F. Engels
Nguồn gốc của gia đ́nh

VI
THỊ TỘC VÀ NHÀ NƯỚC Ở LA MĂ

Theo truyền thuyết về việc thành lập La Mă th́ điểm dân cư đầu tiên được thành lập bởi một số thị tộc Latin (theo truyền thuyết th́ có tới một trăm) liên hợp thành một bộ lạc; không lâu sau, có một bộ lạc Sabellian - h́nh như cũng gồm một trăm thị tộc - đến gia nhập; cuối cùng là một bộ lạc thứ ba, gồm nhiều phần tử khác nhau, và theo truyền thuyết th́ cũng có một trăm thị tộc. Toàn bộ chuyện này thoạt nghe cũng chứng tỏ rằng không có cái ǵ là tự nhiên sinh ra cả, trừ thị tộc; nhưng ngay đến thị tộc, trong vài trường hợp, cũng chỉ là phân nhánh của một thị tộc mẹ vẫn c̣n tồn tại trên vùng đất ban đầu. Rơ ràng, các bộ lạc đều mang dấu ấn của sự h́nh thành nhân tạo, dù nói chung, chúng đều được tạo ra từ các phần tử có họ hàng với nhau, theo kiểu các bộ lạc cổ, và đều tự h́nh thành chứ không phải được chế tạo nên; nhưng vẫn có khả năng rằng hạt nhân của mỗi bộ lạc nói trên chính là một bộ lạc cổ có thật. Cái trung gian là bào tộc th́ gồm mười thị tộc, và được gọi là curia; tức là có tất cả ba mươi curia.

Thị tộc La Mă được thừa nhận là có thể chế giống như thị tộc Hi Lạp, và v́ thị tộc Hi Lạp là sự phát triển cao hơn của cái đơn vị cơ sở của xă hội, mà ta đă thấy h́nh thái nguyên thủy của nó ở người Indian châu Mĩ; nên điều nói trên đương nhiên cũng đúng với thị tộc La Mă. Vậy ở đây ta có thể nói ngắn gọn hơn.

Thị tộc La Mă, ít ra là vào những thời xưa nhất của Rome, có thể chế như sau:

1. Quyền thừa kế lẫn nhau giữa các thành viên; tài sản vẫn ở trong thị tộc. V́ chế độ phụ quyền đă thịnh hành ở thị tộc La Mă, cũng như thị tộc Hi Lạp, nên họ hàng theo nữ hệ không được tính đến. Theo Bộ luật Mười hai Bảng, bộ luật La Mă thành văn cổ nhất mà ta biết, th́ con cái là người thừa kế đầu tiên, nếu không có con th́ đến agnates (họ hàng theo nam hệ), và nếu không có agnates th́ mới tới những người cùng thị tộc. Với mọi trường hợp, tài sản đều ở lại trong thị tộc. Ở đây, ta thấy các luật lệ mới - sinh ra do sự tăng lên về của cải, và do chế độ hôn nhân cá thể - đă dần thâm nhập vào tập quán thị tộc: quyền thừa kế lúc đầu là b́nh đẳng cho mọi thành viên, th́ trong thực tiễn đă bị giới hạn - có thể là từ rất sớm, như ta đă nói ở trên - đầu tiên là trong phạm vi agnates, rồi sau cùng là trong phạm vi con cháu, tính theo nam hệ. Trong Bộ luật Mười hai Bảng, việc này cố nhiên là được qui định theo trật tự ngược lại.

2. Một nghĩa địa chung. Khi di cư từ Regilli tới Rome, thị tộc quí tộc Claudii nhận được một mảnh đất, ngoài ra c̣n được một nghĩa địa chung ngay trong thành phố. Ngay cả ở thời Augustus, thủ cấp của Varus, người đă chết trong trận đánh ở rừng Teutoburg, cũng được đưa về Rome và chôn ở gentilitius tumulus1; [vậy là thị tộc (Quinctilia) vẫn có nơi chôn cất chung].

