Srbija na istoku -
Svetozar Marković, 1872.Socijalno-politični prevrat u srpskoj revoluciji. Obrazovanje nove srpske države. Patrijarhalno i demokratsko društvo. Gospodari i "vrhovni vožd"
Od srpskih pisaca istorije nema ni jednog koji je napisao istoriju srpske revolucije - istoriju onoga prevrata, koji je učinjen u državnom i društvenom životu srpskog naroda i u osnovnim njegovim pojmovima o svojoj narodnosti i svojoj državi. Naši istorici bili su obično ljudi od partije jedne ili druge "dinastije" i u njiovim spisima svuda se ogleda njiova glavna težnja da opišu zasluge jedne dinastije ili upravo njenog osnivača, a da pokude drugog. A osim toga to su bili ljudi bez temeljnog obrazovanja, koji upravo nisu ni razumevali šta treba da pokaže istorik, a naročito istorik srpske revolucije. Zato do današnjeg dana mi imamo raznih istorija bojeva za srpsko oslobođenje, istorija partajskih boraba, a nemamo ni jednu u kojoj bi bio pokazan razvitak ideja i ustanova - razvitak društvenog i državnog života srpskog naroda(l9) osim u nekoliko istorija L. Ranke-a Nemca koja ni dodanas nije mogla da se prevede cela na srpski jezik iz nekih obzira dinastičnih.
Mi spominjemo ovaj fakt naročito s toga, što se naša tako zvana inteligencija, u tečaju 40 god. tako obrazovala u duhu monarhičnom te i neprimećava sramno sakaćenje istorije srpskog naroda, kojim se ceo narod prestavlja kao bogalj, a pojedine ličnosti kao njegovi spasitelji. Barem do sada mi ne videsmo nigde naučnog protesta protiv takvog svatanja srpske istorije. A u poslednje vreme ea svim je uobičajeno da se kod nas početak srpske revolucije sasvim briše iz života srpskog naroda, kao da ga nije ni bilo ili kao da je to neki četnički pokušaj, kao što je bilo više takvih pokušaja za vreme tursko-austrijskih ratova.
Po samom obliku naših članaka (17) (osem drugih važnih okolnosti) mi ne možemo da pišemo istoriju srpske revolucije. Ali težeći da iznesemo na vidik značaj Srbije među narodima na jugoistoku Evrope, mi moramo barem u glavnome da svatimo poreklo i razvitak onih državnih načela, što su ostvarena u današnjoj Srbiji. Za tu celj nuždno nam je da propratimo razvitak srpske države od samog njenog početka. A početak nove srpske države, a naročito njena glavna ideja: oslobođenje i jedinstvo celog srpskog naroda - nastaje od prvog srpskog ustanka na dahije. Odma u prvom ustanku na dahije srpski narod misli na oslobođenje svoje brahe u Bosni, vodi pregovore s Crnom gorom i započinje rat s turskom carevinom stupajuhi van granica beogradskog pašaluka. U isto vreme srpski narod u Austriji pomaže srpsku revoluciju novcem i džebanom; srpski oficiri u austrijskoj vojsci kradu topove sa gradova, i dodaju ih svojoj brahi i sami dolaze da se bore protiv Turaka, a prvi srpski naučnjak tog doba, otac srpske književnosti Dositije, dolazi da bude ministar prosvete u novoj srpskoj državi. Misao i nada da će srpska revolucija u Šumadiji ujediniti ceo srpski narod bila je opšta u svima krajevima srpskim.
Jedan od najpretežnijih prevrata u umnom razvitku srpskog naroda što ga je donela prva srpska revolucija, bez sumnje je ona revolucijonarna misao pokorene raje: misao da stvori srpsku narodnu državu koja bi obuvatala cso srpski narod. Ta misao iznesena je posle propasti srpske, prvi put srpskom revolucijom. Ona raja, koja je krila puške, kad je aga pokraj nje prolazio, gazila blato da samo Turčin prođe po suvu - ta raja zamišlja da obnovi svoju srpsku državu i uništi tursko carstvo u Evropi. Ta misao bila je još dugo vreme opšta-narodna dok nije zagušena pobedom dinastičnog(20) načela i birokratskom sistemom.
