K. Marx - F. Engels
Gia đ́nh thần thánh
CHƯƠNG IV
SỰ PHÊ PHÁN CÓ TÍNH PHÊ PHÁN
VỚI TÍNH CÁCH LÀ SỰ YÊN TĨNH CỦA NHẬN THỨC
HAY LÀ SỰ PHÊ PHÁN CÓ TÍNH PHÊ PHÁN
THỂ HIỆN Ở ÔNG EDGAR
1. "HỘI LIÊN HIỆP CÔNG NHÂN" CỦA FLORA TRISTAN1
Những nhà xă hội chủ nghĩa Pháp khẳng định rằng công nhân làm ra hết thảy, sản xuất ra hết thảy nhưng họ không có quyền cũng không có tài sản, - nói tóm lại họ chẳng có ǵ hết. Về điểm này, qua miệng của ông Edgar, người thể hiện sự yên tĩnh của nhận thức, sự phê phán đă trả lời như sau:"Muốn sáng tạo ra hết thảy th́ cần có một ư thức mạnh hơn ư thức của công nhân. Luận điểm trên chỉ đúng nếu đem lộn ngược lại như sau: công nhân chẳng tạo ra cái ǵ hết, nên họ cũng chẳng có ǵ hết; họ chẳng tạo ra cái ǵ hết, v́ công việc của họ bao giờ cũng vẫn là một cái đơn nhất nào đó nhằm thoả măn nhu cầu của chính họ, và là công việc thường ngày".
Ở đây, sự phê phán đă đạt tới sự trừu tượng cao đến mức theo nó th́ chỉ có những sáng tạo tư tưởng của nó và tính phổ biến mâu thuẫn với mọi hiện thực mới là "một cái nào đó" hay - hơn nữa - là "tất cả". Công nhân sở dĩ không tạo ra cái ǵ cả, v́ họ chỉ tạo ra "cái đơn nhất", tức là những đối tượng có thể cảm thấy được, có thể sờ mó được, phi tinh thần và phi phê phán, những đối tượng mà bất cứ một loại nào của chúng cũng đă làm cho sự phê phán thuần tuư phải kinh khủng. Tất cả cái ǵ hiện thực, tất cả cái ǵ sống đều là phi phê phán, đều là có tính quần chúng, v́ vậy là "hư không", chỉ có những sáng tạo lư tưởng và hư ảo của sự phê phán có tính phê phán mới là "tất cả"."Flora Tristan cho chúng ta một ví dụ về chủ nghĩa giáo điều của phụ nữ, thứ chủ nghĩa giáo điều không thể không cần đến những công thức và đặt ra cho ḿnh những công thức từ những phạm trù về cái đang tồn tại".
Điều mà sự phê phán làm, chỉ là "đặt ra những công thức từ những phạm trù về cái đang tồn tại", - nghĩa là đặt ra những công thức từ triết học Hegel hiện đang tồn tại và từ những nguyện vọng xă hội hiện đang tồn tại. Những công thức không phải là ǵ khác hơn là những công thức. Và mặc dầu sự phê phán ra sức đả kích chủ nghĩa giáo điều, nhưng bản thân nó vẫn tự tuyên bố nó là chủ nghĩa giáo điều, và c̣n là thứ chủ nghĩa giáo điều của phụ nữ. Nó là và sẽ c̣n là một bà già, nó là triết học Hegel già nua và goá bụa đang tô son trát phấn trang điểm cho tấm thân trừu tượng héo hon gớm ghiếc của ḿnh và thèm khát kiếm lấy tấm chồng trên khắp xó xỉnh của nước Đức.2. BÉRAUD BÀN VỀ GÁI ĐIẾM
Đă có một dạo, ông Edgar hạ ḿnh xuống tận những vấn đề xă hội, ông cho rằng ḿnh cũng có trách nhiệm can thiệp vào "những quan hệ dâm loạn" (số V, tr. 26).3. T̀NH YÊU
Muốn đạt tới "sự yên tĩnh của nhận thức" hoàn mỹ th́ trước hết sự phê phán có tính phê phán phải ra sức thoát khỏi t́nh yêu. T́nh yêu là một thứ t́nh dục, mà đối với sự yên tĩnh của nhận thức th́ chẳng có ǵ nguy hiểm hơn là t́nh dục. Cho nên ông Edgar đă nhờ vào những cuốn tiểu thuyết của bà von Paalzow mà ông ta cam đoan "đă nghiên cứu đến nơi đến chốn", để khắc phục "cái hành động ấu trĩ mà người ta gọi là t́nh yêu". T́nh yêu là nỗi kinh khủng và quái vật. Nó gây ra sự giận dữ, sự phẫn nộ, thậm chí sự điên cuồng của sự phê phán có tính phê phán."T́nh yêu... là một hung thần; giống như tất cả các vị thần khác, nó muốn chi phối toàn bộ con người và chỉ thoả măn khi nào người ta không những trao cho nó linh hồn mà c̣n trao cho nó cả "cái tôi" thể xác của ḿnh nữa. Sự sùng bái t́nh yêu là sự đau khổ, đỉnh cao nhất của sự sùng bái đó là sự hy sinh, là sự tự sát"
Muốn biến t́nh yêu thành "Moloch", thành hiện thân của ma quỷ, ông Edgar trước hết biến nó thành thần. Sau khi được biến thành thần, nghĩa là đối tượng của thần học th́ dĩ nhiên là t́nh yêu sẽ phải chịu sự phê phán của thần học; mà như người ta đều biết, thần và ma quỷ cũng chẳng khác nhau mấy tí. Ông Edgar biến t́nh yêu thành "thần", hơn nữa thành "hung thần", bằng cách biến người đi yêu, biến t́nh yêu của con người, thành con người của t́nh yêu, - bằng cách tách "t́nh yêu", coi là một bản chất đặt biệt, khỏi con người và đem lại cho t́nh yêu với tính cách là t́nh yêu một sự tồn tại độc lập. Thông qua quá tŕnh giản đơn như vậy, thông qua sự biến đổi tân từ thành chủ từ như vậy th́ có thể cải tạo một cách phê phán mọi quy định và biểu hiện vốn có của con người thành những quái vật cá biệt và sự tự tha hoá của bản chất con người. Chẳng hạn, sự phê phán có tính phê phán biến sự phê phán, coi là tân từ và hoạt động của con người, thành chủ từ đặc biệt, thành sự phê phán chĩa vào chính bản thân ḿnh, do đó thành sự phê phán có tính phê phán, tức là thành "Moloch" - mà sự sùng bái Moloch là sự tự hy sinh, ở sự tự sát của con người, nhất là của năng lực tư duy của con người."Đối tượng" - sự yên tĩnh của nhận thức kêu lên như vậy - "đối tượng là một từ thích đáng bởi chưng đối với người đi yêu th́ người được yêu" (không có giống cái) "chỉ quan trọng với tính cách là cái khách thể bên ngoài mà anh ta say mê với tính cách là khách thể, trong đó anh ta muốn t́m thấy sự thoả măn cho dục vọng ích kỷ của ḿnh"
Đối tượng! Đáng sợ thay! Không có ǵ đáng ghét hơn, thô tục hơn và có tính quần chúng hơn là đối tượng, - đả đảo đối tượng! Làm thế nào mà tính chủ quan tuyệt đối, actus purus2*, sự phê phán "thuần tuư" có thể không coi t́nh yêu là bête noire3*, là hiện thân của Satan, cái t́nh yêu nó lần đầu tiên thực sự dạy người ta tin vào thế giới đối tượng ở bên ngoài bản thân, nó không những biến con người thành đối tượng mà c̣n biến đối tượng thành con người!"T́nh yêu
Không phải chỉ bị giam hăm trong đầu óc"
"Với tính cách là một thứ t́nh dục trừu tượng, không biết từ đâu đến cũng không biết đi đâu, bản thân t́nh yêu không có hứng thú đối với sự phát triển bên trong"
V́ theo cách nói tư biện, tức là cách gọi cái cụ thể là trừu tượng và gọi cái trừu tượng là cái cụ thể, nên dưới con mắt của sự yên tĩnh của nhận thức, t́nh yêu là t́nh dục trừu tượng."Cô gái không sinh ra nơi lũng nhỏ,
Cô từ đâu đến, ai nào hay biết.
Nhưng giờ đây, nàng ra đi, ly biệt,
Và bóng dáng của nàng cũng biến mất theo"3
4. PROUDHON
Theo lời của sự phê phán có tính phê phán, tác phẩm "Tài sản là ǵ"4 không phải do bản thân Proudhon mà là do "quan điểm của Proudhon" viết ra:"Tôi bắt đầu sự tŕnh bày của tôi về quan điểm của Proudhon từ những nhận định về tác phẩm của nó (quan điểm)": ""Tài sản là ǵ?""