3. Các ngày lễ tôn giáo chung. Những sacra gentilitia2 này rất nổi tiếng.

4. Không được kết hôn trong cùng thị tộc. H́nh như ở La Mă, điều này chưa bao giờ là một đạo luật thành văn, nhưng tập quán th́ vẫn c̣n. Trong vô số các cặp vợ chồng La Mă mà tên tuổi c̣n lưu lại đến nay, không có cặp nào mà chồng và vợ lại cùng mang tên một thị tộc. Luật về quyền thừa kế cũng chứng minh cho cái lệ đó. Khi đi lấy chồng, người đàn bà phải ra khỏi thị tộc của ḿnh và mất đi quyền lợi của một agnates; bà ta, cùng với con cái ḿnh, không thể nhận thừa kế từ cha ḿnh hay chú bác ḿnh, v́ như thế th́ thị tộc của người chết sẽ mất một phần tài sản. Điều luật này sẽ chẳng có ư nghĩa ǵ, trừ khi người đàn bà không có quyền lấy chồng trong thị tộc.

5. Sở hữu chung ruộng đất. Ở thời nguyên thủy, thị tộc nào cũng có một mảnh đất, kể từ khi đất đai của bộ lạc bắt đầu được chia ra. Ở các bộ lạc Latin, ta thấy đất đai một phần là của bộ lạc, một phần khác là của thị tộc, và một phần khác nữa là của các hộ, mà thời bấy giờ khó có thể3 là những gia đ́nh cá thể riêng rẽ. Tục truyền rằng Romulus đă lần đầu tiên tiến hành chia đất cho các cá nhân, khoảng một hectare (hai jugera) mỗi người. Nhưng sau này ta vẫn thấy ruộng đất nằm trong tay thị tộc; ấy là chưa kể đến đất của Nhà nước, mà toàn bộ lịch sử đối nội của nước cộng ḥa đều xoay quanh nó.

6. Nghĩa vụ bảo vệ và giúp đỡ lẫn nhau của các thành viên thị tộc. Lịch sử thành văn chỉ cho ta thấy những vết tích của việc đó: Nhà nước La Mă ngay từ đầu đă tỏ rơ lực lượng hùng mạnh của ḿnh, đến nỗi quyền bảo vệ chống lại mọi sự làm hại đă được chuyển vào tay nó. Khi Appius Claudius bị bắt, toàn thể thị tộc, kể cả những người có tư thù với ông, đều để tang. Vào thời chiến tranh Punic lần thứ hai, các thị tộc đă liên kết với nhau để chuộc lại những thành viên của ḿnh bị bắt làm tù binh; viện nguyên lăo đă cấm họ làm điều đó.

7. Quyền mang tên thị tộc. Nó tồn tại đến tận thời đế chế; các nô lệ được giải phóng cũng được phép lấy tên theo thị tộc của chủ cũ, nhưng không được hưởng các quyền của thành viên thị tộc.

8. Quyền thu nhận người ngoài vào trong thị tộc. Điều này được thực hiện thông qua việc nhận con nuôi của các gia đ́nh (giống như người Indian).

9. Quyền bầu cử và băi miễn thủ lĩnh th́ không có chỗ nào nhắc đến cả. Nhưng từ những ngày đầu tiên của Rome, mọi chức vụ - từ vua trở xuống - đều được bầu lên hoặc cử ra, và v́ những thầy tu của các curia đều được chính các curia này bầu lên; nên ta có thể cho là với các thủ lĩnh thị tộc th́ cũng thế, tuy nhiên việc bầu những người trong cùng một gia đ́nh vào chức ấy có lẽ cũng là thông lệ rồi.

Đó là các chức năng của thị tộc La Mă. Trừ việc đă chuyển hẳn sang chế độ phụ quyền, th́ những điều trên giống hệt với thị tộc Iroquois; ở đây ta cũng thấy “người Iroquois lộ ra rơ ràng”.

[Có thể nói lên sự nhầm lẫn c̣n tồn tại đến nay về vấn đề thị tộc La Mă, ở cả những sử gia hàng đầu của chúng ta, chỉ bằng một ví dụ. Trong cuốn sách về các họ của người La Mă ở thời cộng ḥa và thời Augustus (“Nghiên cứu lịch sử La Mă”4, Berlin, 1864, t. I, tr. 8-11), Mommsen có viết:

“Các tên thị tộc thuộc về mọi thành viên nam giới của thị tộc đó, tất nhiên là trừ nô lệ, nhưng vẫn bao gồm những người được thị tộc thu nhận hoặc bảo vệ; các tên ấy c̣n dành cho cả nữ giới nữa... Bộ lạc (ở đây Mommsen dịch từ gens thành “bộ lạc”) là... một tập thể sinh ra từ một ḍng dơi chung (hoặc là có thật, hoặc là giả định, thậm chí c̣n được bịa ra nữa), gắn bó với nhau bởi các ngày hội chung, những nghi thức tang lễ chung, và quyền thừa kế chung; tất cả những ai có quyền tự do cá nhân, do đó có cả phụ nữ, đều có quyền và bổn phận gia nhập. Cái khó là xác định tên thị tộc của những phụ nữ đă có chồng. Chừng nào mà đàn bà chỉ được phép kết hôn với một người cùng thị tộc, th́ vấn đề đó không có; và có bằng chứng rằng trong một thời ḱ dài, phụ nữ khó lấy chồng ở ngoài thị tộc của ḿnh hơn, so với lấy chồng trong cùng thị tộc; v́ rằng cái quyền kết hôn ngoài thị tộc - gentis enuptio - này, măi tới thế kỉ VI5 vẫn là một đặc quyền, được xem như một phần thưởng... Nhưng khi đă có những cuộc kết hôn ngoài thị tộc như thế, th́ trong những thời xưa nhất, người đàn bà hẳn là phải chuyển sang thị tộc của chồng ḿnh. Không nghi ngờ ǵ nữa, trong chế độ hôn nhân mang tính tôn giáo thời xưa, nữ giới hoàn toàn tham gia vào những quan hệ pháp lí và tôn giáo trong cộng đồng của chồng, và rời bỏ cộng đồng của chính ḿnh. Ai cũng biết là người phụ nữ đă có chồng sẽ mất quyền thừa kế và quyền để lại tài sản, đối với những thành viên của thị tộc ḿnh; nhưng lại có được các quyền đó đối với chồng con, cũng như các thành viên khác của thị tộc nhà chồng. Và nếu đă được chồng ḿnh thu nhận và nhập vào gia đ́nh của chồng, th́ lẽ nào người phụ nữ ấy vẫn c̣n ở ngoài thị tộc của chồng được?”

Vậy Mommsen khẳng định là phụ nữ La Mă, nếu thuộc một thị tộc nào đó, th́ ban đầu chỉ được phép kết hôn trong thị tộc của ḿnh thôi; do đó, thị tộc La Mă theo chế độ nội hôn, chứ không phải ngoại hôn. Quan điểm này, mâu thuẫn với mọi bằng cớ từ các dân tộc khác, chủ yếu - nếu không phải hoàn toàn - dựa vào một đoạn văn gây nhiều tranh căi của Titus Livius (quyển XXXIX, ch. XIX); theo đó th́ vào năm 568 tính từ khi có Rome, tức là năm 186 trước Công nguyên, viện nguyên lăo ra lệnh:

“Uti Feceniae Hispalae datio, deminutio, gentis enuptio, tutoris optio item esset quasi ei vir testamento dedisset; utique ei ingenuo nubere liceret, neu quid ei qui eam duxisset, ob id fraudi ignominiaeve esset”, nghĩa là “Fecenia Hispala có quyền sử dụng và giảm bớt tài sản của ḿnh, có quyền kết hôn ở ngoài thị tộc và chọn cho ḿnh một người đỡ đầu, giống hệt những quyền mà người chồng quá cố đă trao lại cho bà ta bằng di chúc; tức là bà ta được phép lấy một người tự do làm chồng, và đó không phải là một hành vi xấu xa hay đáng hổ thẹn đối với người cưới bà ta”

Không nghi ngờ ǵ nữa, ở đây viện nguyên lăo đă công nhận rằng Fecenia, một nữ nô lệ đă được giải phóng, có quyền kết hôn ngoài thị tộc. Và cũng không nghi ngờ ǵ nữa, người chồng có quyền - theo như đoạn văn nói trên - cho phép vợ ḿnh tái hôn ở ngoài thị tộc, sau khi ḿnh chết đi. Nhưng là ở ngoài thị tộc nào?

