tình cảnh giai cấp công nhân Anh, mà tôi đã nghiên cứu trong 21 tháng; bằng sự quan sát của bản thân, và dựa vào các báo cáo chính thức, cũng như những tài liệu đáng tin cậy khác. Và khi tôi khẳng định, mà còn khẳng định nhiều lần trong quyển sách này, rằng tình cảnh đó là hoàn toàn không thể chịu nổi; thì đó không phải là quan điểm của riêng tôi. Ngay từ 1833, Gaskell đã tuyên bố rằng mình không hi vọng vào giải pháp hòa bình, rằng cách mạng là khó tránh khỏi. Năm 1838, Carlyle đã coi điều kiện sống khổ sở của công nhân là nguồn gốc của phong trào Hiến chương và các hành động cách mạng của giai cấp ấy; ông chỉ thấy lạ rằng họ vẫn lặng lẽ ngồi ở bàn tiệc Barmecide⁷ suốt 8 năm, chỉ để nghe giai cấp tư sản tự do hứa hão. Năm 1844, ông tuyên bố là phải lập tức tổ chức lao động

"Nếu không muốn biến châu Âu, hay ít nhất là nước Anh, thành sa mạc hoang vu".

Còn báo "Times", "tờ báo lớn nhất châu Âu", tháng Sáu 1844, nói toạc ra rằng:

" 'Tuyên chiến với lâu đài, hòa bình cho lều cỏ!' Đó là lời kêu gọi các hành vi khủng bố, và nó có thể sẽ vang lên một lần nữa trên khắp nước ta. Những người giàu, hãy coi chừng!"

Nhưng, một lần nữa, hãy xem xét tiền đồ của giai cấp tư sản Anh. Trong trường hợp xấu nhất là các đạo luật ngũ cốc bị xóa bỏ, việc này tất yếu sẽ tới sau vài năm nữa; thì công nghiệp nước ngoài, nhất là Mĩ, vẫn sẽ cạnh tranh được với công nghiệp Anh. Công nghiệp Đức đang phát triển mạnh, và công nghiệp Mĩ đã tiến bước khổng lồ. Nước Mĩ có nguồn tài nguyên vô tận, rất nhiều than và sắt, nguồn sức nước lớn chưa từng có và hệ thống đường sông thuận tiện, nhất là những người dân nhiệt tình và năng động, so với họ thì người Anh chỉ là những kẻ phớt đời đang ngủ; chỉ chưa tới mười năm, Mĩ đã xây dựng được một nền công nghiệp đủ sức cạnh tranh với Anh về hàng vải bông thô (sản phẩm chủ yếu của công nghiệp Anh), đã hất cẳng người Anh khỏi thị trường Bắc Mĩ và Nam Mĩ, và ở Trung Quốc thì cũng ngang với Anh rồi. Tình hình các ngành công nghiệp khác cũng thế. Nếu có một nước đủ khả năng giành lấy độc quyền công nghiệp, thì đó là Mĩ. Nếu công nghiệp Anh bị đánh bại như vậy, và điều đó tất yếu sẽ xảy ra trong 20 năm tới, trừ khi điều kiện xã hội hiện tại có thay đổi; thì đại đa số giai cấp vô sản sẽ trở thành "người thừa" vĩnh viễn, và họ sẽ phải chọn: chết đói hoặc làm cách mạng. Giai cấp tư sản Anh có thấy được điều ấy không? Trái lại, McCulloch, nhà kinh tế học mà họ yêu thích, đã từ thư phòng của ông ta mà dạy họ rằng: không nên nghĩ là một nước Mĩ non trẻ, thậm chí chưa có đủ nhân lực, lại có thể thành công trong sản xuất công nghiệp, mà còn cạnh tranh được với một nước công nghiệp già dặn như Anh. Nếu người Mĩ muốn thử làm thế thì họ điên rồi, vì họ nhất định thua. Tốt hơn là họ cứ chuyên về nông nghiệp; khi nào đất đai của họ được canh tác hết, thì có lẽ đó là lúc để họ phát triển công nghiệp. Nhà kinh tế học thông minh ấy nói thế, và cả giai cấp tư sản sùng bái ông ta, trong khi người Mĩ đang cướp hết thị trường này tới thị trường khác; mới đây, một tay đầu cơ người Mĩ đã cả gan chở một chuyến hàng bông của Mĩ sang tận nước Anh, và chính người Anh lại nhập về để tái xuất khẩu!