V́ chỉ có bản thân tác phẩm của quan điểm phê phán mới có đặc trưng, nên sự nhận định có tính phê phán tất nhiên bắt đầu từ chỗ gán cho tác phẩm của Proudhon một đặc trưng. Cái cách mà Edgar dùng để gán đặc trưng cho tác phẩm ấy là dịch nó. Dĩ nhiên là ông ta gán cho nó đặc trưng xấu v́ ông ta biến nó thành đối tượng của "sự phê phán"."Tôi không mong muốn" (Proudhon bị dịch một cách phê phán nói) "đưa ra bất cứ một hệ thống nào đó của cái mới, tôi không mong muốn ǵ hết ngoài việc xoá bỏ đặc quyền, tiêu diệt sự nô dịch... Sự công bằng, không có ǵ khác ngoài sự công bằng, đấy là chủ trương của tôi"
Proudhon bị đặc trưng chỉ hạn chế ở sự mong muốn và chủ trương, v́ "sự mong muốn lương thiện" và "chủ trương" phi khoa học là đặc tính của quần chúng phi phê phán. Proudhon bị đặc trưng có đặc điểm là tính t́nh nhún nhường thích hợp với quần chúng và ông ta làm cho cái mà ông mong muốn phải phục tùng cái mà ông không mong muốn. Ông không dám mong muốn đưa ra một hệ thống nào đó của cái mới, ông có một mong muốn nhỏ mọn, thậm chí chẳng mong muốn ǵ hết ngoài việc xoá bỏ đặc quyền, v.v.. Ngoài việc làm cho sự mong muốn đă có của ḿnh phải phụ thuộc một cách phê phán vào sự mong muốn mà ḿnh không có, lời nói đầu tiên của ông ta để lộ ngay lập tức một khuyết điểm đặc trưng về logic. Một tác giả mới thoạt đầu đă thanh minh trong cuốn sách của ḿnh rằng ḿnh không muốn đưa ra một hệ thống nào đó của của cái mới th́ dĩ nhiên phải nói với chúng ta là ḿnh định đưa ra cái ǵ: cái cũ có hệ thống hay là cái mới không có hệ thống. Nhưng Proudhon bị đặc trưng đă không mong muốn đưa ra hệ thống nào đó của cái mới, vậy th́ ông ta có muốn đưa ra việc xoá bỏ đặc quyền không? Không, ông ta chỉ mong muốn sự xoá bỏ ấy."Et, sans m' arrêter aux explications à toute fin des entrepreneurs de réformes, accsant de la détresse générale, ceux-ci la lâcheté et l'impéritie du pouvoir, ceux-là les conspirateurs et les émeutes, d'autres, d'autres l'ignorance et la corruption générale", etc.4*
V́ "à toute fin" là thành ngữ của quần chúng hạ lưu, không t́m thấy trong từ điển tiếng Đức có tính quần chúng, nên dĩ nhiên là Proudhon phê phán vứt bỏ cái thành ngữ ấy, nó quy định từ "giải thích" một cách chính xác hơn. Thuật ngữ này vốn mượn trong luật học có tính quần chúng của nước Pháp trong đó "explications à toute fin" có nghĩa là "những lời giải thích không có thể bác bẻ được". Proudhon phê phán đả kích "những nhà cải cách" tức một chính đảng xă hội chủ nghĩa Pháp5, c̣n Proudhon quần chúng lại đả kích "những người chế tạo ra những biện pháp cải cách". Proudhon quần chúng phân biệt các loại "người chế tạo ra những biện pháp cải cách": số người này (ceux-ci) nói ǵ, số người kia (ceux-là) nói ǵ, số khác (d'autres) nói ǵ. Proudhon phê phán lại bắt cùng một số nhà cải cách "khi th́ chỉ trích cái này, khi th́ chỉ trích cái kia, khi th́ chỉ trích cái khác", điều đó vô luận thế nào cũng chứng tỏ sự thất thường của họ. Proudhon thật dựa vào thực tiễn có tính quần chúng ở Pháp mà bàn đến "les conspitateurs et les émeutes", nghĩa là trước hết nói đến các kẻ âm mưu rồi sau mới nói đến những hành động của họ - những cuộc phiến loạn. Trái lại, Proudhon phê phán, kẻ đem các loại người cải cách nhập lại thành một cục, th́ lại phân những kẻ phiến loạn thành từng loại, do đó ông ta nói "những kẻ âm mưu và những kẻ phiến loạn". Proudhon quần chúng nói sự dốt nát và "sự hủ hoá phổ biến". Proudhon phê phán lại biến dốt nát thành ngu xuẩn, biến "hủ hoá" thành "sự truỵ lạc", cuối cùng, lấy tư cách là nhà phê phán có tính phê phán, biến sự ngu xuẩn thành phổ biến. Như thế là ở đây bản thân ông ta đă nêu một tấm gương ngu xuẩn là dùng từ "générale" không phải theo số nhiều mà theo số ít. Ông ta viết: "l'ignorance et la corruption générale", mà lại muốn nói "sự ngu xuẩn phổ biến và sự truỵ lạc phổ biến". Theo ngữ pháp không phê phán của tiếng Pháp th́ câu đó ở đây phải viết như thế này: "l'ignorance et la corruption générales"."Tri thức của chúng ta về những quy tắc đạo đức không phải là đầy đủ ngay từ đầu, v́ thế trong một thời gian nhất định nó có thể đủ dùng cho tiến bộ xă hội; nhưng về sau ắt nó sẽ đưa chúng ta đi lạc đường"
Proudhon phê phán không giải thích tại sao tri thức không đầy đủ về những quy tắc đạo đức có thể đủ dùng cho sự tiến bộ xă hội, dù chỉ là trong một ngày thôi. C̣n Proudhon thật th́ lúc đầu lại tự đặt vấn đề như sau: phải chăng toàn thể loài người nói chung có thể và tại sao toàn thể loài người lại có thể lầm lạc lâu dài như vậy? Ông cho rằng vấn đề ấy được giải đáp như sau: mọi sự sai lầm đều tạo thành những bậc thang của khoa học, thậm chí những phán đoán không hoàn thiện nhất của chúng ta cũng chứa đựng một số chân lư hoàn toàn đủ dùng cho một số suy lư quy nạp và cho một lĩnh vực nhất định nào đó của đời sống thực tiễn, nhưng vượt ra ngoài số đó và lĩnh vực đó th́ những chân lư trên sẽ dẫn tới sự phi lư về lư luận và sẽ dẫn tới sự thất bại trong thực tiễn. Sau khi giải thích như vậy, Proudhon có thể nói rằng ngay cả những trí thức không hoàn bị về những quy tắc đạo đức cũng có thể đủ dùng cho sự tiến bộ xă hội trong một thời gian nào đó."Nhưng một khi xuất hiện sự cần thiết phải có tri thức mới th́ lập tức nổ ra cuộc đấu tranh tàn khốc giữa thiên kiến cũ và tư tưởng mới"
Song làm sao mà có thể đấu tranh với kẻ thù c̣n chưa tồn tại? Cần biết rằng tuy Proudhon phê phán cũng bảo với chúng ta rằng sự cần thiết phải có tư tưởng mới đă xuất hiện, nhưng ông ta c̣n chưa nói rằng bản thân tư tưởng mới đó đă ra đời rồi."Một khi xuất hiện sự cần thiết phải có tri thức cao hơn th́ tri thức đó quyết không tự buộc ḿnh phải chờ đợi". Vậy th́ nó đă tồn tại. "Lúc đó, cuộc đấu tranh bắt đầu"
Proudhon phê phán quả quyết rằng "sứ mệnh của con người là tiến hành tự giáo dục ḿnh từng bước một", làm như thế là con người hoàn toàn không có một sứ mệnh nào khác, tức sứ mệnh làm người, làm như thể là sự tự giáo dục "từng bước một" tất nhiên phải thúc đẩy chúng ta tiến lên. Tôi có thể đi hết bước này đến bước nọ mà vẫn quay trở về điểm xuất phát của tôi. Song điều mà Proudhon phi phê phán bàn đến không phải là "sứ mệnh" của con người, mà là điều kiện (condition) cần thiết cho con người tiến hành sự giáo dục không phải là từng bước một (pas à pas) mà là từng giai đoạn một (par degrés). Proudhon phê phán tự nhủ rằng:"Trong những nguyên tắc dùng làm cơ sở cho xă hội, có một nguyên tắc mà xă hội không hiểu được, mà xă hội bóp méo đi v́ dốt nát, và cũng là nguyên nhân của mọi tai hoạ. Tuy vậy, người ta vẫn tôn trọng nguyên tắc ấy, cầu mong nó, nếu không th́ nó chẳng có ảnh hưởng ǵ cả. Về thực chất, nguyên tắc ấy là chân thực, nhưng theo quan niệm của chúng ta về nó th́ nó là sai lầm, nguyên tắc đó... rút cục là ǵ?"
Trong câu thứ nhất, Proudhon phê phán nói rằng nguyên tắc bị xă hội bóp méo và không hiểu; do đó bản thân nguyên tắc ấy là đúng. Trong câu thứ hai, ông ta lại thừa nhận một lần nữa rằng về thực chất th́ nguyên tắc ấy là chân thực, tuy vậy ông ta vẫn trách xă hội là đă tôn trọng và cầu mong "nguyên tắc ấy". Trái lại, Proudhon quần chúng trách xă hội không phải ở chỗ xă hội tôn trọng nguyên tắc ấy như nó vốn có, mà là ở chỗ xă hội tôn trọng cái nguyên tắc do sự dốt nát của chúng ta bịa đặt ra ấy ("ce principe... tel que notre ignorance l'a fait, est honoré"). Proudhon phê phán cho rằng thực chất của nguyên tắc được coi là không chân thực là chân thực. C̣n Proudhon quần chúng th́ cho rằng thực chất của nguyên tắc giả tạo là kết quả của quan niệm sai lầm của chúng ta, c̣n đối tượng (objet) của nó lại là chân thực, hệt như thực chất của thuật luyện đan và thuật chiêm tinh chẳng hạn là kết quả của sự tưởng tượng của chúng ta, c̣n đối tượng của chúng, - tức sự vận động của thiên thể và thuộc tính hoá học của vật thể - lại là chân thực."Đối tượng của sự nghiên cứu của chúng ta là luật, tức sự quy định nguyên tắc xă hội. Những nhà chính trị, cũng tức là những nhà khoa học xă hội, bị những quan niệm rất không rơ ràng chi phối; nhưng v́ trong mỗi sai lầm đều có một cái ǵ hiện thực làm cơ sở, nên chúng ta cũng có thể t́m thấy, trong sách của họ, chân lư mà họ sáng tạo ra cho người đời song bản thân họ lại không nhận ra"
Proudhon phê phán lập luận thật là kỳ quặc. Sau khi đă nhận thấy sự dốt nát và sự không rơ ràng trong quan niệm của các nhà chính trị, ông ta lại trở giọng khẳng định vơ đoán rằng trong mỗi sai lầm đều có một cái ǵ hiện thực làm cơ sở; về điểm này, chẳng có ǵ làm cho chúng ta phải hoài nghi cả, v́ trong những sai lầm của bản thân con người, đều có một cái ǵ hiện thực làm cơ sở cho mỗi sai lầm. Tiếp đó, từ sự thực là trong mỗi sai lầm đều có một cái ǵ hiện thực làm cơ sở, ông ta rút ra kết luận là có thể t́m thấy chân lư trong sách của các nhà chính trị. Sau hết, ông ta thậm chí bắt các nhà chính trị sáng tạo ra chân lư đó cho thế gian. Giá thử họ đă sáng tạo chân lư cho thế gian th́ chúng ta chẳng cần ǵ t́m kiếm chân lư trong sách của họ nữa."Các nhà chính trị không hiểu nhau (ne s'entendent pas); v́ vậy sai lầm của họ là chủ quan, nó nằm ngay trong bản thân họ (donc c'est en eux qu'est I'erreur)". Sự không hiểu lẫn nhau của họ chứng tỏ tính phiến diện của họ. Họ nhập cục "ư kiến cá nhân của ḿnh với lư trí lành mạnh", và "v́" - căn cứ vào suy luận trên kia - "mỗi sai lầm đều có một cái ǵ thực sự hiện thực làm đối tượng, nên trong sách của các nhà chính trị nhất định là t́m thấy chân lư mà họ đưa vào đấy" (nghĩa là vào sách của họ), - "đưa vào một cách không tự giác chứ không phải sáng tạo ra cho thế gian (dans leurs livres doit se trouver la vérité, qu'à leur insu ils y auront mise)"
Proudhon phê phán tự hỏi: "Công bằng là ǵ? thực chất của nó, tính chất của nó, ư nghĩa của nó như thế nào?", làm như thể là công bằng c̣n có một ư nghĩa ǵ riêng biệt khác với thực chất và tính chất của nó. Proudhon phi phê phán đặt câu hỏi: "Nguyên tắc của nó, tính chất của nó và công thức (formule) của nó ra sao?" Công thức biểu thị cái nguyên tắc được coi là nguyên tắc đă kinh qua sự chứng minh của khoa học. Trong tiếng Pháp của quần chúng, từ "formule" và từ "signification"7* là căn bản khác nhau. Trong tiếng Pháp của sự phê phán, hai từ đó có nghĩa hoàn toàn giống nhau."Chúng ta hăy thử đến gần đối tượng của chúng ta một chút"
Trong khi đó, Proudhon phi phê phán đă tiến sát đến đối tượng của ḿnh từ lâu và đang thử đi tới một cái ǵ chính xác hơn và tích cực hơn về đối tượng của ḿnh (d'arriver à quelque chose de plus précis et de plus positif).t́m cách dùng kinh nghiệm lịch sử chứng minh" rằng "nếu như quan niệm của chúng ta về điều công bằng và điều hợp pháp là sai lầm th́ hiển nhiên (tuy hiển nhiên như thế mà ông ta vẫn cho rằng cần phải chứng minh) là mọi sự vận dụng quan niệm đó vào luật đều nhất định không tốt và mọi thiết chế của chúng ta cũng đều nhất định thiếu sót"
Proudhon quần chúng không hề muốn chứng minh cái hiển nhiên. Trái lại, ông nói:"Nếu giả định rằng quan niệm của chúng ta về điều công bằng và điều hợp pháp không được quy định rơ ràng, không hoàn toàn, thậm chí sai lầm th́ hiển nhiên là mọi sự vận dụng quan niệm đó vào việc lập pháp của chúng ta cũng sẽ không tốt", v.v.
