Srbija na istoku -
Svetozar Marković, 1872.
Organizacija prve srpske države. Sovjet i magistrati. Narodna skupština. Uzrok propasti demokratskog načela u prvoj srpskoj državi. Načelo monarhično i dinastija.
Na prvi pogled čini se suvremenom državniku, da država srpska od 1804 izgleda tako rovito i pocepano, da upravo i nezaslužuje ime "države". Ali tako se čini samo na prvi pogled. Ako propratimo onu devetogodišnju borbu srpskog naroda sa Turcima, moramo priznati, da je tu morala biti mnogo čvršća narodna organizacija, no što se pokazuje s polja. Osim toga: ko upoređuje organizaciju države od 1804 i onu od 1815 g. uvidiće da su i u jednoj i u drugoj osnovna načela pa i same osnovne ustanove bile: jsdne ists. Sa našeg gledišta ovo je naročito važno, jer mi oćemo da proučimo razvitak pojmova i ustanova u Srbiji.
Glavna snaga srpskog naroda pod Turcima bila je prikupljena i organizovana u ekonomskoj zajednici: zadruzi i pola ekonomskoj pola - političnoj zadruzi: opštini. Zadruga i opština bili su glavna snaga srpskog naroda u borbi protiv Turaka i opština još više no i zadruga. Nikakvo vojničko ustrojstvo niti državna organizacija, nebi mogli da izdržavaju u tako siromašnom narodu toliku vojsku, kao što je mogla organizacija srpskih opština u vreme devetogodišlje borbe. Cela Srbija u to vreme beše vojnički logor, a ceo srpski narod naoružana i organizovana vojska, gotova da se krene na prvu zapovest svojih starešina. Pri određivalju vojnika, koji će ići na prvi poziv, kao i pri biralju: topdžija, koljanika, dobošara i trubača, koji su morali da idu iz opština u centralno mesto, da se predhodno obučavaju, pazilo se da se poštede inokosne porodice. U vreme rata svaka je kuća izdržavala svoje vojnike, a cela opština starala se da zemlja sviju porodica bude ypađena - što je najvažnije u organizaciji srpskih opština.
Finansijska sistema srpske države u načelu bila je ista, što i pod Turcima, osim što su mnoge poreze odpale kao arač caru, kuluk i druge. Glavni je prihod ni izvor bio desetak u žitu i stoci i porez na glave. Samo što sada desetak nije išao spahiji, već žito je išlo u opštinske koševe* a stoka se skupljala kad je bila potreba, pa se ili šiljala vojsci ili se prodavala pa novci išli u narodnu kasu. Osim desetka i poreza dolazili su u prihodni izvor: skele, đumruci i ribolovi, koji su se davali pod zakup, ili je narodni sovjet postavljao svoje ljude da kupe prihode.
Politično-administrativna sistema bila je veoma slična sa današnjom sistemom okružnih i sreskih načelništva u Srbiji. Bar iz jedne diplome date vojvodi Luki Lazarevihu 1811 g. vidi se da je krug njegove vlasti isti što i sadanjih načelnika, s tom razlikom, što vojvode nemadoše nikakvu sudsku vlast, i što su se morale da javljaju svaki put pred sud kao optuženi kad ih magistrat pozove, što sada ne može da bude bez odobrenja ministra. Osim toga: vojvodska se vlast još i u tome razlikuje od načelničke, što su oni bili vrhovne vojničke starešine i u miru i u ratu. Sovjet je bio vrhovna vlast nad vojvodama (a ne "vožd"). U pomenutoj diplomi stoji: "i za svašto od sovjeta nastavljenije da ište i da poznate daje 'vrhovna vlast' ".
