.ك. ماركىس بىلەن ف ئېنگېلىس تەرىپىدىن1847-يىل1-ئايلاردا يىزىلغان 1848-يىل2-ئايدا بىرىنچى قېتىم لوندوندا كىتاپچە قىلىپ نەشىر قىلىنغان
كوممۇنىمچىلار ئتتىپاقى-شۇ ۋلقىتلاردىكى شارائتتا،تەبىى،پەقەت يوشۇرۇن تەشكىلات بولۇپ تۇرۇش مۇمكىن بولغان بۇ خەلىقارا ئشچىلار تەشكىلاتى1847-يىل 11-ئايدىكى لوندون قۇرۇلتىيىدا ئككىمىزگەئېلان قىلىش كوزدە تۇتۇل- غان مۇككەممەل بىر نەزىرىيۋى ۋە ئەمىلىي پارتىيە گاڭلىڭىنى تەييارلاپ چىقىشنى تاپشۇرغان ئىدى . .نەتىجىدە بۇ«خىتاپنامە»ۋۇجۇتقا كەلدى،«خىتاپنامە»نىڭ قوليازمىسى فېۋرال ئنقىلاۋىدىن بىر نەچچە ھەپتە ئلگىرى بىسىش ئۈچۈن لوندونغا ئەۋەتىلدى .«خىتاپنامە» ئەڭ ئاۋال نېمىسچە نەشىر قىلىندى،كىيىن يەنە گىرمانىيە،ئەنگىليە ۋە ئامېركىدا نېمىسچە كەم دىگەندە12قېتىم بېسىلدى.بىرىنچى قېتىمقى ئېنگىلىزچە تەرجىمىسى ھېلېن ماكفارلېين خانىم تەرىپىدىن ئشلىنىپ،1850-يىل لوندوندا چىقىدىغان «قىزىل جۇمھۇريەتچىلە»3 ژورنىلىدا ئېلان قىلىندى ،شۇنىڭدىن كېيىن 1871-يىلى كەم دىگەندە يەنە ئۈچ خىل ئېنگىلىزچە تەرجىمىسى ئامېركىدا نەشىر قىلىندى.فىرانسۇزچە تەرجىمىسى 1848-يىلدىكى ئيۇن قوزغىلىڭى- دىن سەل ئلگىرى بىرىنچى قېتىم پارىژدا بىسىلىپ چىقتى،يېقىندا يەنە نيۇ-يوركتا چىقىدىغان «سوتسىيالىزىمچىلا گىزىتى» دە 4 بېسىلد ؛ھازىر بىرەيلەن يەنە يېڭى تەرجىمىسىنى تەييارلاۋاتىدۇ. پولەكىچە تەرجىمىسى نېمىسچە دەسلەپكى نەشرى دؤنياغا كەلگەندىن كېیىن ئۇزاق ئوتمەيلا لوندوندا مەیدانغا .كەلدى. رۇسچە تەرجىمىسى 60- يىللاردا جەنۋەدە نەشر قىلىندى .دانىيىلىكچە تەرجىمىسىمۇ نېمىشچىسى دۇنياغا كەلگەنىدىن كېيىن ئۇزاق ئوتمەيلا نەشر قىلىندى
بيېقىنقى 25 يىلدىن بۇيانىقى ئەھۋالىدا قانىچە زور ئوزگىرىش بولغانلىغىدىن قەتئى نەزەر، بۇ «خىتاپىنامە»دە ئالغا سۇرۇلىگەن ئومۇمى تۇپ قائىدىلەر، ئومۇمى جەھەتتىن ئېيتقاندا، ھازىرمۇ تامامەن توغرا. ئايرەم جايلىرىغا بەزىبىر تۇز-ىتىشلەر كىرگۇزۇلسە بولاتتى. بۇ تۇپ قائىدىلەرنىڭ ئەمەلدە تەتبىق قىلىنىشى، خۇددى «خىتاپنامە»دە ئېيتىلغاندەك، ھەرقاچان، ھەر يەردە شۇ چاغدىكى تارىخىي