Vậy th́ Proudhon phi phê phán rút cục muốn chứng minh ǵ?"Giả thử - ông nói tiếp - những ư kiến của người ta về khái niệm công bằng và về việc vận dụng khái niệm đó không phải bao giờ cũng y như cũ, giả thử những ư kiến đó có sự biến đổi khác nhau ở những thời đại khác nhau, tóm lại, giả thử trong tư tưởng có sự tiến bộ th́ cái giả thuyết cho rằng sự công bằng đă bị bóp méo trong quan niệm của chúng ta, do đó cả trong hành động của chúng ta, sẽ được chứng minh bằng sự thực"
Mà vấn đề cũng là ở chỗ chính tính không cố định đó, tính biến đổi đó, sự tiến bộ đó "đă được lịch sử chứng thực một cách tuyệt diệu". Proudhon phi phê phán cũng đă dẫn ra những chứng cớ lịch sử tuyệt diệu ấy. Người giống hệt ông nhưng có tính phê phán, trước kia, đă dựa vào kinh nghiệm lịch sử để chứng minh một nguyên lư khác hẳn, bây giờ lại miêu tả bản thân kinh nghiệm ấy một cách khác hẳn."La Mă... chiến thắng là nhờ nền chính trị của ḿnh và các vị thần của ḿnh; bất cứ cải cách nào về tín ngưỡng tôn giáo và về tinh thần dân chúng đều là việc ngu xuẩn và là hành động xúc phạm" (ở Proudhon phê phán, từ "sacrilège" không có nghĩa là xúc phạm vật thiêng liêng hoặc xúc phạm thần thánh như trong tiếng Pháp của quần chúng, mà chỉ có nghĩa là hành động xúc phạm b́nh thường); nếu như La Mă quyết tâm giải phóng các dân tộc th́ do đó nó sẽ phản bội luật pháp của ḿnh". "Như vậy" - Proudhon số 1 nói thêm - "về phía ḿnh, La Mă vừa có thực tế vừa có luật pháp"
Theo Proudhon phi phê phán th́ ở La Mă, người ta nghị luận một cách triệt để hơn. Ở đây, người ta đă xác định sự kiện một cách rơ ràng:"Nô lệ là nguồn của cải lớn nhất của La Mă; v́ vậy, sự giải phóng các dân tộc có nghĩa là sự phá sản của nền tài chính La Mă"
Khi bàn đến pháp luật, Proudhon quần chúng c̣n nói như sau: "Dă tâm của La Mă được hợp pháp hoá trong luật toàn dân (droit des gens)". Phương thức chứng minh pháp luật nô dịch này hoàn toàn phù hợp với quan điểm pháp luật của người La Mă. Trong bộ luật La Mă có tính quần chúng, đă ghi rơ: "jure gentium servitus invasit" (Fr.4.D.I.I)8* Theo Proudhon phê phán th́ "sự sùng bái thần tượng, chế độ nô lệ và tính bạc nhược đă cấu thành cơ sở của mọi chế độ ở La Mă" - không có chế độ nào ngoại lệ cả. C̣n Proudhon thật lại nói rằng: "Cơ sở của mọi chế độ ở La Mă trong lĩnh vực tôn giáo là sự sùng bái thần tượng, trong lĩnh vực sinh hoạt nhà nước là chế độ nô lệ, trong lĩnh vực sinh hoạt tư nhân là chủ nghĩa hưởng lạc" (theo tiếng Pháp thông thường, nghĩa của từ "épicuerisme" không giống với nghĩa của từ "mollesse" tức là tính bạc nhược). Trong t́nh h́nh ấy của La Mă, Proudhon thần bí nói rằng "đă xuất hiện" "thánh chỉ của thượng đế", c̣n Proudhon thật theo thuyết duy lư th́ nói rằng đă xuất hiện "vĩ nhân tự xưng là thánh chỉ của thượng đế". Ở Proudhon thật, vĩ nhân ấy gọi thầy tu là "rắn độc" (vipères) c̣n ở Proudhon phê phán, vĩ nhân ấy nói ôn hoà hơn và gọi thầy tu là "rắn". Ở Proudhon thứ nhất, vĩ nhân ấy nói về "luật sư" ["Advokaten"] theo [lối La Mă, ở Proudhon thứ hai, vĩ nhân ấy nói về "nhà luật học" "Rechtsgelehrte"] theo lối Đức."Điều đó đủ khiến người ta tin rằng cái mới, cái đă thay thế cái cũ, chẳng có ǵ là có phương pháp và được suy nghĩ chín chắn cả"
Ông ta không thể bỏ qua không nhắc lại một cách máy móc hai phạm trù quen thuộc của sự phê phán có tính phê phán là "mới" và "cũ". Ông ta không thể bỏ qua được cái yêu cầu vô nghĩa lư là "cái mới" phải có trên bản thân [an sich] một cái ǵ có phương pháp và được suy nghĩ chín chắn, chẳng khác ǵ yêu cầu người ta phải có trên bản thân [an sich] - cứ cho là - mấy vết nhơ. C̣n Proudhon thật th́ nói:"Điều đó đủ để chứng minh rằng trong bản thân [in sich] nó cái trật tự sự vật ấy, - cái trật tự sự vật thay thế cho trật tự sự vật cũ, - cái trật tự đă mất phương pháp và sự phản tư"
Say sưa hồi tưởng về cách mạng Pháp, Proudhon phê phán đă cách mạng hoá tiếng Pháp đến nỗi đi dịch "un fait physique"9* thành "sự thực của vật lư học", dịch "un faitintellectuel"10* thành "sự thực của trí tuệ". Do cách mạng hoá tiếng Pháp như vậy, Proudhon phê phán đă làm cho vật lư học nắm được tất thảy những sự kiện xảy ra trong giới tự nhiên. Như vậy nếu một mặt ông ta đề cao khoa học tự nhiên lên tận chín tầng mây th́ mặt khác, do phủ nhận trí tuệ trong khoa học tự nhiên, do phân biệt sự thật của trí tuệ với sự thật của vật lư học, ông ta cũng d́m khoa học tự nhiên xuống chín tầng đất đen. Đồng thời, do trực tiếp nâng sự thật của đời sống tinh thần lên thành sự thật của trí tuệ, ông ta cũng làm cho mọi sự t́m ṭi thêm nữa về tâm lư học và logic học trở thành vô ích theo một mức độ như vậy."Xă hội", - Proudhon thật viết, - "được cứu văn bằng cách phủ định nguyên tắc của ḿnh... và bằng cách phá hoại pháp luật thiêng liêng nhất"
Như vậy Proudhon thật chứng minh rằng việc phủ định pháp luật La Mă dẫn tới việc mở rộng khái niệm pháp luật trong quan niệm của đạo Cơ Đốc về luật pháp, rằng việc phủ định pháp luật của bọn đi chinh phục dẫn tới việc xác lập pháp luật của đoàn thể tự trị, c̣n việc cách mạng Pháp phủ định toàn bộ pháp chế phong kiến th́ đưa tới việc kiến lập một trật tự pháp luật hiện đại rộng răi hơn.B̀NH LUẬN CÓ TÍNH PHÊ PHÁN SỐ 1
Cũng giống như sự phê phán đầu tiên đối với bất cứ khoa học nào tất nhiên phải chịu sự chi phối của những tiền đề của bản thân khoa học mà sự phê phán đó phản đối, tác phẩm "Tài sản là ǵ?" của Proudhon là sự phê phán theo quan điểm kinh tế chính trị đối với khoa kinh tế chính trị. - Phần nói về pháp luật trong cuốn sách phê phán pháp luật theo quan điểm pháp luật th́ ở đây chúng ta không cần nghiên cứu kỹ, v́ mục đích của nó là phê phán khoa học kinh tế chính trị. - Do đó, bằng cách phê phán khoa kinh tế chính trị, kể cả khoa kinh tế chính trị theo như Proudhon hiểu, tác phẩm của Proudhon sẽ bị vượt qua một cách khoa học. Công việc đó chỉ có thể làm được khi dựa vào tất cả những cái mà bản thân Proudhon đă làm, giống hệt như sự phê phán mà Proudhon tiến hành, đă lấy sự phê phán của phái trọng nông đối với học thuyết trọng thương, đă lấy sự phê phán của Adam Smith đối với phái trọng nông, đă lấy sự phê phán của Ricardo đối với Adam Smith, cũng như đă lấy tác phẩm của Fourier và Saint-Simon làm tiền đề."Như vậy" - ông Edgar tiếp tục nói ngay sau khi dịch những đặc trưng - Proudhon đă phát hiện ra một cái tuyệt đối trong lịch sử, một cơ sở vĩnh viễn, một vị thần d́u dắt loài người. Vị thần đó là sự công bằng"