Ustanova sovjeta igrala je vrlo važnu ulogu u novoj državi, za to je nužno da se izbliže upoznamo sa postankom te ustanove. Karadžić u svome delu "Praviteljstvujuщi sovjet serbski" veli da je prvu misao o obrazovanju sovjeta potstakao neki ruski gospodin kod prote Matije Nenadoviha, kad je ovaj bio u Petrogradu kao poslanik 1804 g. Ne znamo u koliko je to istina, ali po načelu koje se ogleda u prvoj organizaciji sovjeta, ne bi rekli da je onaka ustanova mogla ponihi u glavi "ruskoga gospodina" kao što su je u prvi mah svatili Božo Grujovih i proto Matija. Načelo prvog sovjeta u Srbiji bilo je patrijarhalno-demokratsko. Svaka nahija trebala je da izbere po jednoga poštena i pametna čoveka i to bi bila vrhovna vlast u zemlji. Srpske vojvode s Voždom zajedno nisu nikako hteli da priznadu ovaku vlast sovjeta, sve do poslednjeg vremena. Oni su u prvi mah hteli samo da to bude najviši sud u zemlji. Tako su i rešile znatnije poglavice na sastanku u Borku. Ali, kao što rekoh, Božo i prota mislili su sa svim drukčije o sovjetu.
Prvo(Zl) ustrojstvo sovjeta, a osobito onaj demokratski duh, koji se u njemu ogleda u prvi mah bilo je delo Bože Grujovića Srbina iz Austrije. Ovo je naročito s toga verovatno, što je ustrojstvo sovjeta vrlo slično sa ustrojstvom županijske uprave u Ugarskoj, a Boža je bio doktor prava, sigurno mađarskih. I tamo narod bira izvestan broj pretstavnika za vrhovnu upravu, pa oni između sebe podele sami poslove administrativne, finansijske i sudske kako najbolje znaju. Isto načelo bilo je u prvom srpskom sovjetu, dok se nije podelio na "popečiteljstva" gde se već ogleda upliv ruski.
Odma pošto se je sovjet ustanovio i premestio svoju radnju u Smederevo 1805 g. on je počeo da se stara da dobije od narodne skupštine potvrdu kao vrhovna vlast u zemlji.(Z3) U tome nije uspeo naročito zbog protivlenja Voždova, koji je u ustanovi sovjeta video samo težnju ostalih gospodara, da mu otmu vrhovnu vlast. Ali prvi sovjet po svom osnovnom načelu, na kome je ustrojen nije bio nikako velikaška ustanova. Sa svim naprotiv: to je bila ustanova narodna.(34) Još dok se nije vlast njegova formalno priznala, on je već težio da obuzda pojedine gospodare i da njiovu samovolju potčini narodnoj vlasti.* Još se bolje vidi duh prvog sovjeta, kad se promotri odnošaj nahija spram svojih sovjetnika. Evo šta kazuje o tome Karadžić: "kuća u kojoj je sovjetnik sedio bila je kao nahijska kuća, otvorena svakome čovjeku iz njegove nahije. Kad je ko imao makar kakva posla kod sovjeta, najprije je išao sovjetniku svoje nahije, i on je bio dužan starati se za njegov posao što prije da svrši; ako bi ovaki čovek bio iz daleka, da ne može na obdanicu doći i posao svoj svršiti, on je mogao kod sovjetnika za badava baviti se nekoliko dana, baš da je i konja imao. Često su dolazili bolesni ljudi iz daljnijih nahija da traže u Beogradu lijeka kod ljekara, i po nekoliko nedjelja dana bavili su se u nahijskoj kući kod sovjetnika za badava, samo što su plaćali lekarima za lijekove i liječenje. Ako bi se dogodilo da se čovjek iz kakve nahije za kakvu krivicu kod sovjeta zatvori, sovjetnika njegove nahije odmah su pitali za nj, ko je i kakav je, i on je bio dužan starati se, koliko je moguće, da ga opravda i pusti iz zatvora. Kad je trebalo u kakvu nahiju poslati ljude da što izvide ili urede, valjalo je da među njima bude i sovjetnik one nahije, kao čovjek koji poznaje onu zemlju i ljude".20
Eto kakav je bio prvi srpski sovjet! To je bila prava demokratska ustanova prekrojena u narodnom patrijarhalnom duhu. Kuća gde se narodu deli pravda i odakle se izdaju zapovesti za svu zemlju; u isto vreme kuća, gde narod nalazi skloništa u potrebi i utočišta u nevolji - gostijonica i bolnica narodna; narodom izbrana vlast i narodno zastupništvo - sve je to sjedinjeno u jednom organizmu i to sve tako prosto, da se prostije ništa ne može ni zamisliti. To je upravo bila najoriginalnija ustanova u novoj srpskoj državi i po našem svatanju to je bilo najudesnije za ondašnje prilike.