Nhưng hãy giả sử là nước Anh vẫn giữ được độc quyền công nghiệp, và số công xưởng của họ vẫn tiếp tục tăng; thế thì sẽ ra sao? Khủng hoảng thương mại sẽ lại diễn ra; nó sẽ ngày càng gay gắt và khủng khiếp, tương ứng với mức phát triển của công nghiệp và sự tăng thêm của giai cấp vô sản. Do sự phá sản liên tục của giai cấp tiểu tư sản, và sự tập trung tư bản trên qui mô khổng lồ vào tay rất ít người; số người vô sản sẽ tăng theo cấp số nhân, và sẽ nhanh chóng bao gồm cả dân tộc, trừ vài nhà triệu phú. Nhưng, trong sự phát triển ấy, tất yếu sẽ đến lúc mà giai cấp vô sản thấy rằng: mình có thể dễ dàng lật đổ trật tự xã hội hiện tại; và thế là cách mạng xảy ra.

Nhưng có thể sự việc sẽ không xảy ra theo một trong hai cách ấy. Khủng hoảng thương nghiệp, yếu tố mạnh mẽ nhất thúc đẩy sự phát triển độc lập của giai cấp vô sản, cùng với sự cạnh tranh của nước ngoài, và sự phá sản ngày càng nhiều của giai cấp tiểu tư sản; sẽ đẩy nhanh quá trình ấy. Tôi không tin là nhân dân có thể chịu đựng thêm bất kì lần khủng hoảng nào nữa. Cuộc tiếp theo, nổ ra vào năm 1846-47, có thể sẽ dẫn tới việc xóa bỏ các đạo luật ngũ cốc và thông qua Hiến chương. Hiến chương sẽ gây ra phong trào cách mạng lớn thế nào, thì sau này mới biết. Nhưng trong thời gian giữa cuộc khủng hoảng này và cuộc khủng hoảng sau nữa, mà theo suy luận thì nó sẽ xảy ra vào năm 1852-53; có thể muộn hơn do sự xóa bỏ các đạo luật ngũ cốc, hoặc sớm hơn do các nguyên nhân khác, như sự cạnh tranh của nước ngoài; nhân dân Anh chắc là sẽ không thể chịu đựng thêm sự bóc lột của bọn tư bản, và sẽ không chịu chết đói chỉ vì chúng không cần họ nữa. Tới lúc đó mà giai cấp tư sản Anh không tỉnh ngộ, và theo tình hình hiện nay mà xét thì sẽ là như thế; thì cách mạng sẽ bùng nổ, và nó sẽ vượt xa mọi cuộc cách mạng từ trước tới nay. Bị dồn vào đường cùng, người vô sản sẽ tiến hành đốt phá, như giáo sĩ Stephens từng tuyên truyền cho họ; lửa báo thù của nhân dân sẽ bùng lên mãnh liệt, vượt xa vụ bạo động năm 1793. Cuộc chiến của người nghèo chống người giàu sẽ là cuộc chiến đẫm máu nhất từng có. Dù một số người tư sản sẽ chạy sang phía giai cấp vô sản, dù toàn thể giai cấp tư sản có tự sửa mình, thì cũng vô ích. Vả lại, nếu cả giai cấp tư sản có thay đổi quan điểm, thì nó cũng không thể đi xa hơn cái juste-milieu⁸ có tính ôn hòa; những người tư sản trung kiên hơn với công nhân sẽ trở thành phái Girondins mới, và phái ấy cũng sẽ tiêu vong trong quá trình mở rộng bạo lực. Một giai cấp sẽ không dễ từ bỏ thành kiến như từ bỏ quần áo cũ; nhất là với giai cấp tư sản Anh bảo thủ, hẹp hòi và ích kỉ. Ta có thể chắc chắn với tất cả các kết luận này, vì tiền đề của chúng đều là những sự thực không thể chối cãi; và vì chúng dựa vào sự phát triển lịch sử, cũng như bản tính của loài người. Làm nhà tiên tri ở Anh thì dễ hơn ở bất kì đâu, vì mọi nhân tố của xã hội ở đây đều phát triển rõ rệt lắm rồi. Cách mạng là không thể tránh khỏi, giờ thì đã quá muộn để tìm giải pháp hòa bình; nhưng cách mạng có thể diễn ra ôn hòa hơn tôi tính. Điều đó tùy thuộc vào sự phát triển của giai cấp tư sản thì ít, mà tùy