Tác phẩm của Proudhon viết năm 1840, bằng tiếng Pháp, không đứng trên quan điểm của sự phát triển của nước Đức năm 1844 . Đó chính là quan điểm của Proudhon mà nhiều tác giả Pháp đối lập hẳn với ông cũng đồng t́nh, nó là một phương tiện giúp cho sự phê phán có tính phê phán có thể dùng một nét bút mà nói lên đặc trưng của những quan điểm trái hẳn nhau. Ngoài ra, chỉ cần triệt để tuân theo quy luật mà bản thân Proudhon nêu lên tức quy luật về sự công bằng được thực hiện thông qua sự phủ định bản thân nó, là đủ để thoát khỏi cái tuyệt đối ấy trong lịch sử. Nếu như Proudhon không rút ra được kết luận triệt để ấy th́ đó là do cái t́nh h́nh đáng buồn là ông ta sinh ra là người Pháp chứ không phải là người Đức."Đặc điểm của mỗi quan niệm tôn giáo là ở chỗ nó nêu lên thành tín điều, cái t́nh h́nh trong đó giữa hai mặt đối lập th́ cuối cùng bao giờ cũng có một mặt trở thành mặt chiến thắng và chân lư duy nhất"
Chúng ta sẽ thấy rằng sự phê phán có tính phê phán, có tính tôn giáo, nêu lên thành tín điều, cái t́nh h́nh trong đó giữa hai mặt đối lập th́ cuối cùng sẽ có một mặt, tức "sự phê phán" coi là chân lư duy nhất, sẽ chiến thắng mặt đối lập kia, - tức "quần chúng". Song Proudhon lại coi sự công bằng có tính quần chúng là cái tuyệt đối, là vị thần của lịch sử, nên đă mắc một điều không công bằng hơn là sự phê phán công bằng, kẻ đă giữ lấy cho ḿnh một cách hết sức rơ ràng vai tṛ của cái tuyệt đối ấy, của vị thần của lịch sử ấy.B̀NH LUẬN CÓ TÍNH PHÊ PHÁN SỐ 2
"Sự thực về sự khốn cùng, về sự nghèo khổ làm cho Proudhon rút ra một số luận điểm phiến diện: ông thấy sự thực ấy là một cái ǵ mâu thuẫn với b́nh đẳng và công bằng; ông thấy sự thực ấy là vũ khí của ḿnh. Như vậy, đối với ông, sự thực ấy trở thành tuyệt đối và hợp lư, c̣n như sự thực về sự tồn tại của chế độ tư hữu th́ trở thành không hợp lư"
Sự yên tĩnh của nhận thức bảo chúng ta rằng Proudhon thấy sự thực về sự nghèo khổ là một cái ǵ mâu thuẫn với công bằng, do đó, ông cho rằng sự thực ấy là không hợp lư, nhưng ở đây sự yên tĩnh của nhận thức chưa kịp nghỉ đă vội vàng tuyên bố rằng đối với Proudhon, sự thực ấy trở thành tuyệt đối và hợp lư."Trái lại, sự phê phán đem gộp hai sự thực là sự nghèo nàn và tài sản làm một; nó phát hiện mối liên hệ nội tại giữa chúng với nhau, biến chúng thành một chỉnh thể và hỏi bản thân cái chỉnh thể đó rằng tiền đề tồn tại của nó là ǵ"
Sự phê phán cho tới nay vẫn chưa hiểu một tí ǵ về các sự thực về tài sản và bần cùng, "trái lại" đem đối lập sự việc mà nó chỉ có thể làm được trong tưởng tượng của bản thân nó với sự việc thực tế của Proudhon. Nó đem gộp hai sự thực làm một, và biến hai cái thành một sự thực duy nhất rồi phát hiện ra là có sự liên hệ nội tại giữa hai cái. Sự phê phán không thể phủ nhận rằng ngay Proudhon cũng thừa nhận có mối liên hệ nội tại giữa hai sự thực là sự nghèo nàn và tài sản tư hữu, và chính do có mối liên hệ nội tại đó mà ông yêu cầu xóa bỏ tài sản để tiêu diệt sự nghèo nàn. Proudhon thậm chí c̣n làm nhiều hơn nữa. Ông chỉ rơ tường tận sự vận động của tư bản đă gây ra sự khốn cùng như thế nào. Trái lại, sự phê phán có tính phê phán không thèm quan tâm đến điều nhỏ nhặt đó. Nó đă phát hiện ra rằng sự nghèo nàn và tài sản tư hữu là hai cái đối lập nhau, - đấy quả là một sự phát hiện khá phổ biến. Nó biến sự nghèo nàn và sự giàu có thành một chỉnh thể và "hỏi bản thân chỉnh thể ấy rằng tiền đề tồn tại của nó là ǵ", một câu hỏi thừa v́ bản thân sự phê phán vừa mới sáng tạo ra "bản thân chỉnh thể" ấy, và do đó, bản thân sự sáng tạo đó của sự phê phán cũng là tiền đề của sự tồn tại của chỉnh thể ấy."Có giáo dục và không có giáo dục, có tài sản và không có tài sản, những mặt đối lập đó - nếu không phải là nhằm mục đích xúc phạm chúng - đều phải được trao hoàn toàn và đầy đủ cho sự phê phán"
Có tài sản và không có tài sản được tôn sùng một cách siêu h́nh với tư cách là những mặt đối lập có tính phê phán tư biện. V́ vậy chỉ có bàn tay của sự phê phán có tính phê phán mới có thể đụng đến chúng mà không mắc tội xúc phạm vật thiêng liêng. Nhà tư bản và công nhân không nên can dự vào những mối quan hệ giữa họ với nhau."Ngoài những khái niệm đă có như tự do, b́nh đẳng", v.v. - kẻ đối thủ tưởng tượng của sự phê phán có tính phê phán hỏi - "chẳng lẽ c̣n có thể vận dụng những khái niệm nào khác nữa ư? Tôi trả lời là" (hăy chú ư câu trả lời của ông Edgar) "một khi những tư tưởng mà tiếng Hy Lạp và tiếng Latin diễn đạt đều tận cùng th́ hai ngôn ngữ ấy lập tức tiêu vong"
Bây giờ th́ thấy rơ tại sao sự phê phán có tính phê phán không dùng tiếng Đức để đưa ra cho chúng ta một tư tưởng thống nhất nào. Ngôn ngữ diễn đạt tư tưởng của nó c̣n chưa ra đời, mặc dầu ông Reichardt vận dụng một cách phê phán một số chữ ngoại quốc, ông Faucher vận dụng một cách phê phán tiếng Anh và ông Edgar vận dụng một cách phê phán tiếng Pháp đă tiến hành nhiều công tác để chuẩn bị cho một thứ ngôn ngữ phê phán mới. Proudhon phê phán nói:"Những người canh tác ruộng đất phân chia ruộng đất giữa họ với nhau. B́nh đẳng chỉ thần thánh hoá sự chiếm hữu: nhân đó, nó cũng thần thánh hoá tài sản"
Ở Proudhon phê phán, sở hữu ruộng đất xuất hiện đúng vào lúc thực hiện việc phân chia ruộng đất. Ở ông ta, sự quá độ từ chiếm hữu sang tài sản đă được thực hiện nhờ câu "nhân đó"."Việc canh tác ruộng đất là cơ sở cho sự chiếm hữu ruộng đất... Chỉ bảo đảm cho người lao động thu lấy thành quả lao động của ḿnh mà không đồng thời bảo đảm cho anh ta có công cụ sản xuất th́ chưa đủ. Để bảo vệ người yếu hơn khỏi bị kẻ mạnh hơn xâm phạm... người ta cho rằng cần vạch ranh giới cố định giữa những người chiếm hữu"
Do đó, "nhân đó", b́nh đẳng trước hết đă thần thánh hoá sự chiếm hữu."Cùng với sự tăng lên của nhân khẩu, ḷng tham lam và dục vọng của đám di dân cứ mỗi năm một mănh liệt thêm. Xem ra th́ phải tạo ra những chướng ngại mới không thể vượt qua được để hạn chế tham vọng của họ. Do đó, v́ cần có b́nh đẳng mà ruộng đất đă thành ra tài sản... Không nghi ngờ ǵ cả, sự phân chia ruộng đất chưa bao giờ đồng đều về mặt địa lư... tuy vậy nguyên tắc vẫn cứ như thế. B́nh đẳng trước kia thần thánh hoá sự chiếm hữu th́ bây giờ lại thần thánh hoá tài sản"
Ở Proudhon phê phán,"những người sáng lập ra tài sản cổ đại, v́ quá ư quan tâm đến việc thoả măn nhu cầu của ḿnh nên đă không nh́n thấy t́nh h́nh là quyền chuyển nhượng, bán, tặng, được và mất, là tương đương với quyền sở hữu, điều đó đă xoá bỏ sự b́nh đẳng mà từ đó họ đă xuất phát"
Ở Proudhon thật th́ người sáng lập ra tài sản không phải v́ quan tâm đến việc thoả măn nhu cầu của ḿnh nên không nh́n thấy tiến tŕnh phát triển đó của tài sản. Có điều là họ không dự kiến được điều đó. Nhưng dù cho họ có dự kiến được đi nữa th́ trong trường hợp ấy, nhu cầu trước mắt cũng vẫn chiếm ưu thế. Sau nữa, Proudhon thật quá ư quần chúng hoá nên đă không đối lập quyền chuyển nhượng, bán, v.v., với "quyền sở hữu", nghĩa là không đối lập chủng với loại. Ông đem đối lập "quyền thừa kế tài sản" với "quyền chuyển nhượng, v.v., tài sản", đấy mới là sự đối lập chân chính và một bước tiến bộ chân chính.B̀NH LUẬN CÓ TÍNH PHÊ PHÁN SỐ 3
"Proudhon căn cứ vào cái ǵ để chứng minh rằng tài sản là không thể có được? Dù có khó tin đến mấy đi nữa th́ cũng là hoàn toàn căn cứ trên cái nguyên tắc b́nh đẳng ấy!"