شارائىتقا باغلىق، شۇ سەۋەپتىن ئىككىنچى باپنىڭ ئاخىرىدا ئوتتۇرىغا قويۇلىغان ئىنقىلاۋىي تەدبىرلەرنىڭ ھېچ ئەھمىيىتى يوق. ھازىر شۇ جاينى كوپ جەھەتتىن باشقىچە يېزىش كېرەك ئىىدى. يېقىنىقى 25 يىلدىن بۇيان يىرىك سانائەتنىڭ ناھایىتى زور دەرىجىدە راۋاجلانغانىلىغى ۋە شۇنىڭ بىلەن بىللە ئىشچىلار سىنىپى پار- تىيە تەشكىلاتلىرىنىڭمۇ راۋاجلانغانلىغى، ئاۋال فېۋرال ئىنقىلاۋىىنىڭ ئەمىلىي تەجرىىبىسى بولغانىلىغى، كېيىن بولۇپمۇ پۇرولېتارىیات بىردنچى قېتىم ھاكىمىيەتىنى ئىككى ئاي داۋامىدا ئوز قولىدا تۇتقان پارىژ گۇڭشېسنىڭ ئەملىي تەجرىبىسى بولغانلىغى ئۇچۇن، بۇ گاڭلىڭنىڭ بەزى جايلىرىنىڭ ھازىر ۋاقتى ئوتۇپ كەتتى. بولۇپمۇ گۇڭشې ئىسپاتلىدىكى، «ئىشچىلار سىنىپى تەيبار دولەت ماشنىسنى ئاددى ھالدا ئىگەللىيەلمەيدۇ ۋە ئۇنى ئوز مەقسدىىگە يېتىش ئۇچۇن ئىشلىتەلمەيدۇ.» («فرانسيىدىكى ئىچكى ئۇرۇش. خەلىقارا ئىشچىلار جەمىيىتى باش ۋېييۇەنخۇيىنىڭ خىتاپنامىسى» نېمىسچە نەشرىنىڭ 19 - بېتىگە قارالسۇن، ئۇيەرده بۇ ئىدىيە تېخىمۇ تولۇق ئالغا سۇرۇلگەن.) ئاندىن قالسا، ناھايىتى روشەنىكى، سوتىسيالى- ستىك ئەسەرلەر ئۇستىدە قىلىنغان پىپەن پەقەت 1847-يىلغىچە چىققانلىرىنىلا ئوز ئىچىگە ئالغان؛ ئوخشاشلاناهایىتی روشەنكى، كوممۇنىستلارنىڭ هەر خىل قارشی پارتىیه-گۇرۇھلارغا تۇتىدىغان پوزىتسىيىسى مەسىلىسى توغرىسىدا قويۇلغان پىكىرلەر (توتىنچى باپ) گەرچە ھازىرمۇ ئومۇمەن توغرا بولسمۇ،لېكىن سیاسى ۋەزبیەت تامامەن ئوزگىرىپ كەتكەن ۋە شۇ چاغد كورستىلگەن پارتىيە-گۇرۇھلارنىڭ كوپچىلىگى تارىخنىڭ تەرەققە-يات جەريانى تەرىپىدىن تەلتوكۇس سۇپۇرۇپ تاشلانغانلىقتىن، ئۇ پىكىرلەرنىڭ ئەمىلىيەت جەھەتتە ھەر ھالدا ۋاقتى ئوتۇپ كەتتى.بىراق «ختتاپنامه» بىر تارىخىي ھوججەت، ئەمدى ئۇنىڭغا تۇزىتىش كىرگۇزۇشكە ھەققىمىز يوق. كېلەر قېتىم قایتا نەشر قىلىنغاندا ، ئېھتىمال، 1847- يىلدىن تارتىپ ھازىرغىچە ئوتىكەن دەۋرنى ئوز ئىچىگە ئالىدىغان بىر مۇقەددىمە قوشۇشىمىز مۇمكىن.بۇ قىتىم قايىتا نەشر قىلىش بەك ئالدىراش بولۇپ قېلىپ، بۇ ئىشنى قىلىشقا ئۇلگۇرەلمدۇق.