thuộc vào sự phát triển của giai cấp vô sản thì nhiều. Giai cấp vô sản mà càng tiếp thu các nguyên lí xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa, thì cách mạng sẽ càng ít đổ máu, báo thù và tàn khốc. Về nguyên tắc, chủ nghĩa cộng sản vượt lên trên sự thù địch giữa tư sản và vô sản, chỉ thừa nhận ý nghĩa lịch sử của nó ở hiện tại, nhưng phủ nhận tính tất yếu của nó trong tương lai; chủ nghĩa cộng sản muốn thủ tiêu sự thù địch ấy. Khi sự thù địch ấy hãy còn, thì chủ nghĩa cộng sản xem việc giai cấp vô sản căm thù những kẻ nô dịch họ là tất yếu, đó là đòn bẩy quan trọng nhất của phong trào công nhân đang bắt đầu; nhưng chủ nghĩa cộng sản vượt xa hơn sự căm thù ấy, vì nó không chỉ là sự nghiệp của riêng công nhân, mà là của cả loài người. Dù sao thì cũng không có người cộng sản nào lại nghĩ đến việc trả thù cá nhân, hay cho rằng người tư sản, trong những điều kiện hiện tại, có thể hành động khác đi. Chủ nghĩa xã hội Anh (tức chủ nghĩa cộng sản) xuất phát từ nguyên tắc không đổ tội cho một cá nhân nào. Thế nên, khi công nhân Anh tiếp thu tư tưởng xã hội chủ nghĩa càng nhiều, thì sự căm thù hiện nay của họ càng biến thành thừa (nếu sự căm thù ấy lại biểu hiện thành các hành động bạo lực như hiện nay, thì nó cũng không có tác dụng), cuộc chiến chống giai cấp tư sản của họ sẽ càng ít dã man và thô bạo. Thực ra, nếu có thể biến toàn bộ giai cấp vô sản thành cộng sản, trước khi cuộc chiến bùng nổ; thì mọi chuyện sẽ diễn ra rất hòa bình. Nhưng giờ thì không thể làm thế nữa; đã quá muộn rồi. Nhưng tôi cho là trước khi nổ ra cuộc chiến hoàn toàn công khai, trực tiếp, và tất yếu, của người nghèo chống người giàu ở Anh; thì giai cấp vô sản ít ra cũng đã phần nào hiểu được các vấn đề xã hội; Đảng Cộng sản, trong hoàn cảnh thuận lợi, có thể khắc phục dần các yếu tố trả thù thô bạo của cách mạng, và ngăn chặn sự tái diễn của vụ việc ngày 9 tháng Thermidor. Dù sao thì kinh nghiệm của người Pháp chưa phải là vô dụng, và hầu hết các lãnh đạo hiện nay của phong trào Hiến chương đều là người cộng sản. Mà chính vì chủ nghĩa cộng sản vượt lên trên mâu thuẫn giữa vô sản với tư sản, nên so với phong trào Hiến chương thuần túy vô sản, thì nó càng dễ được những người tư sản tiên tiến ủng hộ; nhưng họ còn quá ít, và chỉ có thể có ở các thế hệ mới.

Nếu những kết luận này vẫn bị coi là chưa đủ căn cứ, thì tôi mong có dịp khác để chứng minh rằng: chúng được rút ra một cách tất yếu, từ sự phát triển lịch sử của nước Anh. Nhưng tôi tin chắc rằng: cuộc chiến của người nghèo chống người giàu, đang được tiến hành một cách gián tiếp và nhỏ lẻ, sẽ trở nên rộng khắp và công khai ở Anh. Muốn tìm giải pháp hòa bình thì đã quá muộn. Sự phân hóa giai cấp ngày càng gay gắt, tinh thần đấu tranh và sự căm thù của công nhân ngày càng cao, những xung đột nhỏ theo kiểu du kích ngày càng trở thành những trận đánh lớn, và không lâu nữa, chỉ một va chạm nhẹ cũng đủ gây ra sóng gió lở đất long trời. Khi đó, trên cả nước sẽ vang lên lời kêu gọi chiến đấu: "Tuyên chiến với lâu đài, hoà bình cho lều cỏ!", và những người giàu muốn coi chừng cũng không kịp.