Nếu người đàn bà phải kết hôn trong thị tộc, như Mommsen giả thiết, th́ người ấy vẫn ở lại thị tộc ḿnh sau khi lấy chồng. Nhưng trước hết, tính chất “nội hôn” ấy của thị tộc lại chính là cái cần chứng minh. Thứ nữa, nếu nữ giới chỉ được kết hôn trong thị tộc, th́ nam giới cũng phải làm vậy, không th́ họ t́m đâu ra vợ. Như vậy, t́nh h́nh là người đàn ông, bằng di chúc, có thể trao cho vợ ḿnh cái quyền mà chính ông ta cũng không có và không thể dùng: ta gặp phải một điều vô nghĩa về mặt pháp lí. Mommsen cũng cảm thấy thế, nên ông ta giả định:

“muốn kết hôn ngoài thị tộc một cách hợp pháp, th́ cần có sự đồng ư, không chỉ của thủ lĩnh thị tộc, mà c̣n của mọi thành viên thị tộc” (trang 10, chú thích, sách đă dẫn*)

Giả định đó, trước hết là rất liều lĩnh, thứ nữa là mâu thuẫn trực tiếp với những lời rơ ràng trong đoạn văn trên. Viện nguyên lăo đă thay mặt chồng của Fecenia mà cho bà ta quyền đó, rơ ràng là họ không cho Fecenia nhiều hơn hay ít hơn, so với quyền mà chồng của bà ta có thể trao cho vợ ḿnh; mà đó c̣n là một quyền tuyệt đối, không bị giới hạn ǵ cả. V́ thế, nếu người đàn bà sử dụng quyền đó, th́ chồng mới của bà ta cũng không v́ thế mà phải chịu thiệt. Viện nguyên lăo thậm chí c̣n lệnh cho các quan chấp chính và quan tư pháp, trong hiện tại và tương lai, theo dơi để việc nói trên không dẫn tới bất ḱ hậu quả bất công nào đối với Fecenia. Do đó, giả định của Mommsen xem ra hoàn toàn không thể chấp nhận được.

Hoặc là giả định rằng người đàn bà kết hôn với một người thuộc thị tộc khác, nhưng vẫn ở lại trong thị tộc trước kia của ḿnh. Như vậy, theo đoạn văn nói trên, người chồng có quyền cho phép vợ ḿnh kết hôn ở ngoài thị tộc của chính người vợ. Điều này nghĩa là ông ta có quyền xử lí các công việc của một thị tộc mà ḿnh hoàn toàn không phải là một thành viên. Điều này vô lí rành rành, đến nỗi không cần phí thêm lời nào nữa.

Vậy th́ chỉ c̣n một giả thiết: lúc đầu, người đàn bà đi lấy chồng ở thị tộc khác, và do đó mà lập tức chuyển sang thị tộc của chồng; như chính Mommsen đă thừa nhận trên thực tế, về những trường hợp như vậy. Thế th́ mọi thứ đều trở nên rơ ràng. Người đàn bà, do kết hôn mà rời bỏ thị tộc cũ của ḿnh và nhập vào thị tộc của chồng, có một vị trí đặc biệt trong thị tộc mới ấy. Cô ta quả là thành viên, nhưng lại không có quan hệ huyết tộc đối với thị tộc đó. Nhờ được thu nhận làm thành viên do kết hôn, cô ta đă hoàn toàn thoát khỏi việc cấm kết hôn trong nội bộ thị tộc nói trên, hơn nữa c̣n được thừa kế tài sản khi chồng ḿnh chết đi. Vậy, cái luật lệ buộc người đàn bà ấy phải kết hôn với một người cùng thị tộc với chồng trước của ḿnh, chứ không phải ai khác, để tài sản đó vẫn ở lại trong thị tộc, chẳng phải là rất tự nhiên ư? Và nếu có ngoại lệ, th́ c̣n ai đủ thẩm quyền để trao nó cho bà ta, nếu không phải là chính người chồng, cũng là người đă để lại tài sản cho vợ ḿnh? Khi lập di chúc để trao tài sản cho vợ, và cho phép vợ chuyển nó sang thị tộc khác, nhờ kết hôn hay do kết hôn; th́ của cải này lúc ấy vẫn thuộc về người chồng, vậy là thực ra ông ta chỉ đang định đoạt tài sản của ḿnh mà thôi. C̣n về bản thân người vợ và quan hệ của bà ta với thị tộc nhà chồng, th́ cũng chính người chồng đă đưa vợ vào thị tộc của ḿnh, bằng một hành động tự nguyện: ấy là kết hôn; nên nếu ông ta có thẩm quyền để cho phép vợ ḿnh tái giá và chuyển sang thị tộc khác, th́ điều đó cũng là tự nhiên thôi. Tóm lại, ngay khi ta vứt bỏ cái quan niệm ḱ quái về chế độ nội hôn của thị tộc La Mă, và - giống như Morgan - coi là nó theo chế độ ngoại hôn; th́ vấn đề sẽ trở nên đơn giản và dễ hiểu.