كارل ماركىس فرىدرىخ ئېنگېلىس
1872-يىل 6-ئاينىڭ24-كۈنى،لوندون
گۆڭچەنداڭ«خىتاپنامىسى»نىڭ باكۇنىن تەرجىمە قىلغان رۇسچە بىرىنچى نەشرى 60-يىللارنىڭ بېشىدا6 «قوڭغۇراق»7 باسمىخانىسى تەرىپىدىن بېسلىپ دۇنياغا كەلىدى. ئۇ ۋاقىتىتا غەرپتە بۇ ئىشپەقەت («خىتاپسنامە»نىڭ رۇسچە تەرجسىمە ۋە نەشر قىلىنىشى) .ئەدىبیات ساھەسىدىکی بىر ئاجایپ ئېش دەپ قارالغان ئىدی.بۇگۇن بۇنداق قاراشنىڭ بولۇشى مۇمكىن ئەمەس.
ئۇ ۋاقىتتا (1847- يىل 12-ثايدا) پۇرولېتارىيات هەركىتى تارقالغان جايلار شۇنىچە تار ئندىكى، بۇنى «خنتاپىنامە»نىڭ«كوممۇنىستلارنىڭ ھەرقايسى مەملىكەتلەردىكى ھەر خىل قارشىپارتىيە-كۆرۇھلارغا تۇتىدىغان پوزىتىسيىسى» دىگەن ئاخىرقى بابدىدىن ناھايىتى ئېىنىق كورۇۋالىغىلى بولىدۇ. بۇ باپتا دەل روسيە بىلەن ئامېرىكا تىلغا ئېلىنمغان. ئۇ چاغدا، روسیه یاۋروپادىىكى پۇتۇن ئەكسيەتچى كۆچلەرنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر چوڭ زاپاس ئارمىيىسى ئىدى؛ ئامېرىكا ئاھالىنىڭ كوچۇشى ئارقىلىق ياۋروپا پۇرولېتارىياتىنىڭ ئوشۇقچە كۇچلىرىنى قوبۇل قىلىۋاتاتتى.بۇ ئىككى مەملىكەت ياۋروپانى خام ئەشيا بىلەن تەمىنلەپ تۇراتتى،شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتىتا يەنە ياۋروپانىڭ سانائەت بۇيۇمىلىرى سېتىلىدىغان بازار بولۇپ تۇراتتى. دىمەك، بۇ ئىكىكى مەملىكەت قانداقلا بولمىسۇن شۇ ۋاقىتتا ياۋروپادىسكى مەۋجۇت تەرتىپسنىڭ تىرنگی ئدی.
بۇگون ئەهژال تامامەن باشقىچە بولۇپ کەتتى! دەل یاژروپادىن ئاھالىنىڭ كوچۇشى شمالىي ئامېرىكىغا كەڭ كولەملىك يېزائىگىلىك ئېشلەپچىقىرىشىنى ئېلىپ بېرىش ئىمكانىيىتىنى بەردى،بۇنداق بېزا ئېگنلىك ئىشلەپچىقىرىشىدىكى رىقابەت باۋروپادىكى چوڭ - كىچىك يەر مۇلۇكچىلىگىنىڭ ھۆلىنى تەۋرەتمەكتە. بۇنىڭدىن تاشقىرى، بۇنداق ئاھالىنىڭ كۆچىۇشى يەنە ئامېرىكىغا ئوزىنڭ مول سانائهت مەنبه لبرنی غایەت زور کۆچ ببلەن ژه کەك کولهمده ئېچىش شمكانىیىتنى بەردى، بۇ ھال غەربىي ياژروپانىڭ بولۇپمۇ ئەنگلىيىنىڭ ھازىرغىچە بولغان سانائەتتىكى لۆڭدۇەنلىك ئورنىنى ناھایىتى تېز بىتچىت قىلىپ تاشلايدۇ. بۇ ئىككى