Лондон, 23 февр. 1891
Драги Кауцки,
Мојата итна честитка од завчера ќе да си ја примил. Значи, сега пак на споменатиот предмет на разговор, на Марксовото писмо.[2]
Стравот дека тоа ќе им даде оружје в раце на противниците беше неоснован. Злобните инсинуации можат да се закачуваат на се и сешто, но, се на се, впечатокот кај противниците беше полна смајаност од таа немилосрдна самокритика и чувството: каква внатрешна сила мора да има една партија што може такво нешто да си дозволи! Тоа произлегува од противничките весници што ти ми ги испрати (благодарам многу)! и од оние што инаку ми беа достапни. И, отворено речено, тоа и ми беше мислата кога го објавував документот. Дека тој во првиот момент мора некого мошне непријатно да го засегне - тоа го знаев, но тоа не можеше да се избегне, а реалната содржина, во моите очи, тоа каде-каде го надоместува. Знаев и дека партијата е доволно силна тоа да го поднесе и сметав дека таа денес ќе може да го издржи и тој, пред 15 години употребен, отворен начин на изразување; дека ќе биде можно со оправдана гордост да се посочи на тоа испробување на силите и да се каже: каде има друга партија што ќе се осмели на слично нешто? Ова, меѓутоа, му се препушти на саксонскиот и виенскиот „Arb(eiter)-Zig" и „Züricher Post"[3].
Кога Ти во бројот 21 на „N(eue) Z(eit)" ja земаш одговорноста за објавувањето, тогаш тоа е мошне чесно од Тебе, но не заборави дека првиот поттик сепак го дадов јас, а згора на тоа и донекаде Те принудив да го сториш тоа, затоа ја изискувам главната одговорност за мене. Колку за подробностите, за нив секогаш може да има различни мислења. Се што баравте Ти и Диц, јас го прецртав и го изменив, и да беше Д(иц) уште повеќе прецртувал, и во тој случај ќе бев колку што се може coulant [еластичен]; тоа постојано ви го докажував. Но колку за она главното, моја должност беше работата да ја објавам, штом програмата беше ставена на дискусија. Тоа особено сега по Либкнехтовиот реферат во Хале[4], во кој тој извадоците од неа делум ги употребува како своја сопственост без око да му трепне, делум, напротив, полемизира против неа без да ја споменува. Маркс на оваа преработка безусловно би и го спротивставил оригиналот, та јас бев должен тоа да го сторам наместо него. За жал, тогаш уште го немав документот, него го најдов дури многу подоцна, по долго барање.
Велиш оти Бебел Ти пишувал за тоа дека Марксовата постапка кон Ласал создала зла крв кај старите ласаловци. Можеби. Та луѓето не ја познаваат вистинската состојба на работата, а се чини дека ништо не е сторено таа да им се објасни. Дека овие луѓе не знаат дека целата Ласалова величина се засновува врз тоа што Маркс му дозволил нему со години да се краси со М(арксовите) истражувачки резултати како со свои сопствени, а притоа, поради недоволно познавање на економијата, да ги извртува, тоа не е моја вина. Но јас сум литературен извршител на Марксовиот тестамент и како таков имам и свои должности.