Kad je planula prva srpska revolucija, vidilo se odma da to nije četnički pokušaj pojedinih hajduka zarad osvete Turcima, niti je to zapovest frajkorskog vođe iz Austrije. U jedno isto vreme bez predhodnog dogovora, ustao je srpski narod u Kolubari, usred Šumadije i na desnoj strani Morave. Vođe njegove bili su domahi sinovi, koji su imali glasa i poštovanja u narodu, vehinom najveće gazde u okolini. I ove vođe u prvi mah nisu imali drugog dogovora između sebe osim kad je kome nuždna pomoh. Vrhovnu komandu nije imao niko od njih. Pa i docnije, Ćurčija je podigao Jadar i Rađevinu, a Veljko oslobodio Banju i Crnu reku na svoju ruku - bez ičije komande. Upravo ustao je ceo narod, što više nije mogao da trpi nasilje. Svaki je uviđao, kao što veli pevac srpske revolucije F. Višnjih da je "krvca iz zemlje provrela" - pa je došao zeman: "svaki svoje da pokaje stare".
Pošto je narodnim ustankom uništena turska državna sistema, u narodu je momentalno nastalo bezvlastije. Mi velimo "bezvlastije" što nije bilo nikakve državne organizacije, nikakvih priznatih vlasti ni zakona. Srpski narod mogao je da uredi svoju državu na svoj način, kako je hteo i kako mu je bila potreba. U srpskom narodu ne beše tada dinastije, ne beše spahija, ne beše u opšte nikakvih privilegisanih porodica. Svi su bili ravni između sebe - svi behu seljaci. Od cele organizacije državne beše ostala samo jedna klica, koja se je sačuvala i pod Turcima - i to je opština. U opšti ni beše načelo "demokratsko" (kao što ga zovu na suvremenom jeziku) t.j. svi su članovi opštine - ravnopravni između sebe; a knez opštinski, vlast je izborna. Njega biraju i zbacuju članovi opštine. Za vreme Turaka, turske su vlasti do duše uticale na izbor opštinskih knezova, ali je narodna volja opet bila merodavna; ako li je knez i protiv volje op štine ostajao knez, a tužbe kod turskih vlasti nisu pomagale, tada je narod imao sredstava da ga prinudi na ostavku. Ta se sredstva upotrebljuju i danas u Srbiji n.pr. upaliti kmetu seno ili žito na guvnu, ili vajat ili koš sa žitom, i t.d. Nego to su bili izuzetni slučajevi. U glavnome može se reći: da se kmetovska vlast dobijala voljom i izborom naroda. Prema ovakoj osnovnoj organizaciji, izgleda kao najprirodnije da je u srpskoj novoj državi cela državna organizacija osnovana na izbornom - demokratskom načelu. Same vođe što se istakoše na čelo naroda, behu dobrovoljnim pristankom naroda priznate za vođe. Oni nemadoše druge sile osim naroda, niti drugih kakvih prava, osim da vode i zapovedaju u boju. Načelo njiove vlasti na prvi pogled beše takođe izborno demokratsko.
Siprijan Robert francuski putnik koji je proputovao naše krajeve i dobro proučio naš narod, veli na jednom mestu u svom delu "Hrišćani u Turskoj"18 da je dugotrajno ratovanje od 1804. do 1813. god. učinilo te su vojvode i vrhovni vožd zadobili diktatorsku neograničenu vlast nad narodom, a da toga nije bilo, veli S. Robert, već da je neka hrišćanska sila odjedared uništila tursku vlast, pa ostavila narodu, da se sam organizira, cela bi mu državna organizacija bila demokratska. U ovom mišljenju ima dosta istine. Naročito što se veli da je devetogodišnje ratovanje učinilo te se je u Srbiji obrazovala neograničena vlada.(21) U prirodi čovekovoj leži da se u opasnim trenutcima kao što su bojevi, ljudi hrabri i energični, umni i preduzimljivi ističu napred, a slabiji idu za njima - pokoravaju im se. Tako se kod sviju ratničkih plemena kod prvobitnih naroda ističu prirodne poglavice. Njih niko nije ni "izabrao" ni "postavio". Njih je iznela na vrh njiova lična vrsnoća, narod ih je samo priznao. Ako je bilo i u srpskom ustanku - tako su postali gospodari - vođe, koji su se u prvi mah istakle pred narodom u borbi protiv Turaka. Mi ćemo docnije viditi kako se razvila i utvrdila gospodarska vlast u Srbiji, ali predhodno nužno je da znamo osnovne pojmove patrijarhalnog društva. Tada će se lakše razumeti ne samo postanak "gospodara" u srpskom narodu nego u opšte postanak monarhične vlasti.