خىل ئەھۋال ئامېرىكىنىڭ ئوزىىگىمۇ ئىنقلاۋىي تەسر كورسەتمەكتە. پۆتكۆل سياسى تۇزۇمنىڭ ئاساسى بولغان نۇڭچاڭ ئىگىلىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە كىچىك تىپتىكى يەر مۆلكې چىوڭ نۇڭچاڭلارنىڭ رىقابىتى تەردپىدىن پەيدىن - پەي بويسۇندۇرۇلماقتا؛ شۇنىڭ بىلەن بىللە،انائهت زایونلىرمدا سانی کوپ بولغان پورولېتاردیات ژه کاپتالنىڭ ھەيران قالغۇدەك توپلىنىشى يۆكسلىشكە باشلىدى.ەمدی روسیىگه قاراپ باقایلی! 1848-1849 - يللاردیكی ئىنقىلاپ مەزگېلىدە، ياۋروپادىكي پاددىشالارلا ئەمەس، بەلكى ياۋروپا بۇرژۇئازلىردمۇ روسيىسنىڭ ئارىلىشىشىنى ئوزلىرىنىڭ ئەمدىلا ئويغىنىپ كېلىۋاتقان پورولېتارىياتقا تاقابىل تۇرۇشغا یاردەم بېرىدىغان بىرددن - بىر نىجات يۇلتۇز دەپ بىلەتتى. چار پادىشا ياۋروپا ئەكسيەتچى كۆچلىرىنىڭ باشلىغى دەپ ئېلان قىلىنغان ئىدى، ھازىر، چار پادىشا ئىنقىلاپنىڭ ئەسىرى بولۇپ، گاتچىنادا قامىلىپ ياتماقتاه8، روسيه بولسا ياۋروپادبكى ئىنقىلاۋىي ھەركەتنىڭ ئىلغار قوشۇنى بولۇپ قالدى.
كوممۇنىستىك خىتاپىنامە»نىڭ ۋەزىىپىسى ھازىرقى زامان بۇرۋۇئا مۇلۇكچىلىگىنىڭ مۇقەررەر ھالاك بولىدىغانلىغىنى جاكالاش ئىدى. لېىكىن بىز روسىيىدە، چاپسان ئەۋج ئېلىۋاتىقان كاپىتالىستىك تەلۋىلىك ۋە ئەمدىلا راۋاجلىنىشقا باشلىغان بۇرژۇئا يەر مۇلۇكچىلىىگىدىن باشقا، يەرلەرنىڭ تەڭدىن تولىسنىڭ يەنىلا دىخانلار ئومۇم ئىگىدارلىغىدا ئىكەنلىگىنى كورىمىز. خوش، ئۇنداق بولسا: روسيىدىكى گۇڭشې-ھەقىقەتەن قاتتىق خاراپ قىلىنغان بۇ ئىپتىدائى ئومۇم يەر مۇلۇ- كچىلىك شەكلى ئالى، كوممۇنىستىك ئومۇم مۇلۇكچىلىك شەكلىگە بنۋاستە ئوتەلەمدۇ؟ ياكى، ئەكسىچە،ئۇ ئاۋال غەرپنىڭ تارىخىي تەرەقىقىياتى ئوز بېشىدىن كەچۇرگەن پارچىلىنىش جەریانىنى بېشندىن كەچۇرۇشى كېرەكمۇ؟
ھازىر بۇ سوئالغا بېرىشكە بولىدىغان بىردىن -بىر جاۋاپ مۇنداق: مۇبادا روسيە ئىنقىلاۋى غەرپتىكى پۇرولېتارىیات ئمنقىلاۋى ئۇچۇن سىگنال بولۇپ، ئىككىسى بىر بىرىنى تولۇقلىسا، ئۇ ھالدا روسيىنىڭ ھازىرقى ئومۇم يەر مۇلۇكچىلىگى كوممۇنىزدم تەرەققىياتىنڭ باشلىنىش نۇقتىسى بولالايدۇ ».
