Лондон, 18-28 март 1875
Драги Бебел!
Го примив Вашето писмо од 23 февруари и се радувам што Ви оди толку добро со здравјето.
Ме прашувате што мислиме ние за историјата на обединувањето? За жал, ни се случи сосема истото како и Вам. Ниту Либкнехта ниту некој друг барем нешто да не известил, та за тоа и ние го знаеме само она што го има во весниците, а во нив немаше ништо сè додека пред седум-осум дена не дојде нацртот на програмата. Таа, секако, не малку нè вчудовиде.
Нашата партија толку пати на ласаловците им подаваше рака на помирување или барем на спогодба и толкупати толку презриво ја одбиваа Хазенклеверовци, Хаселмановци и Телкеовци што од тоа секое дете можеше да извлече заклучок: ако овие господа сега доаѓаат и нудат помирување, тогаш морало да се во ѓаволска стиска. Познавајќи го добро карактерот на овие луѓе, наша должност е оваа стиска да ја искористиме за да ги издејствуваме сите можни гаранции за истите тие на сметка на нашата партија повторно да не ја зацврстат својата разнишана положба во работничкото јавно мислење. Требало да се прифатат тие крајно студено и со недоверба, обединувањето да се обусловува од степенот на нивната готовност да ги отфрлат своите секташки пароли и својата државна помош, а во она суштественото да ја прифатат Ајзенашката програма од 1869[2] или едно со денешното време сообразено, поправено нејзино издание. Нашата партија во теоретски поглед, значи, во она што е за една програма решавачко, од ласаловците нема апсолутно ништо да научи, а пак тие уште како имаа од неа; прв услов на обединувањето требаше да е тие да престанат да бидат секташи, ласаловци, значи, пред се да се откажат од панацејата на државната помош ако не и наполно, тогаш барем да ја признаат како подредена мерка меѓу и покрај многуте можни други мерки. Нацртот на програмата докажува дека нашите луѓе теоретски исто толку ги надвишуваат ласаловските водачи, а пак во политичката итроштина исто толку им се понедораснати; нечесните уште еднаш на суво ги насукаа „чесните".
Прво, се зема громогласната, но историски погрешната Ласалова фраза: наспроти работничката класа сите други класи биле само една реакционерна маса. Оваа поставка е вистинска само во одделни исклучителни случаи, на пример, во револуција на пролетаријатот, каква што беше Комуната, или во земја во која не само што буржоазијата ја обликувала државата и општеството според својата лика и прилика, туку веќе по неа после и демократската ситна буржоазија ја спровела оваа преобразба до своите крајни консеквенции. Ако, на пример, во Германија демократската ситна буржоазија и припаѓа на оваа реакционерна маса, како можеше Социјалдемократската работничка партија со години со оваа, со Народната партија, да оди рака под рака? Како може „Volksstaat"[3] речиси сета своја политичка содржина да ја зема од „Frankfurter Zeitung"[4]? И како е можно во оваа истава програма да се земат ништо помалку од седум барања кои директно и буквално се согласуваат со програмата на Народната партија и со ситнобуржоаската демократија? Мислам на седумте политички барања од 1 до 5 и од 1 до 2[5] од кои ни едно единствено да не е буржоаско-демократско.
Второ, принципот на интернационалноста на работничкото движење за денешнината практично наполно се негира, и тоа од луѓе кои цели пет години и под најтешки околности овој принцип го држеа високо најславно. Челното место на германските работници во европското движење суштински се засновува врз нивното навистина интернационално држење во време на војната; ни еден друг пролетаријат не би се држел толку добро. А сега треба да го негираат овој принцип во моментот кога работниците насекаде во странство го нагласуваат во истата онаа мерка во која владите се стремат да задушат секаков обид за негово остварување во некоја организација! Што пак останува од интернационализмот на работничкото движење? Бледа перспектива, и тоа не на една подоцнежна соработка на европските работници за своето ослободување - не, туку едно идно „интернационално братство на народите", „соединети држави" на господата буржуи од Сојузот за мир!
Не беше, бездруго, потребно да се зборува за Интернационалата како таква. Но она најмалкуто, што сепак требаше, беше да не се направи ниту чекор назад во однос на програмата од 1869 и горе-долу да се каже: При сè што германската работничка партија дејствува внатре во поставените и државни граници (таа нема право да зборува од името на европскиот пролетаријат, особено нема право да каже нешто погрешно), таа е свесна за својата солидарност со работниците од сите земји и секогаш ќе биде подготвена да ги исполнува и понатаму, како и досега, обврските што оваа солидарност ги налага. Овие обврски постојат и без оглед на тоа дали таа себеси се прокламира или се смета како дел од „Интернационалата", на пример, помош, задржување, привлекување други работници при штрајк, грижа за тоа партиските органи да ги известуваат германските работници за движењето во странство, агитација против династичките војни што се закануваат или избувнуваат, тактика за време на овие војни како онаа од 1870 и 1871 итн.