Ласал и’ припаѓа на историјата веќе 26 години. Ако во времето на исклучителниот закон историската критика за него молчеше, најпосле време е таа да дојде до своето право и да фрли светлина врз Ласаловиот став кон Маркс. Легендата што го покрива ликот на Ласал и го издига до небеса не може да биде член од партиското вјерују. Колку и високо да се ценат заслугите на Л(асал) за движењето, неговата историска улога во него останува демагогот. Низ агитаторот и организаторот Ласал насекаде ѕирка водителот на процесот на Хацфелдите[5]: истиот цинизам во изборот на средствата, истото претпочитување да се опкружи со озлогласени и корумпирани луѓе што можат како голо оружје да се искористат, односно да се отфрлат. До 1862 на практика специфично вулгарен демократ, со силни бонапартистички склоности (тукушто го прегледав неговото писмо до Маркс), тој неочекувано, од чисто лични причини, го сврти курсот и ја почна својата агитација; и пред да изминат 2 години бараше од работниците да застанат на страната на кралството против буржоазијата и со блискиот по карактер Бизмарк фати да ја реди работата на таков начин кој мораше да доведе до фактичко предавство на движењето да не беше, за своја среќа, во вистинскиот час застрелан. Во неговите агитациони списи она точното што го позајми од М(аркс) толку е проткаено со Ласаловите сопствени и постојани погрешни изведувања што едното од другото не може да се оддели. Дел од работниците што се чувствуваа повредени од М(арксовиот) суд ги познаваа Л(асаловите) агитации не повеќе од две години време, па и нив само низ обоени очила. Но историската критика не може пред таквите предрасуди да стои вечно со шапката в раце. Мене ми беше должност најпосле да го исчистам теренот меѓу Маркс и Ласал. Тоа и се случи. Со тоа јас засега можам да се задоволам. Згора на тоа сега имам други работи. А објавениот безобѕирен Марксов суд за Л(асал) веќе и самиот ќе подејствува и на другите ќе им влее храброст. Но ќе бидам ли принуден на тоа, тогаш мене не ми останува друг избор: ќе морам легендата за Ласал еднаш за секогаш да ја разбијам.
Дека во фракцијата се слушнаа гласови оти „N(eue) Z(eit)" требало да се подложи на цензура, тоа е бездруго прекрасно. Се присенува ли фракциската диктатура[6] од времето на исклучителниот закон (диктатура што беше неопходна и извонредно водена) или се тоа сеќавања за покојната цврста организација на Фон Швајцер? Навистина би било брилијантна идеја - германската социјалистичка наука, по нејзиното ослободување од Бизмарковиот закон против социјалистите, да се стави под еден нов закон против социјалистите што треба да се исфабрикува и да се спроведе од самата партиска власт. Впрочем, работите се така наредени што дрвата да не растат до небеса.
Статијата на „Vorvärts" малку ме засега[7]. Ќе попричекам на Либкнехтовата верзија на работата и тогаш ќе одговорам на обете по можност во пријателски тон. Во статијата на „Vorwärts" треба да се коригираат само некои неточности (на пример, дека ние не сме сакале обединување, дека настаните не му дале право на Маркс итн.) и да се потврди она, само по себе разбирливото. Со овој одговор мислам од моја страна да ја завршам дискусијата, во случај да не бидам принуден на понатамошно истапување преку нови напади и неточни тврдења.
Речи му на Диц дека работам на „Потеклото"[8]. Но сега ми пишува Фишер, па и тој бара три нови предговори!
Твој Ф. Е.
Забелешки на преведувачот
[1] Кауцки тогаш бил редактор на неделникот „Die Neue Zeit”, теоретскиот орган на германската социјалдемократија во кој Енгелс ја објави Марксовата „Критика на Готската програма".
[2] Сe има предвид „Критиката на Готската програма".
[3] "Süchsische Arbeiter Zeitung" („Работнички весник") - орган на австриската социјалдемократија, излегувал во Дрезден од 1890 голина, отпрво како неделник, а потоа како дневник.
"Arbeiter - Zeitung" („Работнички весник") - излегувал од 9 јануари 1891.
"Züricher Post" - („Циришка пошта") - демократски дневник, излегувал од 1879 до 1936.
[4] Сe има предвид рефератот на Липкнехт за партиската програма изнесен на 15 октомври 1890 година на конгресот на германската социјалдемократија во Халe.
[5] Фердинанд Ласал од 1848-1854 ја водел бракоразводната парница на грофицата Софија фон Хацфелд.
[6] Станува збор за социјалдемократската фракција во германскиот Рајхстаг.
[7] Социјалдемократската фракција во Рајхстагот зазеде став спрема Марксовата критика на Готската програма преку уводната статија што Вилхелм Либкнехт ја објави во „Vorwärts" во бројот од 13 февруари 1981 година. Статијата говорела за „мошне актуелната вредност“ на „Критиката на Готската програма“ за германската социјалдемократија, истовремено тaa ce обидувала да го ослаби принципиелниот Марксов став и особено да го оправда усвојувањето на компромисната програма на конгресот на обединувањето во Гота.
[8] Сe има предвид подготвувањето на Енгелс на четвртото издание на „Потеклото на семејството, приватната сопственост и државата“ кое, во издание на Диц, излегло во 1891 година.