كارل ماركىس فرىدرىخ ئېنگېلىس
1882-يىل 1-ئاينىڭ21-كۈنى،لوندون
بۇ نەشرىنىڭ سوز بېشىغا، بەختكە قارشى، يالغۇز ماڭىلا قول قويۇشقا توغىرا كەلدى. ماركس-بۇ ياۋروپا ۋە ئامېرىكىدىكى پۇتكۆل ئىشچىلار سىنىپى ئۇچۇن باشقا ھەرقانداق كىشىگە قارىغاندا ئېخنمۇ زور توهپه قوشقان ئەرباپ-خایگېت قەۋربستانىدا يېتىپتۇ،ئۇنىڭ قەۋرىسى ئۇستىدە ئوت - چوپلەر تۇنجى قېتىم ئۇنۇپ چىقتى،ۇنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن، «خىتاپنامە»نى قانداقتۇ تۇزىتىش ياكى تولۇقلاش توغرىسىدا سوز بولۇشى ئەسلا مۇمكىن ئەمەس. شۇنىڭ ئۇچۇن، مەن بۇ يەردە تو- ۋەندىكى نۇقتىنى يەنە بىر قېتىم ئېنىق ئىلىپ ئېيتىپ ئوتۇشنى بەكمۇ زورۇر دەپ ھېساپلایمەن.«خىتاپنامە»دە باشتىن ئاخىرغىچە سىڭدۇرۇلىگەن تۇپ ئىدىيە يەنى: ھەر بىر تارىخىي دەۋردىكى ئقتسادىي ئىشلەپچىقىرىش ۋه ئۇنىڭدىن مۇقەررەر كېلىپ چىقىدىغان ئىجتىمائى تۇزۇلمە شۇدەۋرنىڭ سىياسى ۋە مەنىۋى تارىخىنىڭ ئاساسى؛ شۇنىڭ ئۇچۇن » (ئىپتىدائى تۆمۇم يەر مۇلۇكىچىلىگى بۇزۇلغاندىن بۇيان)پۈتكۆل تارىخ سنىپىي كۆرەش تارىخى يەنى جەمىيەت تەرەقىقىياتىنىڭ ھەرقا- یسی باسقۇچلىربدىكى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىنغۇچی سنىپلار بىلەن ئېكىسپىلاتاتسيە قىلغۇچى سنىپلار ئوتتۇرىسىدىكى، ھوكۇم۔رانلىق قىلىنغۇچى سىنىپلاز بىلەن ھوكۇمرانلىق قىلغۇچى سنىپلار ئوتتۇرىسىدىكى كۆرەش تارىخى بولۇپ كەلدى؛ بۇ كۆرەش ھازىر مۇنداق بىر باسقۇچقا يەتتى، يەنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىنغۇچى ۋه ئېزىلىگۇچى سىنىپ (پۇرولېتارىيات) ئەگەر ئوزى بىلەن بىلىلە پۇتكۈل جەمىيەتنى ئېكىسپىلاتاتسيندىن، زۇلۇمسدىن ۋە سنىپىي كۇرەشتىن مەڭگۇ قۇتۇلدۇرمايدىغان بولسا، ئوزىنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلغۇچى ۋە ئەزگۇچى سىىنىپ (بۇرۋۇئازىىيە)تىن يەنىلا ئوزدنى ئازات قىلالمايدۇ،-بۇ تۇپ ئىدىيە تامامەن ماركسنىڭ ئوزدگىلا تەئەللۇق.①
مەن بۇ نۇقتىنى بىرنەچچە مەرتىۋە ئېيتقان ئىددم، ئەمما دەل ھازىر بۇنى «خىتاپنامه»نىڭ ئالدىغا ئېنىق يېزىپ قويۇشمۇ كېرەك.