Трето, нашите луѓе допуштија да им се наметне Ласаловиот „железен закон на наемнината", кој се основува врз наполно застареното економско гледиште, имено дека работникот добива само минимум од наемнината, и тоа зашто според Малтусовата теорија на населението имало секогаш отповеќе работници (ова беше Ласаловата аргументација). Меѓутоа, Маркс во „Капиталот" исцрпно докажа дека законите што ја регулираат наемнината се мошне комплицирани, дека, според приликите, претегнува ту едниот, ту другиот, дека тие, значи, никако не се железни, туку, напротив, мошне еластични и дека работата не може да се заврши со неколку збора како што си вообразува Ласал. Малтусовското обосновување на законот кој Ласал го препиша од Малтус и од Рикардо (фалсификувајќи го последниов), какво што се наоѓа, земено од една друга Ласалова брошура[6], на пример, на страна 5 од „Работничка читанка", е исцрпно побиено од Маркс во одделот за „процесот на акумулацијата на капиталот". Со адаптирањето на Ласаловиот „железен закон" се признава, значи, една погрешна поставка и едно погрешно обосновување.
Четврто, програмата ја поставува како единствено социјално барање - ласаловската државна помош во нејзиниот гол облик, каква што Ласал ја украде од Бише. И тоа откако Браке мошне добро ја докажа сета ништовност на ова барање[7], откако речиси сите, ако не и сите, говорници на нашата партија во борбата против ласаловците беа принудени да истапат против оваа државна помош! Нашата партија не можеше подлабоко да се понижи! Интернационализам што се ничкосал до Арманд Гег[8], социјализам што се ничкосал до буржоаскиот републиканец Бише, кој го постави ова барање против социјалистите за да ги уништи!
Меѓутоа, „државната помош" во Ласалова смисла е сепак само една единствена меѓу многуте други за да се достигне целта што е во програмата изразена со неубедливите зборови: „за да се пробие патот на нерешеното социјално прашање": како за нас да постоело некое теоретски уште нерешено социјално прашање! Кога, значи, ќе се каже: германската работничка партија се стреми кон укинување на наемниот труд и со тоа на класните разлики со посредство на колективното производство во индустријата и земјоделството и во национални размери, таа се застапува за секоја мерка што е погодна за постигање на оваа цел! - тогаш ниеден ласаловец не може да има ништо против.
Петто, за организацијата на работничката класа како класа со посредство на синдикатите ниту збор. А тоа е една мошне суштествена точка, зашто тоа е сопствена класна организација на пролетаријатот, во која тој ги води своите секојдневни борби против капиталот, во која се школува и која денес дури и најлошата реакција (како сега во Париз) просто напросто не може повеќе да ја разбие. Со оглед на важноста што оваа организација ја добива и во Германија, ќе е, по наше мислење, безусловно потребно во програмата да се припомни и да се остави, по можност, отворено место во организацијата на партијата.
Сето тоа го сторија нашите луѓе за да им се допаднат на ласаловците. А што направија овие за вратка? Во програмата да фигурираат еден куп прилично збркани чисто демократски барања, од кои многу се чисто моден привид, како, на пример, „законодавството од страна на народот", кое постои во Швајцарија и кое носи повеќе штета отколку корист, ако воопшто нешто носи. „Управување од страна на народот" - тоа сепак ќе е нешто. Исто така недостасува првиот услов на секоја слобода: сите чиновници за сите свои службени дејства во однос на секој граѓанин да се одговорни пред редовните судови и според општото право. За тоа дека барањата како: слобода на науката, слобода на совеста - фигурираат во секоја либерална буржоаска програма и дека овдека се чинат некако чудни - за тоа понатаму не сакам да зборувам.
Слободната народна држава е претворена во слободна држава. Граматички земено, слободна држава е онаа држава што е слободна во однос на своите граѓани, т.е. држава со деспотска влада. Ќе треба да се отфрли сето тоа дрдорење за државата, особено по Комуната, која веќе не беше држава во вистинска смисла. Со „народната држава" анархистите веќе донемајкаде ни ги бодеа очите, иако уште Марксовиот спис против Прудон[9] а потоа „Комунистичкиот манифест" говорат направо дека со воведувањето на социјалистичкиот општествен поредок државата сама од себе се распаѓа и исчезнува. А бидејќи државата е сепак само една преодна институција со која, треба да се служиме во борбата, во револуцијата, за да ги задушиме со сила своите противници, чиста бесмислица е да се говори за народна држава: додека пролетаријатот уште ја употребува државата, тој ја употребува неа не во интерес на слободата, туку за задушување на своите противници, а штом ќе може да стане збор за слобода, тогаш државата како таква престанува да постои. Ние затоа би предложиле наместо „држава" да се стави насекаде „Gemeinwesen", („општина"), добар стар германски збор, кој може мошне добро да го застапува францускиот збор „kоmmune".