Muốn tin điều đó, ông Edgar chỉ cần suy nghĩ một chút là đủ. Ông Edgar nên biết rằng ông Bruno Bauer đă coi "tự ư thức vô hạn" là cơ sở của mọi luận điểm của ḿnh, thậm chí coi nguyên tắc đó là nguyên tắc sáng tạo của ngay cả phúc âm và phúc âm th́ dường như do tính vô ư thức vô hạn của nó mà trực tiếp mâu thuẫn với tự ư thức vô hạn. Cũng vậy, Proudhon coi b́nh đẳng như là nguyên tắc sáng tạo của chế độ tư hữu trực tiếp mâu thuẫn với nó. Nếu ông Ét-ga so sánh một chút b́nh đẳng của Pháp với "tự ư thức" của Đức th́ sẽ phát hiện ra rằng nguyên tắc sau đă diễn đạt theo lối Đức, tức là bằng h́nh thức tư duy trừu tượng, cái mà nguyên tắc thứ nhất diễn đạt theo lối Pháp, tức là bằng ngôn ngữ của chính trị và bằng ngôn ngữ của trực quan tư duy. Tự ư thức là sự b́nh đẳng của con người với chính ḿnh trong lĩnh vực tư duy thuần tuư. B́nh đẳng là ư thức của con người đối với chính ḿnh trong lĩnh vực thực tiễn, nghĩa là con người có ư thức rằng người khác là người b́nh đẳng với ḿnh, con người đối xử với người khác như đối xử với người b́nh đẳng với ḿnh. B́nh đẳng là danh từ của nước Pháp dùng để nói lên sự thống nhất của bản chất con người, để nói lên ư thức loài và hành vi loài của con người, sự đồng nhất thực tế giữa người với nhau, nghĩa là để nói lên quan hệ xă hội hoặc quan hệ người giữa người ta với nhau. V́ vậy, sự phê phán có tính phá hoại ở Đức, - mà Feuerbach là đại biểu - trước khi tiến hành nghiên cứu con người hiện thực, đă ra sức dùng nguyên tắc tự ư thức để loại trừ tất cả cái ǵ xác định và đang tồn tại, c̣n sự phê phán có tính phá hoại ở Pháp th́ đă ra sức dùng nguyên tắc b́nh đẳng để đạt tới cùng mục đích ấy."Proudhon rất căm phẫn triết học, bản thân việc đó không thể là lỗi tại ông. Nhưng tại sao ông căm phẫn? Theo ông nghĩ, triết học cho tới nay vẫn chưa đủ thực tế, nó được nâng lên tận trên chín tầng mây tư biện thành thử trước mặt nó, con người tỏ ra quá ư bé nhỏ. Nhưng tôi nghĩ rằng triết học là siêu thực tế, nghĩa là cho tới nay nó không phải là cái ǵ khác mà là biểu hiện trừu tượng của hiện trạng của sự vật: nó bao giờ cũng bị chi phối bởi tiền đề của hiện trạng của sự vật và coi những tiền đề ấy là những cái tuyệt đối"
Xét về nguồn gốc th́ đề ra quan điểm cho rằng triết học là biểu hiện trừu tượng của hiện trạng của sự vật không phải do ông Edgar mà là Feuerbach, người đầu tiên đă tŕnh bày triết học là kinh nghiệm tư biện và thần bí và đă chứng minh điều đó. Song ông Edgar đă biết đem lại cho quan điểm ấy một h́nh thức biểu hiện độc đáo và có tính phê phán. Nghĩa là trong khi Feuerbach rút ra kết luận rằng triết học phải từ trên thiên quốc tư biện tụt xuống cái vực sâu sự bần cùng của loài người th́ ông Edgar trái lại dạy chúng ta rằng triết học là siêu thực tế. Thực ra, nói cho đúng th́ thế này: chính v́ trước kia nó là chỉ là biểu hiện siêu nghiệm và trừu tượng của hiện trạng của sự vật, chính do tính siêu nghiệm và tính trừu tượng ấy của nó, do tính độc lập có tính chất tưởng tượng của nó với thế giới, nên triết học phải tưởng tượng rằng nó bỏ rơi rất xa dưới nó hiện trạng của sự vật và con người hiện thực. Mặt khác, v́ triết học không độc lập thực sự với thế giới, nên nó không thể ra một phán quyết thực sự nào đối với thế giới, không thể áp dụng một sức phân biệt thực sự nào đối với thế giới, nghĩa là không thể thực tế can thiệp vào tiến tŕnh của sự vật, mà nhiều lắm th́ cũng chỉ buộc phải bằng ḷng với thực tiễn in abstracto12* mà thôi. Triết học chỉ là siêu thực tế theo ư nghĩa là nó bay lượn cao trên thực tiễn. Sự phê phán có tính phê phán gộp chung toàn nhân loại thành một đám quần chúng không có tinh thần sáng tạo, đă chứng minh hết sức rơ ràng rằng tư duy tư biện coi con người hiện thực là vô cùng bé nhỏ. Triết học tư biện cũ hoàn toàn nhất trí với sự phê phán ở điểm này. Chẳng hạn xin xem đoạn sau đây trong "Triết học pháp quyền" của Hegel:"Theo quan điểm nhu cầu th́ đối tượng cụ thể của quần quan niệm chính là cái mà chúng ta gọi là con người; v́ vậy ở đây, - và nói cho đúng ra cũng chỉ ở đây, - vấn đề là con người xét theo ư nghĩa đó"7
Trong tất cả mọi trường hợp khác, khi nói đến con người, các nhà triết học tư biện không chỉ cái cụ thể, mà chỉ cái trừu tượng tức ư niệm, tinh thần, v.v.. C̣n về những ví dụ nổi bật nói rơ triết học biểu hiện hiện trạng của sự vật như thế nào th́ ông Faucher đă cung cấp cho chúng ta khi ông mô tả hiện trạng thực sự của Anh và ông Edgar đă cung cấp cho chúng ta khi ông mô tả hiện trạng thực sự của tiếng Pháp."Như vậy Proudhon cũng rất thực tế: sau khi phát hiện ra rằng khái niệm b́nh đẳng là căn cứ để chứng minh tài sản, ông liền xuất phát từ khái niệm ấy để phản đối tài sản"
Ở đây, Proudhon làm giống như các nhà phê phán nước Đức, là những người xuất phát từ quan niệm người, - họ phát hiện rằng quan niệm này dùng làm căn cứ để chứng minh sự tồn tại của thần, - chính là để bác bỏ sự tồn tại của thần."Nếu kết quả của nguyên tắc b́nh đẳng mạnh hơn bản thân sự b́nh đẳng th́ làm thế nào mà Proudhon lại muốn giúp đỡ nguyên tắc ấy đạt được sức mạnh bất ngờ như thế?"
Theo ư kiến của ông Bruno Bauer, tự ư thức là cơ sở của mọi quan niệm tôn giáo. Theo ư kiến ông ta, nó cũng cấu thành nguyên tắc sáng tạo của Phúc âm. Vậy th́ tại sao trong thực tế, ở đây, kết quả của nguyên tắc tự ư thức lại mạnh hơn bản thân tự ư thức? Trả lời theo tinh thần Đức thuần tuư th́ đó là v́ tự ư thức tuy là nguyên tắc sáng tạo của những quan niệm tôn giáo, nhưng nó chỉ là như thế khi nó lấy tư cách là tự ư thức đă thoát khỏi bản thân, tự mâu thuẫn với ḿnh, tách khỏi ḿnh và tha hoá. V́ vậy, tự ư thức đă đạt tới bản thân, đă hiểu được bản thân, đă nhận thức được bản chất của ḿnh th́ chi phối được những sản vật của sự tự tha hoá của ḿnh, Proudhon cũng hoàn toàn ở trong t́nh trạng như vậy, - đương nhiên có chỗ khác là ông nói tiếng Pháp, chúng ta nói tiếng Đức, do đó ông diễn đạt theo lối Pháp cái mà chúng ta diễn đạt theo lối Đức."Chúng ta đă nhắc đi nhắc lại rằng... Proudhon sáng tác v́ lợi ích của người vô sản"
Đúng thế, không phải lợi ích của sự phê phán tự măn tự túc, không phải lợi ích trừu tượng và giả tạo mà là lợi ích hiện thực, có tính chất lịch sử, của quần chúng, một thứ lợi ích đi xa hơn sự phê phán giản đơn, một thứ lợi ích đưa tới khủng hoảng, đă thúc đẩy Proudhon sáng tác. Proudhon không những viết v́ lợi ích của người vô sản: bản thân ông cũng là người vô sản, là ouvrier13*. Tác phẩm của ông là bản tuyên ngôn khoa học của giai cấp vô sản Pháp và do đó có ư nghĩa lịch sử hoàn toàn khác hẳn với những tác phẩm vụng về của bất cứ nhà phê phán có tính phê phán nào."Proudhon viết v́ lợi ích của những người tay trắng. Đối với ông có và không có là những phạm trù tuyệt đối. Đối với ông, có là cái quan trọng nhất, v́ đồng thời đối với con mắt của ông, không có cũng là đối tượng suy nghĩ quan trọng nhất. Proudhon nghĩ rằng mỗi người đều nên có, nhưng chỉ nên có nhiều bằng người khác. Tôi cần nói rằng trong tất cả những cái mà tôi có, cái mà tôi cảm thấy thích thú là cái chỉ tôi mới có, là cái tôi có nhiều hơn người khác. Trong điều kiện b́nh đẳng th́ đối với tôi, sự thực về sự có cũng như bản thân sự b́nh đẳng cũng đều không quan hệ ǵ cả"
Nếu tin theo ông Edgar th́ đối với Proudhon, có và không có là hai phạm trù tuyệt đối. Bất cứ ở đâu, sự phê phán có tính phê phán cũng chỉ nh́n thấy mấy phạm trù. Chẳng hạn, đối với ông Edgar, có và không có, tiền lương, tiền thưởng, túng thiếu và nhu cầu, lao động để thoả măn nhu cầu, tất cả những cái đó chẳng phải là những cái ǵ khác mà là những phạm trù."Anh ta tự ḿnh thừa nhận rằng, cái mà người làm việc cho anh ta mất đi là cái mà anh ta chiếm lấy cho ḿnh"
Proudhon quần chúng nói với người sở hữu có tính quần chúng:"Anh đă làm việc! Chẳng lẽ xưa nay anh không hề cưỡng bức những người khác làm việc cho anh hay sao? V́ làm việc cho anh, họ đă mất đi cái mà anh đă khéo chiếm làm của ḿnh v́ anh không làm việc cho họ, t́nh h́nh đó đă xảy ra bằng cách nào nhỉ?"