C̣n một giả định cuối cùng, cũng được người ta bênh vực, và có lẽ được nhiều người bênh vực nhất. Theo đó, đoạn văn của Titus Livius chỉ có nghĩa là

“các nô t́ được giải phóng (libertae), nếu không được phép đặc biệt, th́ không thể e gente nubere (nghĩa là “kết hôn ngoài thị tộc”), hay có bất ḱ hành vi nào capitis deminutio minima6; không th́ người đó sẽ phải ra khỏi thị tộc” (Lange: “La Mă thời cổ”7, Berlin, 1856, t. I, tr. 195; trong đó viện dẫn Huschke để giải thích đoạn văn của Titus Livius)

Nếu giả thiết đó là đúng, th́ nó cũng không chứng minh được ǵ về địa vị của phụ nữ La Mă tự do, và càng không thể đặt vấn đề là họ bị buộc phải kết hôn trong thị tộc.

Người ta chỉ gặp thành ngữ enuptio gentis ở đúng đoạn văn đó, c̣n trong tất cả sách vở La Mă th́ không gặp ở chỗ nào khác nữa, từ enubere (nghĩa là “kết hôn với người ngoài”) chỉ xuất hiện có ba lần, cũng trong tác phẩm của Titus Livius, nhưng không phải là khi nói về thị tộc. Cái ư kiến ḱ cục rằng phụ nữ La Mă chỉ được lấy chồng trong thị tộc, th́ hoàn toàn do đoạn văn đó mà ra. Nhưng quan điểm đó không đứng vững được. Thật thế, hoặc là đoạn văn của Titus Livius chỉ nói về các hạn chế đặc biệt đối với những nữ nô lệ được giải phóng, vậy nó không chứng minh được ǵ về những phụ nữ tự do (ingenuae); hoặc là nó có nói về phụ nữ tự do, và như vậy th́ nó chứng minh điều ngược lại: theo thông lệ, người đàn bà được phép lấy chồng ngoài thị tộc, nhưng phải chuyển sang thị tộc của chồng; điều này vẫn đối lập với Mommsen và ủng hộ cho Morgan.]

Gần ba thế kỉ sau khi La Mă ra đời, các tập đoàn thị tộc vẫn c̣n mạnh đến nỗi một thị tộc quí tộc, cụ thể là thị tộc Fabia, có thể - với sự cho phép của viện nguyên lăo - tự ḿnh tiến hành cuộc chinh phạt thành phố láng giềng Veii. 306 người Fabia ra trận và gần như chết sạch v́ một trận phục kích, chỉ c̣n một thiếu niên sống sót nối dơi thị tộc ấy.

Như đă nói, mười thị tộc hợp thành bào tộc, được người La Mă gọi là curia, và có những chức năng xă hội quan trọng hơn bào tộc Hi Lạp. Mỗi curia đều có những nghi lễ tôn giáo, đền thờ và thầy tế riêng; toàn bộ các thầy tế hợp thành một trong những đoàn pháp sư La Mă. Mười curia hợp thành một bộ lạc, bộ lạc này có lẽ cũng giống các bộ lạc Latin khác, lúc đầu cũng có một thủ lĩnh được bầu ra, có thủ lĩnh quân sự và tăng lữ tối cao. Ba bộ lạc hợp thành nhân dân La Mă, Populus Romanus.

