Spowolnienie ogólnego tempa socjalistycznego rozwoju; wzrost nowej burżuazji w mieście i na wsi; umocnienie burżuazyjnej inteligencji; wzrost biurokratyzmu w organach państwowych; niewłaściwy reżim w partii i związany z tym wszystkim wzrost szowinizmu wielkomocarstwowego i ducha nacjonalizmu w ogóle - wszystko to znajduje swój najbardziej chorobliwy wyraz w narodowych regionach i republikach. Trudności są zdwajane przez istnienie w niektórych republikach reliktów kultury przedkapitalistycznej.
Za czasów NEP rola kapitału prywatnego wzrasta szczególnie gwałtownie na nie uprzemysłowionych, zacofanych obszarach oddalonych od centrum. Tu organy gospodarcze często opierają się całkowicie na prywatnych kapitalistach. One utrwalają ceny bez brania pod uwagę rzeczywistej sytuacji mas biednych i średnio zamożnych chłopów. Zaniżają sztucznie płace robotników rolnych. Rozszerzają bez umiaru system prywatnego i biurokratycznego pośrednictwa między przemysłem a chłopami, którzy dostarczają surowców. Prowadzą spółdzielnie w kierunku lepszego służenia interesom bogatszych elementów na wsi. Zaniedbują interesy szczególnie zacofanej grupy, ludzi zajmujących się wyłącznie lub częściowo pasterstwem. Żywotne zadanie wprowadzania planu budownictwa przemysłowego na obszarach narodowych, szczególnie plan uprzemysłowienia produkcji surowców rolnych, jest zupełnie w lesie.
Biurokratyzm, podtrzymywany przez ducha wielkomocarstwowego szowinizmu, odniósł sukces w przekształcaniu radzieckiej centralizacji w źródło kłótni o rozdział stanowisk urzędowych między poszczególne narodowości (Federacja Zakaukaska). To popsuło stosunki między centrum a odległymi obszarami. Sprowadziło faktycznie do zera znaczenie Rady Narodowości. To doprowadziło biurokratyczną pieczę nad republikami autonomicznymi do punktu pozbawienia ich prawa do rozwiązywania sporów dotyczących kwestii agrarnej między ludnością miejscową a rosyjską. Dziś ten wielkomocarstwowy szowinizm, szczególnie gdy znajduje wyraz w machinie państwowej, pozostaje głównym wrogiem zbliżenia i jedności robotników różnych narodowości.
Rzeczywiste wsparcie dla biedoty wiejskiej, zbliżenie większości średnio zamożnego chłopstwa z biednym i z robotnikami rolnymi, organizowanie tych ostatnich w niezależną siłę klasową - wszystko to jest szczególnie ważne w narodowych regionach i republikach. Bez rzeczywistej organizacji robotników rolnych, bez tworzenia spółdzielń i organizacji biednych chłopów, zwiększamy ryzyko pozostawienia naszych zacofanych prowincji wschodnich w tradycyjnych warunkach niewolnictwa i całkowitego pozbawienia naszych grup partyjnych w tych regionach rzeczywistych więzi z ludem pracującym.
Zadaniem komunistów wśród bardziej zacofanych czy dopiero się się budzących narodowości powinno być kierowanie tego procesu przebudzenia narodowego w radzieckie, socjalistyczne koryto. Powinniśmy wciągać masy pracujące do gospodarczej i kulturalnej pracy twórczej, szczególnie przez promowanie rozwoju lokalnych języków i szkół oraz unarodowienie radzieckiej machiny państwowej.
W regionach, gdzie występują tarcia z innymi narodowościami czy mniejszościami narodowymi, nacjonalizm towarzyszący wzrostowi elementów burżuazyjnych często staje się ostro agresywny. W tych okolicznościach unarodowienie miejscowego aparatu odbywa się kosztem mniejszości narodowych. Kwestie graniczne stają się źródłem narodowych uraz. Atmosfera pracy partii, rad i związków zawodowych jest zatruta nacjonalizmem.
Ukrainizacja, turkmenizacja itd. może przebiegać właściwie jedynie przez przezwyciężanie biurokratycznych i wielkomocarstwowych zachowań w instytucjach i organach Związku. Może przebiegać właściwie tylko wtedy, jeżeli kierownicza rola proletariatu jest zachowana w republikach narodowych, jeżeli opieramy się na niższych warstwach wsi i prowadzimy stałą i nieprzejednaną walkę przeciw elementom kułackim i szowinistycznym.