Dalje kazuje Karadžijć: "sovjet je još 1806 g. iz Smedereva razaslao po nahijama kratke naredbe, kako valja suditi, a u Beogradu 1807 g. odredi i po nahijama raspiše, da se u svakoj nahiji postavi pravi sud od tri sudije i jedan pisar; sudije ove birao je narod kao i savjetnike a pisara ako nijesu imali sovjet je bio dužan naći ga i poslati im ... Ovome sudu mogao je čovek tužiti i vojvodu i on je morao doći na sud da se odgovara. Ko ovijem nahijskim sudom nije bio zadovoljan, mogao se tužiti sovjetu. Osim toga sovjet je izdao jednu uredbu, koliko će se plaćati popovima za njihove službe, n.pr. za vjenčanje, krštenje i t.d. Sovjet je na svršetku 1807 god. izdao uredbu i za novce, kako će u zemlji ićš. Po tome je bio odredio da se prodaju turske kuće i ostali miljkovi kako po Beogradu tako i po nahijama. On je davao pod zakup skele i đumruke i primao druge prihode, koji bi se odkuda dogodili, nabavljao je džebanu i ostale vojničke potrebe za cijelu zemlju, njemu su starešine na skupštini o novoj godini predavali račune od različnijeh troškova. Po ovome se vidi kako je sovjet u zemlji jednako radio, a i izvan zemlje bio je poznat, ako ne kao najveća vlast a ono jamačno kao tijelo koje je s Voždom delilo vlast".21
Iz ovoga se vidi da je sovjet sa razvitkom prve srpske države raz vijao i širio sve većma krug svoje vlasti ostajući jednako na svom pr vom demokratskom temelju. Da je u Srbiji nastao mir odma 1807 god. da je prestala potreba vojničkih talenata i izčezla vlast i slava vojnič ka, a da su mirna zanimanja zadobila prevagu, nema sumnje, da bi se sve ustanove u Srbiji organizovale na istom temelju na kome je bio i sov jet. Bar tome je težio prvi srpski sovjet, i ustanova izbornih sudova i izjednačenje vojvoda pred sudom i zakonom sa ostalim građanima to najočiglednije dokazuju. Još jedan korak dalje i politično-upravna vlast vojvoda prestala bi i na njihovo mesto u nahijama došle bi onake iste(35) upravne vlasti kao što behu magistrati ili još bolje: kao što beše sam sovjet. Jednom reči: Srbija je bila na pravom putu da postane država demokratska iz države patrijarhalne(36) onako isto kao što je nekada postala malena Švajcarska, pošto su nekoliko seljačkih opština zbacili gospodare iz doma Habzburgškog. Još je u Švajcarskoj bilo aristokracije koja je dugo vreme zadržavala razvi tak slobode, što u Srbiji nije bilo.