Vậy, không ai có thể trở thành công dân La Mă, trừ khi người đó là thành viên của một thị tộc, do đó cũng là thành viên của một bào tộc và một bộ lạc. Thể chế quản lí đầu tiên của nhân dân La Mă là như sau: Các công việc chung th́ ban đầu là do viện nguyên lăo quản lí; như Mommsen đă nhận xét đúng đắn trước tiên, nó bao gồm các thủ lĩnh của ba trăm thị tộc, v́ là những người có tuổi nên họ được gọi là cha, tức là patres; và họ họp thành viện nguyên lăo (senate; do chữ senex, nghĩa là “người già cả”, mà ra). Ở đây cũng vậy, tục lệ bầu cho những người trong cùng một gia đ́nh ở mỗi thị tộc đă đẻ ra một tầng lớp quí tộc thế tập; những gia đ́nh này tự gọi ḿnh là “quí tộc”, và đ̣i được độc quyền tham gia viện nguyên lăo cũng như nắm các chức vụ khác. Dần dần, nhân dân đă chấp nhận yêu cầu đó, và nó biến thành một quyền chính thức; điều này xuất hiện trong truyền thuyết về việc Romulus đă trao danh vị quí tộc và các đặc quyền quí tộc cho những nguyên lăo đầu tiên và con cháu của họ. Cũng như boule ở Athens, viện nguyên lăo có quyền quyết định tối hậu trong nhiều công việc, có quyền thảo luận trước về các vấn đề quan trọng, nhất là các đạo luật mới. Các đạo luật ấy lại được thông qua bởi đại hội nhân dân, được gọi là comitia curiata (đại hội các curia). Quần chúng nhân dân họp lại theo từng curia, và trong mỗi curia th́ có thể là theo từng thị tộc; mỗi curia được bỏ một phiếu khi biểu quyết. Đại hội các curia thông qua hoặc bác bỏ mọi đạo luật; bầu ra các viên chức cao cấp, kể cả rex (được coi là “vua”); tuyên chiến (nhưng viện nguyên lăo th́ kí ḥa ước); và với tư cách ṭa án tối cao, có quyền quyết định trong mọi trường hợp kết án tử h́nh một công dân La Mă, nếu các bên hữu quan kháng án. Cuối cùng, bên cạnh viện nguyên lăo và đại hội nhân dân, c̣n có rex; chức vụ này hoàn toàn giống với basileus ở Hi Lạp, và tuyệt nhiên không phải là ông vua gần như chuyên chế mà Mommsen từng mô tả1*. Rex là thủ lĩnh quân sự, pháp sư tối cao, và là chánh án trong một số vụ xử nhất định. Ông ta không có quyền hạn dân sự nào, cũng như không có quyền ǵ đối với sinh mạng, tài sản và tự do của công dân; trừ khi chúng bắt nguồn từ quyền giữ ǵn kỉ luật của một thủ lĩnh quân sự, hay quyền thi hành án của quan chánh án. Rex không phải là chức vụ thế tập; ngược lại, ông ta được đại hội các curia bầu lên, có thể là theo đề cử của người tiền nhệm, rồi được làm lễ nhậm chức trọng thể ở lần đại hội thứ hai. Rex cũng có thể bị cách chức; số phận của Tarquinius Superbus đă chứng tỏ điều đó.

Giống như người Hi Lạp ở thời đại anh hùng, người La Mă - ở thời của những người được gọi là “vua” đó - cũng sống dưới chế độ dân chủ quân sự, trên cơ sở thị tộc, bào tộc và bộ lạc; và phát triển lên từ những cái đó. Dù các curia và bộ lạc là những tổ chức phần nào mang tính nhân tạo, th́ chúng vẫn được h́nh thành trên những kiểu mẫu xác thực và nguyên thủy, của cái xă hội đă sinh ra chúng và vẫn c̣n vây quanh chúng từ mọi phía. Và dù bọn quí tộc nguyên thủy đă có được chỗ đứng vững chắc, dù các rex cố gắng mở rộng dần quyền lực của ḿnh, th́ điều đó vẫn không làm thay đổi tính chất cơ bản ban đầu của thể chế, và đó là cái quan trọng.