ف. ئېنگېلىس
1883-يىل 6-ئاينىڭ28-كۈنى،لوندون
①مەن ئېنگلىزچە تەرجىمىسىگە يازغان سوز بېشدا مۇنداق دىگەن ئددم: «بۇ ئىدديە، مېنىڭچە، دارۋېن تەلىماتى شېڭۋۇشۇېگە قانداق توھپه قوشقان بولسا، تارىخشۇناسلىققا شۇنداق توھپە قوشۇشى لازىم، بىز ئىككىمىز بۇ ئىدىيىگە 1845- يىلدىن بىرنەچچە يىل ئاۋاللا چەيدىن-پەي يېقىنل-ىشپ كەلگەن ئىدۇق. شۇ ۋاقىتلاردا مېنىڭ ئوز ئالىدىمغا بۇ جەھەتتە قانچىلىك ئىلگىرىلىگەنلىگىمنى ”ئەنگلىيىدىكى ئىشچىلار سىنىپىسنىڭ ئەھۋالى“ دىگەن كىتاۋىمدىن كورۇۋالغىلى بولىدۇ. ئەمما 1845-يىسلى باھاردا بىريۇسسېلدا ماركس بىلەن يەنە ئۇچراشقىسنىمدا، ئۇ مۇشۇ ئىدىيىنى رەتكە سېىلىپ قويغان ئىكەن ھەمدە ئۇنى خۇددى يۇقۇرددا ئېيتقىنىمدىىكىدەك ئېنىق ئىسبارىلەر بىلەن ماڭا بايان قىلىسپ بەرگەن ئىدى»(ئېنگېلسنىڭ1890-يىلدىكی نېمىسچە نەشرىگه ئزاھی)
خىتاپنامە» كوممۇنىزدمچىلار ئىتتىپاقىنىڭ -دەسلەپتە پەقەتلا گېرمانىيە ئىشچىلىرى تەشكىلاتى بولغان، كېیىن خەلقارا ئىشچىلار تەشكىلاتىغا ئایلانغان، 1848-يېلدىن ثېلگىرى بولسا ياۋروپا قۇرۇق.مۇغىدىكى سمياسى شارائىتتا يوشۇ- رۇن تەشكىلات بولۇپ تۇرۇشى مۇقەررەر بولغان بۇئىشچىلار تەشكىلاتىنىڭ گاڭلىڭى سۇپىتىدە ئېلان قىلىندى. 1847- يىل 11- ئايدا لوندوندا ئوتكۈزۈلگەن ئىتپاق قۇرۇلتىيى ماركس بىلەن ئېنگېلسقا ئېلان قىلىش كوزدە تۇتۇلغان مۇكەممەل نە- زىرىيىۋى ۋە ئەمسلىي پارتىيە گاڭلىڭىسنى تەييارلاپ چىقىشنى تاپىشۇرغان ئىىدى. ئۇنىڭ قولىيازھتتسى 1848-يىل1-ئايدا نېمىسچە يېزىلىپ چىقتى ۋە 2-ئاينىڭ .24-كۆنسدىكى فرانسيە تىنقلاۋىدىن بىرنەچىچە ھەپتە ئىلگىرى بېسىش ئۇچۈن لوندونغا ئەۋەتىلدى. ئۇنىڭ فرانسۇزچە تەرجىمىسى 1848-يىلدىكى ئېيۇن قوزغىلىڭىدىن سەل ئىلگىرى پارىۋدا نەشر قىلىندى. ئۇنىڭ بىردنچى قېتىمقى ئېنگلىزچه تەرجممىسی هېلېن ماكغارلېین خانىم تەرىپىدىن ئىشلىنىپ، 1850- يىلى گېورگى جۇلىان ھارنىينىڭ لوندوندا چىقندىغان «قىزىل جۇمهۇربيە تچىلەر» ژورنېلىدا بېسلدي.شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتنا دانىيىلىكىچە تەرجىمىسى ۋە پولەكچە تەرجىمىسمۇ نەشر قىلىندی».