Proudhon phê phán buộc Say phải hiểu "vật chiếm hữu tự nhiên" là "của cải tự nhiên" mặc dù để tránh mọi sự hiểu nhầm. Say đă tuyên bố hết sức rơ ràng trong "Tóm tắt" kèm theo cuốn "Khái luận về kinh tế chính trị" của ông rằng ông hiểu của cải không phải là tài sản, cũng không phải là vật chiếm hữu mà là "tổng số giá trị". Dĩ nhiên là Proudhon phê phán đă cải tạo Say như ông Edgar đă cải tạo chính bản thân Proudhon phê phán. Theo Proudhon phê phán, Say đi từ sự thực là ruộng đất dễ chiếm hữu hơn không khí và nước, để "rút ra ngay lập tức quyền biến đồng ruộng thành tài sản". Song Say căn bản không đi từ sự thực là ruộng đất dễ chiếm hữu hơn, để rút ra quyền sở hữu ruộng đất, trái lại ông nói không chút mập mờ rằng: Những quyền của những người sở hữu ruộng đất bắt nguồn từ sự tước đoạt". ("Khái luận về kinh tế chính trị", bản in lần thứ ba, quyển I, tr. 136, chú thích8) Cho nên, theo Say, để xác lập quyền sở hữu ruộng đất th́ cần có "sự giúp sức của lập pháp" và của "luật thực tại". Proudhon thật không buộc Say phải đi từ sự thực là ruộng đất dễ chiếm hữu hơn, để rút ra "ngay lập tức" quyền sở hữu ruộng đất. Ông chỉ chê trách Say là đă đem tính khả năng thay thế cho quyền và nhập cục vấn đề tính khả năng với vấn đề quyền:"Say coi tính khả năng là quyền. Người ta không hỏi tại sao ruộng đất dễ chiếm hữu hơn biển và không khí; người ta muốn biết: con người dựa vào quyền nào để chiếm lấy của cải ấy làm của ḿnh"
Proudhon phê phán nói tiếp:"Về việc này, chỉ c̣n phải bổ sung thêm một điểm: đi đôi với việc chiếm hữu một mảnh ruộng đất, người ta c̣n chiếm những yếu tố khác - không khí, nước, lửa: terra, aqua, aëere et igne interdicti sumus"14*
Proudhon thật căn bản không "chỉ" bổ sung thêm điểm ấy, trái lại ông nói rằng nhân tiện (en passant) "lưu ư" bạn đọc về sự chiếm hữu không khí và nước. Ở Proudhon phê phán, công thức của lệnh trục xuất của La Mă bị nhét một cách không tài nào hiểu được vào lập luận của ông ta. Ông ta quên không nói rơ "chúng ta" trong lệnh cấm này là ai. C̣n Proudhon thật th́ nói với những người không sở hữu rằng:"Hỡi những người vô sản!... Tài sản loại chúng ta ra khỏi xă hội: terra etc. interdicti sumus"
Proudhon phê phán tranh luận với Charles Comte như sau:"Charles Comte cho rằng người ta muốn sống th́ phải có không khí, thức ăn và quần áo. Trong số đó, có những loại như không khí và nước, nghe nói là vô cùng vô tận nên bao giờ cũng vẫn là tài sản công hữu, c̣n những thứ khác v́ số lượng có hạn nên trở thành tài sản tư hữu: Như vậy là Charles Comte; đi từ khái niệm hữu hạn và vô hạn đến chứng minh. Có thể là nếu ông coi khái niệm không cần thiết và cần thiết là phạm trù chủ yếu th́ ông có thể đi đến những kết luận khác"
Ngây thơ thay sự biện bác đó của Proudhon phê phán! Ông ta đề nghị Charles Comte vứt bỏ những phạm trù mà Charles Comte dùng làm điểm xuất phát trong những chứng minh của ḿnh để đột nhiên nhảy sang những phạm trù khác, không phải nhằm đi tới kết luận của ḿnh mà nhằm "có thể" đi tới kết luận của Proudhon phê phán."Ánh sáng của thiên thể, không khí và nước có một số lượng lớn đến nỗi người ta không thể tăng hoặc giảm chúng một cách rơ rệt, nên mỗi người cần bao nhiêu để thoả măn nhu cầu của ḿnh th́ có thể lấy bấy nhiêu mà tuyệt nhiên không gây thiệt hại ǵ cho những người khác trong việc sử dụng những vật phẩm ấy"9
Proudhon lấy những quy định của chính Charles Comte làm điểm xuất phát. Trước hết, ông chứng minh cho Charles Comte thấy rằng ruộng đất cũng chính là cái cần thiết bậc nhất, cho nên phải để cho mỗi người đều có thể sử dụng nó nhưng phải trong những giới hạn mà Comte đă vạch ra: "tuyệt nhiên không gây thiệt hại cho những người khác trong việc sử dụng nó". Đă như vậy th́ sao ruộng đất lại trở thành tài sản tư hữu? Charles Comte trả lời: v́ số lượng ruộng đất không phải vô hạn. Song ông ta dường như phải rút ra kết luận ngược lại: v́ số lượng ruộng đất có hạn nên nó không thể bị chiếm hữu. Chiếm hữu không khí và nước không gây thiệt hại cho ai cả v́ những thứ đó bao giờ cũng thừa thăi, v́ số lượng chúng là vô hạn. Trái lại, việc chiếm hữu ruộng đất một cách tuỳ ư gây thiệt hại cho người khác trong việc sử dụng ruộng đất chính v́ số lượng ruộng đất có hạn. Cho nên việc sử dụng ruộng đất cần được điều chỉnh theo lợi ích của mọi người. Phương thức chứng minh của Charles Comte chính đă chứng minh cái trái ngược với luận điểm của ông"Charles Comte - Proudhon (tức Proudhon phê phán) kết luận - xuất phát từ quan điểm cho rằng dân tộc có thể là người sở hữu ruộng đất; song nếu bản thân tài sản kéo theo nó quyền sử dụng và lạm dụng - jus utendi et abutendi re sua15* - th́ cũng không thể thừa nhận là dân tộc có quyền sử dụng và lạm dụng ruộng đất"
Proudhon thật không nói rằng quyền sở hữu "kéo theo nó" jus utendi et abutendi. Ông quá ư quần chúng hoá, nên không nói đến thứ quyền sở hữu sinh ra quyền sở hữu. Jus utendi et abutendi re sua chính là bản thân quyền sở hữu. V́ thế, Proudhon phủ nhận thẳng thừng quyền sở hữu của nhân dân đối với lănh thổ của ḿnh. Đối với những ai cho rằng đấy là nói phóng đại, ông bác lại rằng trong mọi thời đại, từ quyền sở hữu dân tộc tưởng tượng ấy, người ta đă rút ra những cái như quyền bá chủ, thuế khoá, độc quyền vua chúa, tạp dịch, v.v."Khi tôi nhượng - Proudhon (Proudhon phê phán) nói thêm - một miếng đất th́ không những tôi mất đi thu hoạch năm nay mà c̣n tước đoạt phúc lợi vĩnh viễn của con cháu tôi. Ruộng đất có giá trị không phải chỉ hiện nay, nó c̣n có giá trị tiềm tàng và tương lai"
Proudhon thật không nói rằng ruộng đất có giá trị không những ngày nay mà cả ngày mai; ông so sánh giá trị trọn vẹn hiện có với giá trị tiềm tàng sau này, tức là giá trị tuỳ thuộc vào tài lợi dụng mảnh đất của ḿnh. Ông nói:"Các anh đem phá huỷ hoặc đem bán mảnh đất của anh th́ cũng vậy thôi. Các anh không những sẽ mất một, hai hoặc nhiều vụ thu hoạch mà c̣n sẽ mất đi tất cả những sản phẩm mà các anh - các anh và con cháu các anh - có thể thu được từ mảnh đất ấy"
Đối với Proudhon, điều quan trọng không phải là so sánh một vụ thu hoạch với phúc lợi vĩnh viễn (số tiền thu được nhờ một mảnh đất cũng có thể trở thành "phúc lợi vĩnh viễn" như tư bản) mà là so sánh giá trị hiện có với giá trị có thể thu được nhờ tiếp tục canh tác ruộng đất ấy."Giá trị mới - Charles Comte nói - mà tôi đem lại cho vật phẩm bằng lao động của tôi là tài sản của tôi. Proudhon" (Proudhon phê phán) "định lật đổ luận điểm ấy như sau: Trong trường hợp đó, một khi ngừng lao động, người ta cũng không c̣n là người sở hữu nữa. Quyền sở hữu về sản phẩm dù sao cũng không thể kéo theo nó quyền sở hữu về những vật liệu tạo thành cơ sở của sản phẩm"
Proudhon thật nói:"Hăy cứ cho rằng người lao động có thể chiếm hữu sản phẩm lao động của ḿnh; nhưng tôi không hiểu tại sao quyền sở hữu về sản phẩm phải kéo theo nó quyền sở hữu về vật chất. Phải chăng người đánh cá đánh được nhiều hơn so với những người đánh cá khác trên cùng một bờ sông sẽ nhờ đó mà trở thành người sở hữu khu vực mà anh ta đánh cá? Phải chăng người đi săn đă v́ tài săn bắn mà đạt được quyền sở hữu về thú rừng của từng vùng? T́nh h́nh cũng thế đối với nhà nông. Muốn biến chiếm hữu thành tài sản th́ ngoài lao động đă tiêu phí, c̣n cần phải có một điều kiện khác; nếu không, một khi người ta không c̣n là người lao động nữa th́ người ta cũng lập tức không c̣n là người sở hữu nữa"
Cessante causa, cessat effectus17*. Nếu người sở hữu chỉ với tư cách người lao động mới là người sở hữu th́ một khi anh ta không c̣n là người lao động nữa, anh ta cũng lập tức không c̣n là người sở hữu nữa."V́ vậy, theo pháp luật, tài sản là do thời hạn hiệu lực tạo ra; lao động chỉ là dấu hiệu rơ rệt, hành vi vật chất mà sự chiếm hữu dựa vào để biểu hiện ra.
"Chế độ chiếm hữu vật phẩm thông qua lao động - Proudhon nói tiếp - là trái ngược với pháp luật. Nếu những người bênh vực chế độ ấy khẳng định rằng họ dùng chế độ ấy để giải thích pháp luật th́ họ tự mâu thuẫn với chính họ"
Sau nữa, theo cách nh́n đó, nếu nói, chẳng hạn, việc khai khẩn ruộng đất "sáng tạo ra quyền sở hữu đầy đủ về ruộng đất ấy" th́ lập luận này cũng chẳng phải là cái ǵ khác mà là petitio principii. Kỳ thực, việc ấy chỉ sáng tạo ra năng lực sản xuất mới của vật chất mà thôi. C̣n như nói do đó mà cũng sáng tạo ra quyền sở hữu về bản thân vật chất th́ đó là điều cần phải chứng minh. Người ta không sáng tạo ra bản thân vật chất. Ngay cả đến năng lực sản xuất ấy hay năng lực sản xuất nào đó ra vật chất cũng chỉ được con người sáng tạo ra với điều kiện có sự tồn tại từ trước của bản thân vật chất."Nhuận bút mà tôi trả cho Homer, phải ngang với cái mà ông ta cho tôi. Nhưng làm thế nào mà xác định giá trị của cái mà Homer cho chúng ta?"
Proudhon phê phán quả thật quá ư coi thường những điều nhỏ nhặt trong khoa kinh tế chính trị nên không biết rằng giá trị của vật phẩm và cái mà vật phẩm ấy đem lại cho người khác là hai sự vật hoàn toàn khác nhau. Proudhon thật nói:"Nhuận bút của nhà thơ phải ngang với sản phẩm của anh ta, nhưng giá trị của sản phẩm đó như thế nào?"