Chú thích

1* Trong cuốn sách của mình: "Past and Present", London, 1843 ["Quá khứ và hiện tại", London, 1843], Carlyle đã mô tả một cách tuyệt diệu giai cấp tư sản Anh và tính tham lam ghê tởm của nó; tôi đã dịch một phần cuốn sách ấy cho tờ "Deutsch-Französische Jahrbücher", mong độc giả tham khảo.

2 "Laissez faire, laissez aller" ("Để cho tự do hành động") là công thức của các nhà kinh tế học tư sản thuộc phái mậu dịch tự do; những người chủ trương tự do mậu dịch, và nhà nước không can thiệp vào quan hệ kinh tế (Chú thích của người dịch).

3* "Extracts from Information received by the Poor-Law-Commissioners". Published by Authority, London, 1833 ["Trích báo cáo do tiểu ban luật về người nghèo trình bày". Do chính quyền công bố, London, 1833].

4 "như một chỉnh thể" (Chú thích của người dịch).

5 "dự luật bổ sung đạo luật về người nghèo" (Chú thích của người dịch).

6* Để tránh mọi hiểu lầm và dị nghị do nó mà ra, tôi xin nói rõ là mình nói đến tư sản với tư cách một giai cấp, và với những việc liên quan tới từng cá nhân, tôi chỉ đưa ra để dẫn chứng cho cách suy nghĩ và hành động của giai cấp ấy. Vì thế, tôi không phân tích sự khác nhau giữa các nhóm và đảng phái của giai cấp tư sản, do chúng chỉ có ý nghĩa về lịch sử và lí luận. Cũng vì thế, tôi chỉ có thể nhân tiện nhắc tới vài người tư sản, họ đã tỏ ra là những nhân vật đáng kính ngoại lệ. Trong đó có những người cấp tiến kiên quyết, gần như là thuộc phái Hiến chương, như các hạ nghị sĩ kiêm chủ xưởng: Hindley ở Ashton, và Fielden ở Todmorden (Lancashire); ngoài ra là các nhà từ thiện thuộc đảng Tory, họ vừa mới lập ra nhóm "Nước Anh trẻ", nhất là các nghị sĩ Disraeli, Borthwick, Ferrand, huân tước John Manners, v.v. Huân tước Ashley cũng gần gũi với họ. Mục tiêu của nhóm "Nước Anh trẻ" là khôi phục lại "merry England" cổ xưa, với các mặt huy hoàng và chế độ phong kiến lãng mạn của nó; việc này cố nhiên là bất khả thi, thậm chí còn là nực cười, nó nhạo báng mọi sự phát triển lịch sử; nhưng họ có thiện ý, họ dám đứng lên chống lại chế độ hiện hành và các thành kiến ngày nay, họ dũng cảm thừa nhận mọi điều đê tiện của xã hội hiện tại, điều đó cũng thật đáng quí. Ông Thomas Carlyle nửa Đức nửa Anh là độc đáo nhất, lúc đầu thuộc đảng Tory, sau đó lại vượt xa hơn mọi nhân vật kể trên. Ông hiểu sâu sắc hơn mọi người tư sản Anh về nguyên nhân của tình hình hỗn loạn xã hội, và yêu cầu phải tổ chức lao động. Tôi mong rằng ông sẽ có thể đi theo con đường đúng đắn mà mình đã tìm ra đó. Nhân danh cá nhân và nhiều người Đức khác, tôi gửi đến ông những lời chúc tốt đẹp nhất!

(Năm 1892) Nhưng Cách mạng tháng Hai đã biến Carlyle thành phần tử hoàn toàn phản động, lòng căm giận chính đáng của ông với bọn Philistine đã trở thành lòng căm giận của một tên Philistine hằn học với cơn sóng lịch sử đã ném mình lên bờ (Engels viết thêm cho bản tiếng Đức năm 1892).

7 "Bữa tiệc Barmecide" là một thành ngữ lấy trong tập "Nghìn lẻ một đêm". Trong bữa tiệc này, người ta mang ra cho người đói hết đĩa nọ tới đĩa kia, nhưng toàn là đĩa không (Chú thích của người dịch).

8 "thái độ đứng giữa vàng ngọc" (Chú thích của người dịch).

[Chương trước] [Mục lục]