پۇرولېتارىيات بىلەن بۇرژۇئازىيە ئوتتۇردسدا بىرىنچى قېتىملىق چوڭ ئېلىشىش بولغان 1848- يىلدىكى پارىۋ ئىيۇن قوزغىلىڭىنىڭ مەغلۇپ بولۇشى ياۋروپا ئىشچىلار سىنىپىنىڭ ئىجتىمائى ۋە سىياسى تەلەپلىرىنى يەنە ۋاقتىنچە كەينىگە سۇرۇپ قويدى. شۇ ۋاقىتىتىن باشلاپ، ھوكۇمرانلىق ھوقۇقىنى تالىشش كۆرىشى يەنە فېۋرال ئىنقىلاۋىدىن ئىلگىرىكىگە ئوخشاش پەقەت مۇلۇكدارلار سنىپىنىڭ ھەرقايسى گۇرۇھلىرى ئارىسىدىلا بولدى؛ ئىشچىلار سىنىپى بەزى سىياسى جەھەت-تىكى پائالىيەت ئەركىنلىكلىرىنى قولغا كەلتۇرۇش بىلەنلا چەكلىنىشكە ھەمدە بۇرژۇئا رادىكال گۇرۇھىنىڭ چېكىدىن ئاشقان سول قانىتىنىڭ مەيدانىدا تۇرۇشقا مەجبۇر بولدى. جانلىنىپ تۇرغانلىغىنى داۋامىلىق كورستىۋاتقان مۇستەقىل پۇرول-تارىيات ھەركەتىلىربنىڭ ھەممىسى رەھمسز باستۇرۇشقا ئۇچرىدى.مەسىلەن، پرۇسسىيىنىڭ ساقچىلىرى شۇ ۋاقىتتا كيۆلىندىكى كوممۇنىزدمچىلار ئىتتىپاقى جۇڭياڭ ۋېييۇەنخۇيىنى سېزىپ قالدى. ئۇنىڭ بەزى ئەزالىرى قولغا ئېلىندى ۋه 18 ئاي قامالغاندىن كېيىن،1852-يىل 10- ئايدا فاتىڭنىڭ سوت قىلىشغا تاپشۇرۇلدى. بۇ مەشھۇر «كيۇلىندىكى كوممۇنىستلار ئەنزىسى» 10 -ئاينىڭ 4-كۆنىدىن 11 - ئاينىڭ 12 - كۇنىگىچە داۋام قىلدى؛ سوراققا تارتىلغانلاردىن 7 كىشى 3 يىلدىن 6 يى- لىغىچه قورولغا قاماشقا ھوكۆم قىلىندى. ھوكۇم ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، ئىتتىپاق قالغان ئەزالار تەرىپىدىن رەسمى تارقىتىۋېتىلدى. «خىتاپنامە» بولسا گويا شۇنىگدىن ئېتىۋارەن چوقۇم ئۇنتۇلۇپ قالىدىغاندەك بولۇپ قالدى.
ياۋروپا ئىشچىلار سىنىپى ھوكۇمران سنىپلارغا يەنە بىر مەرتىۋە ھۇجۇم قوزغىيالىغۇدەك كۆچنى يېڭىۋاشتىن توپلىۋالغان ۋاقىتتا،خەلقارا ئىشچىلار جەمىیمتى مەیدانغا كەلدى. لېكىن بۇ جەمسیەتنىڭ قۇرۇلۇشتىكى ئېنىق مەقسدى ياۋروپا ۋە ئامېرىكىدىكى كۇرەش قىلىۋاتقان پۇتىكۇل پۇرولېىتارىياتىنى بىر گەۋدە قىلىپ ئۇيۇشتۇرۇش ئىدى، شۇڭا، ئۇ «خىتاپنامە»دە بايان قىلىنغان پىردنسپلارنى دەرھاللا جاكالبيالمایتتي، گىنتېرناتسونالنىڭ ئەنگلىيه ئىشچىلار بىرلەشمىلىرىمۇ، فرانسيە، بېلگىيە، ئمتالىيە ۋە ئېسپاندىلەردىكى پرۇدونچىلارمۇ شۇنىڭدەك گېرمانىيىدىكى لاسسالچىلارمۇ.