Te kwestie są szczególnie ważne w takich centrach przemysłowych jak Donbas i Baku, których proletariat różni się znacznie składem narodowościowym od ludności otaczających je wsi. W tych wypadkach właściwe stosunki kulturalne i polityczne między miastem a wsią wymagają: 1) Szczególnie pełnej szacunku i prawdziwie braterskiej postawy ze strony miasta wobec materialnych i duchowych potrzeb wsi, gdzie skład narodowościowy jest inny; 2) Zdeterminowanego oporu wobec wszelkich burżuazyjnych prób wbicia klina między miasto a wieś - czy to przez kultywowanie biurokratycznej arogancji wobec obszarów wiejskich, czy to przez reakcyjną kułacką zawiść wobec miast.
Nasz biurokratyczny reżim przekazuje rzeczywiste postanowienie powierzchownego, pokazowego unarodowienia w ręce urzędników, specjalistów i drobnomieszczańskich nauczycieli, którzy są powiązani niezliczonymi więziami z górnymi warstwami miast i wsi. Oni przystosowują swą politykę do interesów tych górnych warstw. To odrzuca miejscową biedotę od partii i władzy radzieckiej i pcha ją w ramiona burżuazji handlowej, wyzyskiwaczy, reakcyjnych duchownych i elementów feudalno-patriarchalnych. Równocześnie nasz biurokratyczny reżim wdeptuje w ziemię autentycznie komunistyczne elementy narodowe, piętnując je często jako odchyleńców i prześladując ich we wszelki możliwy sposób. To się zdarzyło na przykład z ważną grupą gruzińskich starych bolszewików, którzy narazili się na niezadowolenie grupy Stalina i których gorąco bronił Lenin pod koniec swego życia.
To, że podniesienie poziomu mas pracujących narodowych republik i terytoriów stało się możliwe dzięki Rewolucji Październikowej, jest przyczyną tego, że masy te aspirują do bezpośredniego i niezależnego udziału w praktycznej pracy twórczej. Nasz reżim biurokratyczny usiłuje sparaliżować, zamrozić te aspiracje mas, lejąc krokodyle łzy nad miejscowymi nacjonalizmami.
XII Zjazd naszej partii uznał konieczność walki przeciw reliktom wielkomocarstwowego szowinizmu, przeciw gospodarczej i kulturalnej nierówności narodów Związku Radzieckiego, przeciw reliktom nacjonalizmu wśród wielu ludzi, którzy dźwigali ciężkie jarzmo ucisku narodowego. IV Konferencja odpowiedzialnych przywódców narodowych republik i regionów w 1923 r. zadeklarowała, że jednym z podstawowych zadań partii jest wychowywanie i rozwój organizacji komunistycznych wśród proletariackich i półproletariackich elementów miejscowej ludności w narodowych republikach i regionach. Konferencja jednomyślnie ogłosiła, że komuniści, którzy przyjeżdżają z centrum do zacofanych republik i regionów, powinni - jak mówił Lenin - odgrywać rolę nie wychowawców i nianiek, lecz pomocników. W ostatnich latach cała ta sprawa rozwijała się właśnie w przeciwnym kierunku. Szefowie narodowych aparatów partyjnych, mianowani przez Sekretariat Komitetu Centralnego, przejeli podejmowanie wszelkich rzeczywistych decyzji we wszystkich kwestiach partyjnych i radzieckich. Traktowali aktywnych robotników innych narodowości jako swego rodzaju komunistów drugiej kategorii, których rzucono do tej pracy tylko po to, aby wypełniali formalne funkcje reprezentacyjne (tak było na Krymie, w Kazachstanie, Turkmenii, Tatarstanie, na górskich obszarach Północnego Kaukazu itd.) Sztuczny podział wszystkich miejscowych działaczy partyjnych na prawicę i lewicę został narzucony odgórnie jako system, w tym celu by sekretarze mianowani przez centrum mogli arbitralnie komenderować obiema grupami.
W sferze naszej polityki narodowościowej, tak samo jak i w innych, niezbędny jest powrót do stanowiska leninowskiego:
1) Podejmować nieporównanie bardziej systematyczne, konsekwentne i energiczne wysiłki w celu przezwyciężenia podziałów między robotnikami różnych narodowości - szczególnie przez branie pod uwagę nowo przybyłych robotników narodowych, podwyższanie ich kwalifikacji, poprawę ich warunków życia i kultury; pamiętać cały czas, że rzeczywistą dźwignią wciągającą zacofaną narodową wieś do radzieckiej twórczej pracy jest tworzenie i rozwój kadr proletariackich wśród ludności miejscowej.