Ali neprekidno ratovanje sa Turcima davalo je veliku važnost gospodarima i vojvodama koji su se istakli u prvi mah kao vođe u ratu. Obogativši se pljačkom u ratu, oni su mogli da izdržavaju svoje momke, koji su bili jedina konjanička sila u tadašnjoj Srbiji. Ovakvi ljudi razume se za svo vreme ratovanja ostali su prirodne starešine u svom kraju, a u mirno vreme oni su imali najjači upliv na sve upravne poslove. Izbor knezova u opšti ni i članova u magistratima, bio je u njihovim rukama. Na skupštinama narodnim upravo su samo oni i dolazili i drugi znatniji ljudi u narodu s kojima su starešine živile u prijateljstvu. * Na skupštinama je upravo rešavala sila a ne razlog. Sila ova gotovo se napred znala prema tome koji vojvoda s kojim stoji u prijateljstvu, ali neki put rešavalo se na skupštini prosto time, ko je doveo više momaka kao n.pr. što je Vožd doveo u Smederevo. Sovjet je upravo samo prve 2 godine svoga trajanja bio vlast narodna, posle toga on je bio oruđe jedne ili druge stranke gospodarske, prema tome koja je partija nadvalila u zemlji.(38)
U tečaju rata primehava se kako svaki gospodar teži da zadrži vlast i gospodstvo u svojoj porodici. Iz porodice Nenadovića troica su vojvode, iz porodice Obrenoviha dvoica. Mesto ubijenog vojvode Đuše dolazi njegov brat Vujica, mesto Vase Čarapiha njegov brat Atanasije; mesto Miloša Stoićevića njegov brat Janko i t.d. U opšte one porodice koje su već jednom zadobile autoritet u narodu, jednako zadržavaju svoj uzvišeni položaj. Ostale vojvode pomažu da se održi taj autoritet. V. Karadžić misli da je vožd naročito postavljao vojvode iz iste porodice, da bi se i njegovoj porodici priznala nasljedna vrhovna vlast. Ako ovo nije što drugo, onda je nepoznavanje čovekove prirode i zakona istorijskog razvitka naroda, - uzrok takom krivom svatanju. Svuda kod patrijarhalnih naroda pokazuje se ista tendencija da vlast ostane nasljedna u porodici. To je isti zakon po kome su ostale nasljedne vojvode u Crnoj gori, nasljedne svešteničke parohije u Srbiji, kaste u Indiji ili feudalna sistema u srednjem veku, Narod sam takođe je smatrao kao nešto prirodno da mu starešina bude iz znatne porodice.
U Srbiji dakle ratovanjem razvila se klica za jedan privilegisani stalež, kao što se razvila u sličnim prilikama kod sviju naroda. Ova klica mogla je biti ugušena ili razvitkom demokratskih načela kao što su bila u osnovu prve organizacije sovjeta i magistrata ili razvitkom monarhične vlasti - uništenje jednog privilegiskog staleža, jednom porodicom. U Srbiji se tada pošlo poslednjim putem.
U tome je ceo smisao borbe između velikaša i vožda. Ni jedna ni druga strana u toj borbi nisu pre stavljali načelo slobode protiv apsolutizma, ili pravo naroda protiv prava pojedinih ličnosti. To je bila borba vlasti protiv vlasti. Svaka je strana tražila da osigura svoje pravo na vlast. Takođe je sa svim pogrešno nazivati tu borbu: borbom sovjeta protiv vožda ili obratno. To je borba gospodara protiv gospodara. Sovjet je mogao biti i narodni(39) i gospodarska ustanova prema tome kako bude uređen, ali u tome su bili saglasni i partija voždova i protivnička, što ni jedna nije htela, da sovjet bude usta nova narodna.(40)
Ali u prvoj srpskoj državi još se jasno ne ističe načelo monarhično, naročito nigde se u pregovorima sa Turcima ne spominje nasljedna vladavina nad Srbijom u porodici Karađorđa,(41) Vožd nije zamišljao da osnuje dinastiju, On je kao što veli Ranke, nekako voleo poredak i zakonitost, pa kad je samo njegovo častoljublje bilo zadovoljeno, što je održao pobedu nad svojim protivnicima, on se povlačio u svoje selo a faktičnu vlast ostavljao sovjetu koji se je u poslednje vreme već pretvorio u 6 "popečiteljstva". Upravo pre no što se mogla razviti monarhična vlast, koja je već bila na pragu - propala je prva srpska država, Ostalo je da se ponovi ista borba između velikaškog i monarhičnog načela i u drugoj državi.(42)
* Ustanova opštinskih koševa postojala je dakle još za vreme vožda. Vukov "Pravit. sovjet", str. 62.
** Vidi pismo sovjeta Petru Dobrnjcu da ostavi skele požarevačke, jer će sovjet na sve skele metuti svoje ljude, da se narod ne buni kao što su se počeli buniti - "i vi više nemojte se u sekele mešati i ruke izvadite". "Pravit. sovjet", str. 6.
Svetozar Marković internet arhiva