Ima vrlo mnogo ljudi, koji ne mogu da razlikuju društvo osnovano na načelima patrijarhalnim od društva, koje je osnovano na načelima demokratskim. Da se nebi porađala zbrka u ovim nazivima, valja znati, da je patrijarhalno društvo ono, koje je osnovano na istom načelu na kome je i porodica; gde se dakle prirodni starešina priznaje kao zakonita vlast kao god i otac u porodici, i gde je poglavici ostavljeno neograničeno pravo i neograničena vlast, da upravlja celim narodom i državom kao i glavi porodice sa kućom. Demokratsko je društvo po suvremenim pojmovima ono gde narod izdaje zakone kako da se upravlja narodom i državom, gde je dakle vlada zakona, vlada naroda samog. - Izvršitelji zakona(22) ne staraju se o narodu kao o svojoj kući, već rade onako kako je sam narod našao za dobro. Upravo: tip je demokratskog društva - asocijacija, a patrijarhalnog porodica.
Prema ovome moglo bi se uzeti kao da je patrijarhalno društvo - monarhija, samo takva monarhija, gde narod živi još u plemenskom stanju, pa su krvne sveze između vladara i drugih plemenskih poglavica i ostalog naroda još očevidne kao n.pr. danas u Crnoj gori. Ono doista: patrijarhalno društvo pokazuje se najobičnije u takom obliku i takav su oblik proživele skoro sve suvremene monarhije u Evropi. Ali patrijarhalno društvo ne mora biti u obliku monarhije. Republikanska vlada(23) može biti osnovana tako isto na načelima patrijarhalnim kao i monarhija. Samo da se to uvidi valja dublje proučiti razliku između patrijarhalnosti i demokracije, a ne suditi samo po spoljnim oblicima kao što se često kod nas radi. Kod nas je uobičajeno(24) da se najprotivniji pojmovi i načela brkaju samo da se postigne neka tendencija i to rade ne samo svakidanji novinarski pisci već ljudi koji spadaju u red naučenjaka.(25)
Dokaz(26) da vlada republikanska može biti osnovana na načelima patrijarhalnim, najbolje se vidi u rimskoj republici. Rimska država bila je osnovana iz nekoliko porodica, i čak pošto je pala prva monarhija u vreme republike, poznavala se ova porodična osnova. Rimljani(27) nisu imali nikada pojma o "suverenitetu" naroda, koji bi izdavao sve zakone i o "vlastima", koje bi bile samo izvruštslji narodne volje a ne vlada t.j. gospodari naroda. Oni su za razne struke u raznim prilikama izumevali razna zvanija za razne državne dužnosti: konzule, diktatore, decemvire, cenzore, tribune i t.d. a svi ti zvaničnici imali su u svojoj oblasti neograničsnu vlast. Ljiova js volja bila zakon. Najočigledniji je dokaz tome ustanova tribuna, kojom je prost narod hteo da ograniči vlast konzula i senata, koji je bio sastavljen iz plemića. Oni nisu zakonom ograničili vlast konzula, propisav prava i dužnosti njegove, što bi bilo po pojmovima demokracije, već su iz svoje sredine birali protivnu neograničenu vlast, koja je svojim prostim "veto" mogla da obustavi izvršenje zapovesti konzula i senata. Tu se vidi onaj patrijarhalni pogled na državu: mi te biramo da nas zastupaš i braniš kako znaš - "bog ti a duša ti". Tako je zaista i bilo u rimskoj republici. Od lične uviđavnosti i energije tribuna zavisilo je koliku će vlast imati konzuli i senat(28), a ne od zakona i volje naroda samog.