„Отстранување на секоја социјална и политичка нееднаквост" - е исто така мошне сомнителна фраза, наместо: „укинување на сите класни разлики". Од земја до земја, од покраина до покраина, дури од место до место секогаш ќе постои извесна нееднаквост на животните услови, која може да се редуцира на минимум, но која никогаш наполно не може да се отстрани. Жителите на Алпите секогаш ќе имаат поинакви животни услови од луѓето на рамнината. Претставата на социјалистичкото општество како царство на еднаквоста е еднострана француска претстава, која се потпира врз старата „слобода, еднаквост, братство", претстава која, како развојна етапа, за своето време и своето место е оправдана, сега треба да биде надмината, зашто внесува само збрка во главите и зашто се најдени прецизни начини на излагање на работата.
Јас прекратувам, иако речиси секој збор во ова, покрај другото, суво и омаломоштено редигирана програма би можел да се критикува. Таа е таква што Маркс и јас, при случај да се усвои, никогаш не ќе можеме да се искажеме за новата партија изградена врз ваквата основа и ќе сме приморани мошне сериозно да се позамислиме за тоа каков став мораме - и јавно - да земеме спрема неа. Поразмислете дека во странство нас не прават одговорни за сите изјави и постапки на германската социјалдемократска работничка партија. Така прави Бакунин во својот спис „Политиката и анархијата" според кој ние требало да стоиме зад секој непромислен збор што го рекол или напишал Либкнехт по основањето на „Demokratischen Wochenblat"[10]. Луѓето лесно си вообразуваат дека ние одовде командуваме со целата работа, додека Вие знаете, толку добро колку и јас, дека ние речиси никогаш ни најмалку не сме се мешале во внатрешните работи на партијата; и сме се мешале само за по можност да ги исправиме промашувањата што, по наше мислење, беа сторени и тоа само теоретските. Но, Вие самите ќе видите дека оваа програма претставува пресвртница која лесно можеше да не присили да отфрлиме секаква одговорност за партијата што ја признава.
Воопшто, официјалната програма на една партија доаѓа помалку предвид отколку она што таа го прави. Но сепак една нова програма е секогаш јавно развеано знаме, и надворешниот свет според него ќе суди за партијата. Затоа таа не би смеела да остане за чекор назад како што е случајот со оваа програма во однос на Ајзенашката. Треба да се мисли и за тоа што ќе речат за неа работниците од другите земји; каков впечаток ќе направи ова потклекнување на севкупниот германски социјалистички пролетаријат пред ласаловството.
Притоа сум убеден дека едно обединување врз оваа база нема да трае ни една година. Зарем најдобрите глави на нашата партија ќе се согласат со тоа да ги дрнкаат наизуст научените Ласалови фрази за железниот закон на наемнината и за државната помош? Ми се сака, на пример, Вас да Ве видам во таква улога! А ако тоа тие го сторат, нивните слушачи ќе ги иссвиркаат. Сигурен сум пак дека ласаловците инсистираат токму на овие делови од програмата, како Евреинот Шејлок на својата фунта месо. Расцепот ќе дојде; но ние Хаселман, Хазенклевер, Телке и ним придружените пак ќе ги „сториме чесни"; од расцепот ние ќе излеземе послаби, а ласаловците посилни; нашата партија ќе си ја загуби својата политичка девственост и нема никогаш повеќе да може смело да истапи против ласаловските фрази, кои во извесен временски отсек самата ги пишувала на знамето; и кога ласаловците тогаш пак ќе зборуваат дека тие биле вистинска и единствена работничка партија, а нашите луѓе биле буржуи, тогаш програмата ќе биде доказ за тоа. Сите социјалистички мерки во програмата се нивни, а нашата партија нема внесено во неа ништо друго освен барањата на ситнобуржоаската демократија, која пак и неа во истата програма ја означи како дел од „реакционерната маса".
Писмово го оставив неиспратено, зашто Вие ќе излезете на слобода дури на 1 април во чест на Бизмарковиот роденден, и затоа не сакав да го изложам на опасноста да биде фатено при скришното доставување. И еве тукушто пристигна писмо од Браке, и кај него има тешки сомневања поради програмата и сака да го разбере нашето мислење. Затоа писмово му го испраќам нему за да Ви го препрати и за да може да го прочита, и сиот овој крпеж да не морам да го пишувам уште еднаш. Впрочем, и на Рам јас му кажав колку пари чини виното, а на Либкнехт му пишав само накусо. Не му простувам што за целата работа не нè извести ни збор (додека Рам) и другите веруваа дека тој точно не известил) се додека, така да се каже, беше доцна. Навистина, тој така правеше секогаш - и отаде многуте непријатни преписки кои ние, Маркс и јас, ги имавме со него - но сега сепак ја претера мерата и ние решително не сакаме да одиме со него.