Proudhon thật nhận định rằng "Iliad" có giá cả (hoặc giá trị trao đổi, prix) lớn vô hạn; c̣n Proudhon phê phán th́ quả quyết rằng nó có giá trị lớn vô hạn. Proudhon thật so sánh giá trị của "Iliad", tức giá trị theo ư nghĩa kinh tế chính trị của nó (valeur intrinsèque), với giá trị trao đổi của nó (valeur échangeable); c̣n Proudhon phê phán lại so sánh "giá trị nội tại" của "Iliad" tức giá trị của nó coi là anh hùng ca, với "giá trị để trao đổi" của nó."Không có một thước đo chung cho khen thưởng vật chất và tài năng. Về mặt này, t́nh cảnh của mọi người sản xuất đều như nhau. Do đó không thể có bất cứ sự so sánh nào giữa họ với nhau và bất cứ sự phân biệt nào về tài sản" ("Entre une récompense matérielle et le talent, it n'existe pas de commune mesure; sous ce rapport la condition de tous les producteurs est égale; conséquemment toute comparaison entre eux et toute distinction e fortunes est impossible")
C̣n Proudhon phê phán lại nói:"T́nh cảnh tương đối của những người sản xuất là giống nhau. Tài năng không thể đo bằng vật chất... Bất cứ sự so sánh nào giữa những người sản xuất với nhau và bất cứ sự phân chia bên ngoài nào về những người sản xuất đều không thể được"
Ở Proudhon phê phán,"Nhà công tác khoa học phải cảm thấy rằng trong xă hội, ḿnh là b́nh đẳng với tất cả mọi người khác, v́ tài năng của anh ta và sự minh mẫn của anh ta đều chỉ là sản phẩm của sự minh mẫn của xă hội"
Không có chỗ nào Proudhon thật nói đến cảm giác của người có tài năng. Ông nói rằng người có tài năng phải hạ xuống tŕ độ của xă hội. Ông tuyệt nhiên không quả quyết rằng người có tài năng chỉ là sản phẩm của xă hội. Trái lại, ông nói:"Người có tài thúc đẩy bản thân ḿnh được rèn luyện thành một công cụ hữu ích... Trong bản thân anh ta ẩn giấu người lao động tự do và tư bản xă hội đă được tích luỹ"
Proudhon phê phán nói tiếp:"Ngoài ra, anh ta phải cảm ơn xă hội là đă giải thoát anh ta khỏi mọi công việc khác và làm cho anh ta có thể dốc sức vào khoa học"
Không có chỗ nào Proudhon thật cần đến sự cảm tạ của người có tài. Ông nói:"Nhà nghệ thuật, nhà khoa học, nhà thơ đă nhận được thù lao công bằng là chính ngay việc xă hội cho phép họ chuyên tâm vào khoa học và nghệ thuật"
Cuối cùng, Proudhon phê phán sáng tạo ra một phép mầu thực sự: ông ta buộc xă hội duy tŕ một vị "nguyên soái" trong 150 người lao động, do đó mà duy tŕ cả một quân đội. Ở Proudhon thật, chính vị "nguyên soái" đó cũng chẳng to hơn anh "thợ rèn" (meréchal).B̀NH LUẬN CÓ TÍNH PHÊ PHÁN SỐ 4
"Nếu ông ta (Proudhon) muốn giữ khái niệm tiền lương, nếu ông ta muốn coi xă hội là một tổ chức cho chúng ta việc làm và trả thù lao cho chúng ta về việc làm đó th́ ông ta càng không có lư do để coi thời gian là thước đo thù lao, v́ trước đây không lâu, ông ta đă theo Hugo Grotius đưa ra tư tưởng cho rằng: về mặt tầm quan trọng của sự vật th́ thời gian không quan hệ ǵ"
Ở đây chúng ta thấy một điểm duy nhất là sự phê phán có tính phê phán t́m cách giải quyết nhiệm vụ của ḿnh và chứng minh với Proudhon rằng ông xuất phát từ quan điểm kinh tế chính trị để phản đối một cách không đúng khoa kinh tế chính trị. Nhưng cũng chính ở đây, sự phê phán đă thực sự làm nhục ḿnh một cách có tính chất phê phán."Các anh không bao giờ có thể - Proudhon thét lên - để cho thời gian, - là cái bản thân chẳng sáng tạo ǵ hết, chẳng cải biến ǵ hết, chẳng đổi mới ǵ hết - biến con người sử dụng một vật phẩm nào đó thành người sở hữu vật phẩm ấy"
Ông Edgar liền suy luận rằng v́ Proudhon nói thời gian không thể biến một nguyên tắc pháp luật này thành một nguyên tắc pháp luật khác, hơn nữa nó căn bản không thể tự nó cải biến hoặc đổi mới bất cứ cái ǵ, nên ông ta đă tỏ ra thuỷ chung bất nhất khi coi thời gian lao động là thước đo giá trị của sản phẩm lao động về mặt kinh tế chính trị học. Ông Edgar sở dĩ có thể nghĩ ra được ư kiến phê phán có tính phê phán đó là v́ ông ta đă dịch từ "valeur"18* thành "Geltung"19* do đó có thể dùng từ đó theo cùng một nghĩa, khi mà chỗ này th́ nói về ư nghĩa của nguyên tắc pháp luật, chỗ kia lại nói về giá trị thương nghiệp của sản phẩm lao động. Ông ta sở dĩ làm được điều đó là v́ ông coi sự kéo dài trống rỗng của thời gian với thời gian lao động có nội dung đầy đủ là như nhau. Giả thử Proudhon nói rằng thời gian không thể biến nhặng thành voi th́ sự phê phán có tính phê phán cũng có thể suy luận rằng như vậy Proudhon chẳng có lư do ǵ để coi thời gian lao động là thước đo tiền lương."Muốn buộc người có tài năng tiếp nhận thước đo nói trên, Proudhon đă lạm dụng khái niệm giao dịch tự do và quả quyết rằng xă hội và những thành viên cá biệt của nó vốn có quyền vứt bỏ tác phẩm của người có tài năng"
Ở những người theo Fourier và Saint-Simon, người có tài năng tiếp tục đứng hai chân trên miếng đất của khoa kinh tế chính trị đă đưa ra yêu cầu quá cao về nhuận bút và lấy cái ảo tưởng của ḿnh cho rằng ḿnh là của báu vô giá, làm thước đo để xác định giá trị trao đổi của tác phẩm của ḿnh. Đối với những âm mưu đó của người có tài, Proudhon đă trả lời giống như khoa kinh tế chính trị đă trả lời bất cứ tham vọng nào ḥng nâng giá cả vượt xa cái gọi là giá cả tự nhiên, tức chi phí sản xuất ra vật phẩm: bằng cách chỉ ra giao dịch tự do. Đồng thời, ông không hề lạm dụng quan hệ ấy theo nghĩa kinh tế chính trị học, trái lại ông coi cái mà các nhà kinh tế học coi chỉ là hữu danh vô thực và hăo huyền tức tự do của hai bên kư giao kèo, là một cái ǵ hiện thực. Proudhon phê phán đă cải tạo những người vô sản Pháp cũng như giai cấp tư sản Pháp do đó cuối cùng đă cải tạo xă hội Pháp."Công chúng Đức muốn mua xuất bản phẩm với giá rẻ mạt, v́ vậy nhà xuất bản muốn có bản dịch giá rẻ, người dịch không muốn chết đói trong công việc của ḿnh, thậm chí anh ta không thể tiến hành công việc của ḿnh với thái độ suy nghĩ chín chắn" (với tất cả sự yên tĩnh của nhận thức), "v́ người xuất bản phải xuất bản tác phẩm dịch nhanh hơn để vượt kẻ cạnh tranh với ḿnh. Hơn nữa, ngay cả người dịch cũng sợ sự cạnh tranh: anh ta lo rằng có người dịch khác nhận hoàn thành công việc nhanh hơn và với giá rẻ hơn. Thế là anh ta vội vàng đọc bản thảo của ḿnh cho một người chép thuê nghèo nào đó, mà đọc hết sức nhanh cốt sao cho người ấy lĩnh lương theo giờ không vớ bở. Nếu như hôm sau, anh ta có thể đưa bản thảo cho người công nhân sắp chữ luôn luôn thúc giục anh ta, th́ may mắn lắm rồi. Huống hồ các tác phẩm dịch tràn ngập trên thị trường sách của chúng ta chỉ là một biểu hiện của sự sút kém hiện nay trên văn đàn nước Đức" v.v. ("Allgemeine Literatur - Zeitung", số VIII, tr. 54).
B̀NH LUẬN CÓ TÍNH PHÊ PHÁN SỐ 5
"Trong sự chứng minh về tính chất không thể có được của tài sản - sự chứng minh mà Proudhon rút ra từ chỗ loài người đặc biệt thiệt hại v́ chế độ lợi tức và lợi nhuận và v́ sự không cân đối giữa sản xuất và tiêu dùng - thiếu mất mặt trái bổ sung cho nó, tức là sự chứng minh rằng tài sản tư hữu là có thể có trong lịch sử"
Bản năng may mắn khiến cho sự phê phán có tính phê phán quyết định không nghiên cứu sâu những luận đoán của Proudhon về chế dộ lợi tức và lợi nhuận, v.v., nghĩa là một số luận đoán quan trọng nhất của Proudhon. Vấn đề là ở chỗ: không có những tri thức hết sức thực tế về vấn đề vận động của chế độ tư hữu mà lại muốn phê phán Proudhon về điểm này th́ hoàn toàn không thể được, dù chỉ là muốn làm ra vẻ phê phán thôi. Sự phê phán có tính phê phán t́m cách bù lại sự bất lực của ḿnh bằng một nhận xét cho rằng Proudhon không đưa ra một sự chứng minh về tính khả năng lịch sử của tài sản tư hữu. Song tại sao sự phê phán, là kẻ chẳng đưa ra được cái ǵ ngoài những lời nói suông, lại cứ đ̣i người khác cung cấp cho ḿnh hết thảy?"Proudhon chứng minh tính chất không thể có của tài sản bằng căn cứ lư luận sau: công nhân không thể dùng tiền thu được bằng lao động của ḿnh để mua trở lại sản phẩm của ḿnh. Khi chứng minh luận điểm ấy. Proudhon đă viện đến thực chất của tư bản, nhưng không đưa ra những luận cứ thấu triệt, tường tận. Công nhân không thể mua trở lại sản phẩm của ḿnh v́ sản phẩm bao giờ cũng là sản phẩm xă hội, c̣n bản thân công nhân chẳng phải là ǵ khác hơn là một cá nhân được trả công"
Để thấu triệt cặn kẽ hơn, - ông Edgar đi ngược lại suy luận của Proudhon, - có lẽ nên nói rằng công nhân không thể mua lại sản phẩm của ḿnh v́ anh ta luôn luôn buộc phải mua lại nó. Trong định nghĩa của mua đă chứa đựng tư tưởng cho rằng công nhân coi sản phẩm của ḿnh là đối tượng đă tách rời bản thân anh ta, đă tha hoá rồi. Tiện đây cũng nói rằng luận cứ thấu triệt cặn kẽ của ông Edgar không giải thích thấu triệt cặn kẽ tại sao, về phần ḿnh, nhà tư bản -mà bản thân cũng không phải là ǵ khác hơn là một cá nhân, và c̣n là người kiếm được lợi nhuận và lợi tức - không những có thể mua lại sản phẩm lao động, mà c̣n mua được nhiều hơn thế nữa. Muốn giải thích điều đó, ông Edgar sẽ phải giải thích quan hệ qua lại của lao động với tư bản, nghĩa là phải viện đến thực chất của tư bản."Divide et impera...20* Anh tách rời những người công nhân với nhau th́ rất có thể là tiền lương ngày trả cho mỗi người cá biệt sẽ vượt giá trị của sản phẩm của cá nhân; nhưng vấn đề không phải là ở đấy... Trả thù lao cho tất cả lực lượng cá nhân, như thế anh vẫn là chưa trả thù lao cho lực lượng tập thể"