Karakterna crta po kojoj se poznaje patrijarhalno društvo i u obliku monarhije kao i u obliku republike, u tome je dakle: što narod ustupa jednoj ili više ličnosti vlast bez određenih granica.
U porodici je vlast starešine ograničena samim ograničenim krugom radnje porodične, a još više krvnom vezom i ljubavlju članova u porodici. Ali opet ima porodica, u kojima svi članovi igraju što no vele "na noktu" na mig starešine. U opštini krug vlasti takođe je ograničen u mnogome, jer su odnošaji između starešine i članova opštine utvrđeni običajima. Ali i ovde stoji opširno polje za samovolju. Naročito kad se uzme u obzir da porodične veze, prijateljski obziri i bogatstvo mogu imati veoma silnog uticaja na izbor glavara kao god i poštenje, um i preduzimljivost. No opet u opštini javno mnenje i običaj narodni vazda imaju odsudni uticaj - naročito u društvu, koje nije iskvareno uticajem centralne vlasti, kao što je bio srpski narod u to doba.
Kad je propala turska uprava u beogradskom pašaluku, srpski narod trebao je da organizuje državu. Kakvu je državu mogao organizovati narod, koji nije imao nikakvog pojma o državnoj zajednici, o poslovima koje ima ceo narod da vrši, o odnošajima, koji valja da postoje između sviju članova naroda? Običaj tu ga nije mogao da rukovodi kao pri zajedničkoj radnji u opštini. Svakojako narod nije mogao drukče raditi no kao što je radio u opštini t.j. izabrati poglavare pa ostaviti njima da se brinu o državi "kao dobar domaćin o svojoj kući". A prirodno je da će narod izabrati ili bolje priznati one poglavare koji su se već istakli kao vođe u prvoj borbi. Tako je zaista i bilo.
Kao što smo već kazali gospodari, što prvi započeše ustanak protiv Turaka, postadoše faktična vlada u novoj državi. Odmah posle prvih pobeda nad Turcima, kad zadobiše uvaženja kod naroda i pljačke od Turaka, oni sakupiše oko sebe momke, koji su vršili ljiove zapovesti i pomagali da vrše "vlast". U celoj borbi od 1804 do 1813 g. mi ne nalazimo u narodu protesta protiv ovog samovoljnog zavatanja vlasti. Na protiv narod je u ljima poštovao svoje prve ljude i svoje zaštitnike i kad su dva gospodara Milenko i Petar proterani iz Srbije, narod njiovog kraja bunio se protiv sovjeta i vrhovnog vožda u korist svojih gospodara.
Po samom poreklu ove vlade, nije moglo biti određenosti niti u njiovim odnošajima između sebe, niti u njiovim odnošajima spram naroda. U svojim krajevima oni su se držali svojim ličnim vrlinama i vezama porodičnim i prijateljskim, a njiov položaj u vrhovnoj upravi zavisio je od njiove sile u onom kraju, u kome su bili gospodari i od njiovih međusobnih veza.
"Vrhovni vožd" bio je u prvi mah izabran za vrhovnog upravljača srpskog naroda za vreme rata. Njemu su prosto kazali nekoliko odabranijih ljudi iz naroda: "ti zapovedaj a mi ćemo te slušati . Ali niti je njega izabralo neko narodno prestavništvo, niti su ga priznali svi gospodari, koji su imali u svojim krajevima taku istu neograničenu vlast kao i vožd. Kao god kod sviju prvih gospodara i njegova je vlast bila sa svim neodređena - upravo zavisila je od same njegove ličnosti: koliko je mogao da zauzme i koliko je umeo da upotrebi.
Tako je od prilike postala centralna vlada kod sviju patrijarhalnih naroda i iz takve je forme vladavine nicala i apsolutna monarhija i feudalna sistema. Na taj način razvila se monarhična vlada i kod Srba.
Svetozar Marković internet arhiva