Trong lúc đó, ở thành Rome và lănh thổ La Mă - vốn được mở rộng nhờ việc xâm lược - th́ dân số đă tăng lên, một phần do việc nhập cư, phần khác là do có thêm dân cư từ các vùng bị chinh phục, chủ yếu là các xứ Latin. Tất cả những công dân mới này của Nhà nước (vấn đề những người được bảo hộ8 th́ ta tạm gác lại) đều ở ngoài các thị tộc, curia và bộ lạc; do đó họ không phải là một phần của Populus Romanus, tức là nhân dân La Mă đích thực. Họ có tự do cá nhân, có thể sở hữu ruộng đất; phải nộp thuế, và làm nghĩa vụ quân sự. Nhưng họ không có quyền giữ chức vụ ǵ, không được tham gia đại hội các curia, cũng không được dự các cuộc phân phát đất đai do Nhà nước chiếm được. Họ họp thành tầng lớp b́nh dân (plebs), không được hưởng các quyền chính trị. Do dân số ngày càng tăng, lại được huấn luyện quân sự và có vũ trang, b́nh dân đă trở thành mối đe dọa lớn đối với Populus xưa kia, nay đă hoàn toàn cấm dung nạp người ngoài. Hơn nữa, ruộng đất đă được chia khá đều giữa Populus và b́nh dân, c̣n của cải công thương nghiệp - dù chưa phát triển lắm - lại chủ yếu nằm trong tay b́nh dân.

Cái bóng tối dày đặc bao phủ toàn bộ lịch sử nguyên thủy có tính huyền thoại của La Mă - lại được làm cho mù mịt hơn đáng kể, bởi những lí giải có tính thực dụng và duy lí, cũng như những mô tả theo kiểu đó của các luật gia thông thái, mà tác phẩm của họ lại được dùng làm tài liệu gốc - đă khiến ta không thể nói được ǵ chắc chắn về thời gian, diễn biến và bối cảnh của cuộc cách mạng đă lật đổ chế độ thị tộc cũ. Chỉ có thể khẳng định: nguyên nhân của cuộc cách mạng ấy là cuộc đấu tranh giữa Populus và b́nh dân.

Thể chế mới, được cho là do rex Servius Tullius lập ra, dựa theo kiểu mẫu Hi Lạp - nhất là Solon - đă lập ra một đại hội nhân dân mới, trong đó cả Populus và b́nh dân - tùy theo việc họ có hay không làm nghĩa vụ quân sự - đều được hoặc không được tham gia, không phân biệt ǵ cả. Tất cả đàn ông có khả năng cầm vũ khí được chia thành sáu đẳng cấp, dựa theo tài sản của họ. Mức tài sản tối thiểu cho năm đẳng cấp đầu là: 1) 100.000 as, 2) 75.000 as, 3) 50.000 as, 4) 25.000 as, 5) 11.000 as; theo Dureau de la Malle, chúng lần lượt ứng với 14.000, 10.500, 7.000, 3.600, 1.570 mark. Đẳng cấp thứ sáu, tức tầng lớp vô sản, gồm những người ít của cải hơn, được miễn nghĩa vụ quân sự và miễn đóng thuế. Trong đại hội nhân dân mới, tức là đại hội các centuria (comitia centuriata), các công dân đều đứng theo đội h́nh quân sự thành từng đội, vào các centuria của ḿnh; mỗi centuria có 100 người, và được bỏ một phiếu khi biểu quyết. Đẳng cấp thứ nhất có 80 centuria, đẳng cấp thứ hai: 22, đẳng cấp thứ ba: 20, đẳng cấp thứ tư: 22, đẳng cấp thứ năm: 30, đẳng cấp thứ sáu cũng góp 1 centuria để gọi là có mặt. Thêm vào đó là 18 centuria của các kị sĩ, được chọn trong số những người giàu nhất; tổng cộng là 193, muốn có đa số th́ cần 97 phiếu. Nhưng chỉ riêng kị sĩ và đẳng cấp thứ nhất đă có cả thảy 98 phiếu, tức là đa số; nếu họ nhất trí với nhau, th́ chẳng cần tính đến những người khác nữa: họ đă nắm được quyền quyết định, và sẽ măi như vậy.

Đại hội các centuria mới này đă nắm lấy mọi quyền chính trị của đại hội các curia trước đây, trừ vài quyền lợi danh nghĩa. Các curia, và những thị tộc hợp thành chúng, đều do đó mà thoái hóa thành các đoàn thể tư nhân và tôn giáo, giống như ở Athens, và tiếp tục sống vất vưởng như thế trong một thời gian dài; c̣n đại hội các curia th́ mau chóng bị tê liệt. Để loại trừ ba bộ lạc thân tộc cũ khỏi Nhà nước, bốn bộ lạc khu vực đă được lập ra, mỗi bộ lạc mới này ở một khu trong thành và được hưởng một số quyền lợi chính trị.

