VERSLAVING

Sinds mijn adolescentie ga ik bijna ten onder aan verslaafdheden: roken als een Turk, van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat muziek slurpen, kwark eten, mijn vrouw koopt wekelijks kilo’s. Pulken, nagelbijten en neuspeuteren kan ik niet laten en ik schenk mijn glas altijd zo vol dat het overloopt.

Ik verslaaf me zoals het hoort. Elke avond gooi ik een ongebruikte zakdoek in de wasmand en ik kan het niet laten me gierig te wassen. Door mij wordt er geen kostbaar water verspild. Ik spot met de klok, kan het niet afleren te laat te beginnen en te laat aan te komen. Geen boekhandel kan ik passeren zonder er een reisgids te kopen. Van elke straat worden de papiertjes opgeraapt en voor een steak au poivre doe ik een moord. Elke zondagmorgen hang ik mijn schilderijen recht en als de telefoon gaat, antwoordt de verslaafde in mij ‘U bent verkeerd verbonden’ en hangt niet op.

Ik ben deftig verslaafd. Voor de kassa wens ik een ingetogen file en geen sterveling van buiten-Europese origine mag mijn dochter aanspreken. In mijn keuken bevinden de lepels, vorken en messen zich in aparte bakjes en vrouwelijke studenten zonder kousen worden niet geëxamineerd. Misschien bestaat er toch een mens die intelligenter is dan een hoogleraar filosofie, dacht ik vanochtend bij mijn derde eitje. Ik ben verslingerd aan hoogstaande conflicten, maar heb van veel problemen geen kaas gegeten omdat ik weinig kaas eet. Laat mij maar de donkere puntjes uit de komijnekaas plukken. Soms zie je aan mijn gezichtstrekken dat ik niet aan mijn trekken ben gekomen en zou ik de trekker willen overhalen.

Mijn persoon is verslaafd aan beelden, maar de lijken van Irak wens ik in geen geval op mijn scherm, zeker niet als ze samengaan met een onuitstaanbaar westers commentaar. ‘Gooi ze in een anoniem massagraf,’ riep een tactvolle Engelse commandant in de Golf. Meer dan vijftigduizend ton bommen loosde het humanitaire westen naast het doel. ‘Zo weinig mogelijk krijgsgevangenen, schiet ze dood, we hebben het economisch al zo moeilijk,’ riep een andere bevrijder. En die altijd zo waardige Mitterand; in mijn droom hoorde ik hem oreren: ‘J’avais espéré rencontrer des citoyens dignes de nos meilleures traditions humanistes, dignes des valeurs suprêmes de notre civilisation occidentale.’ Heet die Mit der Rand? Hij zit over de rand.

Wat is verslaving? Zich overgeven aan een bepaalde behoeftebevrediging. Je vastpinnen op één object, dat niet kunnen lossen. Geen substitutiemogelijkheid meer, zegt de antropoloog.

Mensen hebben behoeften die ze willen bevredigen. Kunnen ze zich aan de meest fundamentele ervan met de daaraan gekoppelde bevredigingsobjecten onttrekken? Neen. Ook de planten in mijn tuin kunnen niet zonder water en vogels zoeken driftig wormen. In die zin is al wat leeft verslaafd.

We moeten dus ophouden te menen dat er mensen bestaan die niet verslaafd zijn. De idee dat je je via ascese en zelfkastijding boven alles kunt verheffen is een waangedachte. Denken dat je je eigen behoeften volledig kunt beheersen, is een domme arrogantie, zo zijn wij niet gemaakt. Wie de ene verslaving te boven kwam, valt in een andere, zoals de snoepende ex-druggebruiker ons leert. In Holland is roken tegenwoordig echt onbehoorlijk, maar als ik ergens een lezing ga geven staan ze buiten het gebouw al te roepen: ‘Kopje koffie, kopje koffie?’

De wereld van de verslaving is ongemeen rijk: drank, tabak, spel, drugs, snoep, auto, joggen, body-building. Strips, boeken, cd’s, tv-beelden, videoclips, parfum. Verslaafd zijn aan werken, aan praten, slapen, niksdoen, aan consumeren, weggooien, verkwisten. Aan het onderdrukken en uitbuiten van andere mensen en dieren.

Laten we niet verloren lopen. We moeten niet tegen alle vormen van afhankelijkheid opboksen, dat is onbegonnen werk, maar die gedragsvormen aanpakken die onszelf of anderen in waarde doen verminderen. Daartoe is het nodig een onderscheid te maken tussen schadelijke, onschuldige en heilzame verslavingen.

Als we oorzakelijk dieper graven, moeten we erop letten of de schadelijke verslaving te wijten is aan (a) een schadelijke behoefte, (b) een onschadelijke behoefte met een schadelijk bevredigingsobject, (c) een schadelijke, bijvoorbeeld te absolute, rigide binding tussen behoefte en object. Voor de doordenker: het gaat om een relatie tussen A (behoefte) en B (bevredigingsobject) en zowel A, B als de soort relatie tussen beide, moet bekeken worden. Verslaving, in de zin van de aanwezigheid van een niet weg te werken schadelijke behoefte is de kwalijkste soort.

Er zijn kleine en grote schadelijke verslavingen. De kleine, uiteindelijk minder belangrijke behoren tot het domein van de dorps- of stadspsycholoog/psychiater, terwijl de politicus de meest belangrijke en meest schadelijke voor zijn rekening neemt. Psychologen en psychiaters winden zich op over tabak, alcohol, drugs, koffie, snoepgoed, seks, slaappillen en pijnstillers en publiceren plichtsgetrouw dikke rapporten over hun bevindingen.

Ondanks al hun beste bedoelingen zijn psychologen en psychiaters kruideniers omdat ze het microsociale vlak niet overstijgen. De grote maatschappelijke kwalen bevinden zich op macrosociaal vlak en dat gebied wordt door politici bestuurd. Op dat terrein domineren de diepe verslavingen van de heersende sociale groepen en organisaties en die processen worden niet gecontroleerd, en nauwelijks bestudeerd. Hier ontbreken de legers van wetenschappelijke observatoren en interpretatoren, die op microsociaal vlak zo actief zijn.

Over de verslavingen die echt gevaarlijk zijn, wordt weinig gesproken en geschreven. Ik denk aan onze afhankelijkheid van aardolie en de knetterende conflicten als toegift. Aan onze vleesobsessie met duizenden dierenconcentratiekampen als gevolg. Aan de grootschalige agro-industrie die op den lange duur vruchtbare gronden omzet in woestijn. Aan de gangsters die ons steeds betere geldbeleggingen voorspiegelen. Aan de sportieven, die de eersten willen zijn. Barcelona met zijn onbenullige Olympische spelen: wat een geldverspilling.

Maatschappelijke groepen die via onderdrukking en uitbuiting een dominante sociale positie hebben verworven, zijn niet alleen verslaafd aan macht maar ook aan geweld, het enige middel om de onrechtvaardige plaats te bestendigen. Als dat waar is, moeten we de moed hebben de laatste en de echte verslaafden, degenen die de kloof tussen arm en rijk weigeren te dempen, aanklagen.

De gevaarlijkste verslaafden van onze tijd zijn Bush, Major en Mitterand. Op een tweede proces van Neurenberg, in Paramaribo krijgen ze hun loon, dat staat vast. Waarom geen gesticht voor gepensioneerde, verslaafde volkerenmoordenaars?
Ik heb wat centjes van mijn vorige boek opzij gelegd.

Tekst voor de VPRO, programma De Vlaamse Connectie
Opgenomen op 24 maart 1991
Herziene versie