Гледајте да ја наредите работата налето да дојдете ваму. Ќе престојувате, се разбира, кај мене, и, ако биде времето убаво, ќе можеме да појдеме неколку дена на море на капење, што Вам многу ќе Ви користи по долгото лежење под сенка.
Пријателски поздрав
од Вашиот Ф. Е.
Маркс тукушто се исели, тој живее во Лондон 41, Maitland Park Crescent, N. W.
Забелешки на преведувачот
[1] Писмото на Енгелс до Бебел од 18/28 март според својата содржина непосредно се надоврзува на Марксовата „Критика на Готската програма". Тоа го изразува гледиштето на Маркс и Енгелс за обединувањето на обете германски работнички партии планирано за мај 1875, имено на ајзенаховците и ласаловците. Непосреден повод за ова писмо беше на 7 март 1875 година објавената нацрт програма на идната обединета работничка партија на Германија во весниците „Der Volksstaat" (орган на ајзенаховците) и „Neuer Social-Demokrat" (орган на ласаловците). Овој нацрт кој содржеше низа политички погрешни научно неиздржани тези и отстапки на ласаловците, беше со незначителни промени усвоен на конгресот на обединувањето во Гота (22-27 мај 1875) и подоцна познат под името Готска програма. Маркс и Енгелс го поздравија обединувањето на обете работнички партии. Сепак тие изразија мислење дека едно здраво и трајно обединување може да биде постигнато само врз принципиелна основа, без отстапки на ласаловството. Во писмото до Бебел, што му беше наменето на раководството на ајзенаховците, Енгелс во оваа смисла прави критика на нацртот на Готската програма. Писмото беше објавено од Бебел дури по 36 години, во неговото дело „Од мојот живот", 2 дел. Штутгарт 1911.
[2] Ајзенашката програма од 1869 (програма и статут на социјалдемократската работничка партија) - усвоена на општиот германски работнички конгрес одржан во Ајзенах (7-9 август 1869). На овој конгрес, на кој учествуваа и застапниците на различни германски работнички здруженија од Австрија и Швајцарија, беше основана Социјалдемократската работничка партија. Со тоа германската работничка класа се здоби со сопствена револуционерна партија која се потпираше врз научниот социјализам. Во борбата со опортунизмот на Ласаловата партија се потпираше на препораките од Маркс и Енгелс. Лидерите и членовите на оваа партија беа наречени ајзенаховци.
[3] “Der Volksstaat" („Народна држава") - централен орган на Социјалдемократската работничка партија (ајзенаховци): излегувал од 1869 до 1876 година во Лајпциг. Уредник бил В. Либкнехт.
[4] “Frankfurter Zeitung" („Франкфуртски весник") - излегувал од 1856 до 1943 во Франкфурт на Мајна. Влијателен граѓански весник што го основал и со години го раководел Л. Зонеман. Околу 1875 бил опозициски орган на јужно-германската ситнобуржоаска демократија. Во однос на работничкото прашање бил на социјал-реформистичка позиција.
[5] Седумте политички барања - од нацртот нa Готската програма што се имаат предвид се:
„Германската работничка партија бара како слободна основа на државата:
1. општо еднакво, непосредно и тајно избирачко право на сите машки лица на возраст од 21 година за сите избори на државата и општините.
2. Директно законодавство од страна на народот со право на предлагање и отфрлање.
3. Општа оспособеност за одбрана. Милиција на местото на постојаната војска. Решавање за војна и мир од народното претставништво.
4. Укинување на сите исклучителни закони, особено на законот за печатот, здружувањето и собирите.
5. Изрекување на правдата од страна на народот. Бесплатно правосудство.
Германската работничка партија бара како духовна и морална основа на државата:
1. Општо и еднакво народно воспитание од страна на државата. Општо и задолжително одење на училиште. Бесплатна настава.
2. Слобода на науката. Слобода на совеста.
[6] Ferdinand Lassalle, "Offnes Antwortschreiben an das Central-Comite zur Berufung eines Allgemeinen Deutschen Arbeitercongresses zu Leipzig", Zürich 1863.
[7] Wilhelm Bracke, "Lassalle'sche Vorschlag", Braunschweig, 1873.
[8] Еден оd водачите на „Лигата за мир и слобода".
[9] Предвид се има „Беда на филозофијата".
[10] "Demokratisches Wochenblatt" („Демократски месечен весник") - излегувал во Лајпциг 1868-1869, а В. Либкнехт му бил редактор.