2) Zrewidować pięcioletni plan gospodarczy pod kątem wzrostu tempa uprzemysłowienia zacofanych peryferiów i wypracowania 15-letniego planu, który będzie brał od uwagę interesy narodowych republik i regionów; dostosować politykę skupową naszego państwa do plonów zebranych przez biednych i średnio zamożnych chłopów (bawełna w Azji Środkowej, tytoń na Krymie, w Abchazji itd.) Spółdzielcza polityka kredytowa, jak również polityka w dziedzinie użytkowania ziemi (w Azji Środkowej, na Zakaukaziu itd.) powinna być prowadzona ściśle w sposób klasowy, w zgodzie z fundamentalnymi zadaniami budownictwa socjalistycznego, zwracać większą uwagę na rozwój spółdzielń pasterskich, przeprowadzać uprzemysłowienie przerobu surowców rolnych w sposób dostosowany do miejscowych warunków. Powinno się zrewidować naszą politykę transmigracyjną pod kątem jej ścisłej zgodności z interesem właściwej polityki w kwestii narodowej.
3) Prowadzić świadomie politykę unaradawiania aparatu radzieckiego, jak również partyjnego, związkowego i spółdzielczego, uczciwie biorąc pod uwagę stosunki klasowe i międzynarodowościowe; prowadzić rzeczywistą walkę przeciw kolonizatorskim odchyleniom w działalności organów państwowych, spółdzielczych i innych; zredukować biurokratyczne pośrednictwo między centrum a peryferiami; studiować doświadczenia Federacji Zakaukaskiej z punktu widzenia sukcesów i porażek rozwoju przemysłowego i kulturalnego zamieszkujących ją narodowości.
4) Systematycznie usuwać wszelkie przeszkody dla jak najpełniejszego sojuszu i współpracy ludzi pracy różnych narodowości w Związku Radzieckim, na podstawie budownictwa socjalistycznego i rewolucji międzynarodowej; prowadzić zdeterminowaną walkę przeciw mechanicznemu narzucaniu języka większości narodowej robotnikom i chłopom innych narodowości. Pod tym względem masy pracujące powinny mieć pełną wolność wyboru. Rzeczywiste prawa każdej mniejszości narodowej w granicach każdej narodowej republiki i regionu muszą być zagwarantowane. W całej tej pracy szczególną uwagę trzeba poświęcić wyjątkowym warunkom, powstającym między dawnymi narodami uciskanymi a dawnymi narodami uciskającymi.
5) Konsekwentnie wprowadzać demokrację wewnątrzpartyjną we wszystkich narodowych republikach i regionach; całkowicie odrzucić postawę komenderowania w stosunku do nie-Rosjan, odgórnego ich mianowania przesuwania; odrzucić politykę arbitralnego dzielenia nierosyjskich komunistów na prawicę i lewicę; bardziej uważnie promować i szkolić miejscowy aktyw rekrutujący się z proletariatu, półproletariatu, robotników rolnych i antykułacko nastawionych chłopów.
6) Odrzucić tendencję Ustriałowa i wszelkiego rodzaju tendencje wielkomocarstwowe - szczególnie w centralnych ludowych komisariatach i w machinie państwowej w ogóle, zwalczać przez edukację miejscowy nacjonalizm na podstawie jasnej i konsekwentnej polityki klasowej w kwestii narodowej.
7) Przekształcić Radę Narodowości w rzeczywiście funkcjonujący organ, związany z życiem narodowych republik i regionów, rzeczywiście zdolny do obrony ich interesów.
8) Odpowiednią uwagę poświęcać kwestii narodowej w pracy związków zawodowych oraz kwestii kształtowania narodowych kadr proletariackich. W tych związkach sprawy powinny być prowadzone w lokalnych językach, a interesy wszystkich narodowości i mniejszości narodowych powinny być chronione.
9) W żadnych okolicznościach nie iść na ustępstwa wobec elementów eksploatatorskich.
10) Zwołać piątą konferencję w kwestii narodowej na podstawie rzeczywistej reprezentacji szeregowych członków.
11) Opublikować w prasie list Lenina w kwestii narodowej, który zawiera krytykę linii Stalina w tej kwestii.
Rozdział 7: Partia