Proudhon trước hết chú ư rằng tổng số tiền lương của những công nhân cá biệt ngay trong trường hợp lao động của mỗi cá nhân được trả thù lao đầy đủ cũng chưa đủ để trả cho lực lượng tập thể vật hoá vào sản phẩm của họ; rằng do đó công nhân lĩnh thù lao không phải với tư cách một bộ phận của sức lao động tập thể [gemeinschaftlichen Arbeitskraft]. Ông Edgar xuyên tạc tư tưởng ấy, khẳng định rằng công nhân chẳng phải là ǵ khác hơn là người cá biệt được trả thù lao. Như vậy, sự phê phán có tính phê phán đă lợi dụng tư tưởng chung của Proudhon để chống lại sự phát triển cụ thể hơn nữa của cũng một tư tưởng ấy ở chính Proudhon ấy. Nó nắm tư tưởng ấy theo phương thức phê phán và bộc lộ cái bí mật của chủ nghĩa xă hội có tính phê phán trong mấy câu như sau:"Công nhân hiện nay chỉ suy nghĩ về bản thân, nghĩa là anh ta cho rằng ḿnh chỉ được trả thù lao với tư cách cá nhân. Không phải ai khác mà chính là bản thân công nhân không tính đến lực lượng vĩ đại và không ǵ so sánh được sinh ra từ trong sự hợp tác của anh ta với những lực lượng khác"
Theo ư kiến của sự phê phán có tính phê phán th́ mọi tai hoạ đều chỉ ở trong "tư duy" của công nhân. Đúng vậy, công nhân Anh và Pháp đă tổ chức ra các đoàn thể trong đó vấn đề được đem ra trao đổi giữa công nhân với nhau không chỉ là nhu cầu trực tiếp của họ về mặt là công nhân mà c̣n là nhu cầu trực tiếp của họ về mặt là con người. Tổ chức ra những đoàn thể ấy, công nhân đă chứng tỏ rằng họ đă hiểu hết sức sâu sắc và rộng răi cái lực lượng "vĩ đại" và "không ǵ so sánh được" sinh ra từ trong sự hợp tác của họ. Nhưng những công nhân cộng sản chủ nghĩa có tính quần chúng ấy, ví dụ những người làm công ở các công xưởng Manchester và Lyon, không hề nghĩ rằng dùng "tư duy thuần tuư", nghĩa là chỉ dựa vào những nghị luận của họ, là có thể thoát khỏi bọn chủ của họ và khỏi địa vị nhục nhă thực tế của bản thân họ. Họ rất đau khổ cảm thấy sự khác nhau giữa tồn tại và tư duy, giữa ư thức và đời sống. Họ biết rằng tài sản, tư bản, tiền bạc, lao động làm thuê và những cái như thế đều hoàn toàn không phải là ảo ảnh trong tưởng tượng, mà là sản phẩm hết sức thực tế, hết sức cụ thể của sự tự tha hoá của công nhân, rằng v́ vậy họ cũng phải dùng phương thức thực tế và cụ thể để tiêu diệt chúng để cho con người có thể trở thành con người không những trong tư duy, trong ư thức mà cả trong sự tồn tại có tính quần chúng, trong đời sống nữa. C̣n sự phê phán có tính phê phán th́ trái lại, dạy công nhân rằng miễn là họ xoá bỏ trong tư tưởng cái ư nghĩ lao động làm thuê, miễn là trong tư tưởng họ không c̣n coi ḿnh là công nhân làm thuê nữa, và dựa vào sự tưởng tượng ngông cuồng ấy không c̣n để cho người ta trả thù lao cho ḿnh coi là người cá biệt nữa, là họ thực sự không c̣n là công nhân làm thuê nữa. Sau đó, với tư cách là nhà duy tâm tuyệt đối với tính cách sinh vật ether; dĩ nhiên là họ có thể sống bằng ether của tư duy thuần tuư. Sự phê phán có tính phê phán dạy công nhân rằng khi nào họ xoá bỏ được, trong tư tưởng, cái phạm trù tư bản th́ họ cũng trừ bỏ được tư bản hiện thực, khi nào họ cải biến được trong ư thức của ḿnh, cái "tôi trừu tượng" của ḿnh, gạt bỏ một cách khinh bỉ mọi hành động thực sự cải biến sự sinh tồn hiện thực của ḿnh, cải biến điều kiện hiện thực của sự sinh tồn của ḿnh, tức là cải biến cái "tôi" hiện thực của ḿnh coi như những hành động không có tính phê phán th́ họ sẽ thực sự biến đổi và chuyển hoá thành con người hiện thực. Cái "tinh thần" coi hiện thực thực tại chỉ là phạm trù đương nhiên sẽ quy mọi hoạt động và thực tiễn của con người thành quá tŕnh tư duy biện chứng của sự phê phán có tính phê phán. Sự khác nhau giữa chủ nghĩa xă hội của nó với chủ nghĩa xă hội và chủ nghĩa cộng sản của quần chúng cũng chính là ở đấy."Nhưng Proudhon cũng muốn thành người thực tế". "Ông nghĩ rằng ông đă nhận thức được". "Tuy thế" - sự yên tĩnh của nhận thức đắc ư kêu lên - "hiện nay, chúng ta cũng không thể cho ông ta có sự yên tĩnh của nhận thức". "Chúng ta trích dẫn mấy chỗ trong tác phẩm của ông ta để chỉ rơ rằng ông ta rất ít suy nghĩ biết bao đến thái độ của ḿnh đối với xă hội"
Sau này, chúng ta c̣n phải trích dẫn mấy đoạn trong tác phẩm của sự phê phán có tính phê phán (xem "Ngân hàng của người nghèo" và "Nông trang kiểu mẫu") để chỉ rơ rằng ngay cả về những quan hệ kinh tế cơ bản nhất, nó cũng chưa nhận thức được, c̣n nói ǵ đến suy nghĩ về những quan hệ đó, v́ vậy với sự khôn khéo có tính phê phán vốn có, nó cũng cảm thấy nó có trách nhiệm phân tích Proudhon một cách phê phán.1* như đồ súc sinh
2* hoạt động thuần tuư
3* nghĩa đen là con vật đen, nghĩa bóng là con ngoáo ộp, người hoặc vật mà ḿnh ghét nhất.
4* "Và tôi không bàn đến những lời giải thích không thể bác bẻ được của những người chế tạo ra những biện pháp cải lương, trong đó một số người này buộc tội sự hèn nhát và bất lực của chính quyền, một số người kia buộc tội bọn âm mưu và những cuộc phiến loạn, một số khác buộc tội sự dốt nát và sự hủ hoá phổ biến, là đă gây ra sự nghèo khổ phổ biến", v.v.
5* thoạt đầu
6* cuối cùng
7* ư nghĩa
8* "Chế độ nô lệ được củng cố trong luật toàn dân" (quyển I, mục I, đoạn 4).
9* "sự thực của giới vật chất".
10* "một sự thực của đời sống tinh thần, trí tuệ".
11* nhà nghề
12* dưới h́nh thức trừu tượng
13* công nhân
14* chúng ta bị cấm lấy ruộng đất, nước, không khí và lửa (diễn giải một công thức của lệnh trục xuất của La Mă thời cổ).
15* quyền sử dụng và lạm dụng tài sản của ḿnh
16* một loạt sai lầm về logic biểu hiện ở chỗ khi chứng minh một luận điểm nào đó, người ta lại dùng những căn cứ lư luận chỉ có hiệu lực trong điều kiện mà luận điểm đang chờ chứng minh ấy là chính xác.
17* Nguyên nhân mất đi th́ kết quả cũng mất theo.
18* "giá trị"
19* "tầm quan trọng, ư nghĩa"
20* Chia để trị
1 Trong mục này, Engels phân tích và trích dẫn bài b́nh luận của E. Bauer đăng trên "Allgemeine Literatur-Zeitung" số 5 (tháng Tư 1844) về cuốn: Flora Tristan. "L' Union ouvrière". Paris, 1843 ("Hội liên hiệp công nhân " của Flora Tristan xuất bản ở Paris năm 1843).
2 G.W.F. Hegel. "Phänomenologie des Ceistes" ("Hiện tượng học tinh thần" của G.W.F. Hegel). Xuất bản lần thứ nhất vào năm 1807. Bản mà Marx sử dụng khi viết "Gia đ́nh thần thánh" là "Toàn tập Hegel" tập hai, in lần thứ hai, (Hegel. Werke, 2-te Aufl., Bd. II, Berlin, 1841).
3 Trích trong bài thơ "Cô thiếu nữ đến từ nơi khác" của Schiller.
4 Chỉ tác phẩm
P.J. Proudhon. "Qu'est-ce que la propritété? ou Recherches sur le principe du droit et du
gouvernement" ("Tài sản là ǵ? hoặc Nghiên cứu về nguyên lư của pháp
luật và quyền lực" của P.J. Proudhon) xuất bản lần thứ nhất ở Paris năm
1840. Bản Marx trích dẫn là bản in năm 1841 ở Paris.
Cuốn "Tài sản là ǵ" ? được viết theo quan điểm mâu thuẫn của giai cấp
tiểu tư sản, v́ nó công kích gay gắt chế độ tư hữu nên sau khi xuất bản đă vang dội một thời. Trong bài
"Bàn về Proudhon". Marx đă đánh giá toàn diện và có phê phán đối với cuốn sách đó. Bài này phát biểu
năm 1865 dưới h́nh thức thư gửi cho Schweitzer, chủ bút tờ "Social-Demokrat" ("Người
dân chủ-xă hội").
Bài "Proudhon" của E. Bauer mà Marx phê phán trong mục này của "Gia
đ́nh thần thánh" đă được đăng trên "Allgemeine Literatur-Zeitung" số 5 (tháng Tư 1844).
5 Marx chỉ một nhóm chính trị tập hợp xung quanh tờ "La Réforme" ("Báo cải lương") ở Paris, tham gia vào nhóm này có những người theo chủ nghĩa cộng sản hoà dân chủ tiểu tư sản và những người theo chủ nghĩa xă hội tiểu tư sản.
6 "Deutsch-Französische Jahrbücher" ("Niên giám Pháp-Đức") là tạp chí tiếng Đức xuất bản ở Paris, do K. Marx và A. Ruge chủ biên. Chỉ ra được có một số kép vào tháng Hai 1844. Trong số này có đăng các tác phẩm của Marx "Vấn đề Do Thái" và "Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hegel. Lời tựa", các tác phẩm của F. Engels "Đề cương phê phán khoa kinh tế chính trị" và "T́nh cảnh nước Anh", "Quá khứ và hiện tại" của Thomas Carlyle (Xem C.Mác và Ph. Ăng-ghen, Toàn tập, tiếng Việt, Nhà xuất bản chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.1, tr. 525-568, 569-590, 747-786, 787-825). Những tác phẩm đó báo hiệu Marx và Engels đă chuyển hẳn sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản. Tạp chí này đ́nh bản chủ yếu là do sự bất đồng ư kiến về nguyên tắc giữa Marx và Ruge, một phần tử cấp tiến của giai cấp tư sản.
7 G.W.F. Hegel Werke. Bd. VIII,s.256, Berlin, 1833 "Grundlinien def Philosophie des Rechts" §190 (Toàn tập Hegel, xuất bản ở Berlin năm 1833, tập VIII, tr.256, mục 190 "Những nguyên lư của triết học pháp quyền"). Tác phẩm này xuất bản lần thứ nhất vào năm 1821 ở Berlin.
8 J.B. Say. "Traité d' économie politique". Xuất bản lần đầu tiên ở Paris, năm 1803, Marx trích dẫn ở bản in lần thứ ba (1817).
9 Đoạn này viết ở trong tác phẩm của C. Comte, "Traité de la propriété" T.I, P. 52, Paris, 1834, Proudhon đă đưa vào trang 93 tác phẩm của ḿnh "Sở hữu là ǵ ?" (bản in năm 1841).
10 A.Smith. "An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations". Xuất bản lần thứ nhất ở London năm 1776.
11 Đây là nói tới bài b́nh luận của Szeliga đăng trên "Allgemeine Literatur-Zeitung" số 7 (tháng Sáu 1844) đối với cuốn tiểu thuyết "Những bí mật của thành Paris" của nhà văn Pháp Eugène Sue. Cuốn tiểu thuyết này được viết theo tinh thần ảo tưởng xă hội thương cảm tiểu thị dân, xuất bản ở Paris năm 1842 - 1843 đă nổi tiếng không những ở Pháp mà ở cả nước ngoài.