Vậy là ở La Mă cũng thế, trước khi xóa bỏ cái gọi là vương quyền, th́ cái trật tự xă hội cũ - dựa trên quan hệ huyết thống giữa các cá nhân - đă bị phá bỏ, thay vào đó là một thể chế Nhà nước mới mẻ và hoàn chỉnh, dựa trên sự phân chia địa phương và sự chênh lệch về tài sản. Ở đây, quyền lực đó được tập trung vào tay những công dân được làm nghĩa vụ quân sự; để chống lại không chỉ nô lệ, mà cả những người gọi là “vô sản”, tức là những người không được làm nghĩa vụ quân sự và không có vũ trang.

Việc trục xuất rex cuối cùng - kẻ đă tiếm đoạt một vương quyền thật sự - là Tarquinius Superbus, và việc thay rex bằng hai thủ lĩnh quân sự (quan chấp chính) có quyền lực giống nhau (như ở người Iroquois), đơn thuần là một bước phát triển hơn nữa của chế độ mới này. Chính trong chế độ ấy, toàn bộ lịch sử của nước Cộng ḥa La Mă đă diễn ra, với tất cả những cuộc đấu tranh giữa quí tộc và b́nh dân để giành giật các chức vụ và chia chác ruộng đất của Nhà nước, và việc bọn quí tộc cuối cùng bị ḥa tan vào cái giai cấp mới của những kẻ lắm tiền nhiều ruộng. Bọn này đă dần nuốt hết ruộng đất của nông dân, vốn đă bị nghĩa vụ quân sự làm cho phá sản; chúng đă dùng lao động của nô lệ để canh tác trên những điền trang lớn, có được do việc thâu tóm ruộng đất; chúng đă làm cho dân số nước Ư bị vơi đi, do đó đă mở rộng cửa không chỉ cho đế chế, mà c̣n cho những kẻ kế thừa nó nữa: đó là những người Germania dă man.

Chú thích của Engels

1* Từ Latin rex đồng nghĩa với từ righ (trưởng bộ lạc) trong tiếng Celt-Ireland, và với từ reiks trong tiếng Goth; từ đó, ban đầu cũng giống với từ Fürst trong tiếng Đức (nghĩa là “người đứng đầu”, cũng như từ first trong tiếng Anh, hay từ förste trong tiếng Đan Mạch), có nghĩa là “trưởng thị tộc” hay “trưởng bộ lạc”. Điều này được chứng minh bởi sự kiện sau: từ thế kỉ IV, người Goth đă có một từ riêng để chỉ người về sau được gọi là “vua”, thủ lĩnh quân sự của cả một bộ tộc: thiudans. Ở bản dịch Kinh thánh của Ulfilas, Artaxerxes và Herod không bao giờ được gọi là reiks, mà là thiudans; đế chế của hoàng đế Tiberius th́ không được gọi là reiki, mà là thiudinassus. Với tên gọi thiudans của người Goth, hoặc như ta vẫn dịch nhầm tên của vua Thiudareiks thành Theodoric hay Dietrich, th́ hai tên gọi trên đă hợp thành một.

Chú thích của người dịch

1 Tiếng Latin theo đúng nguyên bản, có nghĩa là "g̣ mả của thị tộc".

2 Tiếng Latin theo đúng nguyên bản, có nghĩa là "ngày lễ thiêng của thị tộc".

3 Ở bản in năm 1884, đoạn "khó có thể" được ghi là "không nhất thiết".

4 Tựa gốc tiếng Đức: "Römische Forschungen".

5 Đây là tính từ khi Rome ra đời, tức là từ năm 753 trước Công nguyên.

6 Tiếng Latin theo đúng nguyên bản, có nghĩa là "làm mất quyền lợi gia đ́nh".

7 Tựa gốc tiếng Đức: "Römische Alterthümer".

8 Tức là những người không có đầy đủ quyền công dân ở La Mă thời cổ, gọi là cliens. Về mặt pháp lí, họ phụ thuộc vào một người chủ bảo hộ cho ḿnh, gọi là patronus.

[Chương trước]   [Mục lục]   [Chương sau]

Thư viện | K. Marx - F. Engels