① قوبۇل قىلالىغۇدەك يېتەرلىك دەرىجىدە كەڭ بولغان بىر گاڭلىڭى بولۇشى لازىم ئندى. ماركس ھەممە پارتىيە-گۇرۇھلارنى قانائەتلەند- ۇرەلەيدىغان شۇنداق بىر گاڭلىڭنى تەپیارلاپ چىقتى،ئۇ شۇ چاغلاردا ئۇمدىنى بىرلىكتە ھەركەت قىلىش ۋە بىرلىكتە مۇھاكىمە قىلىشتىن مۇقەررەر كېلىپ چىقىدىغان ئىشچىلار سىنىپىنىڭ مەنىۋى تەرەقىقىياتىغا پۇتۇنىلەي باغلىغان ئندى. كاپىتالغا قارشى كۇرەشتىكى تۇرلۇك ۋەقەلەر ۋە ئوزگىرىشلەر-يەنە كېلىپ غەلىبىىدىن كورە كوپرەك مەغلۇبىيەتلەر-كىشلەرگە ئوزلىرى ھەھسمە دەرتكە داۋا دەپ ياخىشى كورۇپ كەلگەن ھەر خىل دورىلارنىڭ ھېچنىمىگە ياردمایدىغانلىغىنى تونۇتماي قالمىدى هەم ئۇلارنى ئىشچىلار سىنىپىنىڭ ئازاتلىقىقا چىقىشىنىڭ ھەقىقى شارائىتىنى تېخىمۇ تولۇق چۇشنىدىغان قىلىپ قويدى. ماركس ەقلىق ئېدى. 1874 - يىلى ئىنتېرفاتىسونال تارقالغان ۋاقىتتا،ئىشچىلار 1864 - يىلى ئىنتېرناتسى- يونال قۇرۇلغان ۋاقىتىكىگە زادىلا ئوخشمایدىسغان بولۇپ قالغان ئىسدى. فرانسیندىسكى پرۇدونىزنم بىلەن گېرمانىيىدىكى لاسسالىزىمنىڭ جېنى تۇمشۇغىغا كېلىپ قالغان ئىدى، ھەتىتا خېلى بۇرۇنلا كوپچىلىگى ئنتىېرفاتسونالدىن ئالاقىسنى ئۇزگەن، باۋشۇ بولغان ئەنگلىيە ئىشچىلار بىرلەشمىلىردىمۇ ئاستا - ئاستا شۇنداق ئىلگىرىلەش بولدىكى، ئۇلارنىڭ بۇلتۇر سۋائىسىدا ئوتكۈزۇلگەن قۇرۇلتىيىنىڭ جۇشسى ئۇلارنىڭ نامدىن: «قۇرۇقلۇق سوتسىیالىزدمى ئەمدى بىز ئۇچۇن قورقۇنچ-ىلىمۇق بولماي قالدى»11 دەپ ئېيتالىدى. ھەقىقەتەن، «خىتاپنامه»دىكى پىرىنسپلار دۇنيادىىكى ھەرقایسى مەملىكەت ئنشچىلىرى ئارىسدا ناهایتى كەڭ تارقالدی.
①لاسسالنىڭ ئوزى بىز بىلەن ئالاقە قىلغان ۋاقتتلاردا دائم ئوزىنى ماركسنىڭ شاگىرتىمەن، ماركسنىڭ شاگىرتى سۇپىتىدە «خىتاپنامە» مەيدانىدا تۇرىمەن، دەپ ھېساپلايتىتى. ئەھما ئۇ ئوزىنىڭ 1862- 1864-يىللىرى قىلغان ئاشكارا تەرغمباتلىرىدا دولەتىنىڭ قەرز پۇل بېرىشىگە تايىنىپ ئىشلەپچىقىرىش كوپىراتىپلىرى قۇرۇش تەلىۋىدىن ئەسلا نېرى ئوتەلمىدى.(ئېنگېلسنىڭ ئىزاھى)
شۇنداق قىلىپ، «خىتاپنامە»نىڭ ئوزىمۇ يېڭىۋاشتىن ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇلدى. 1850- يىلدىن باشلاپ ئۇنىڭ نېمىسچە ئەسلى نۇسخىسى شۋېيتسارىيىدە، ئەنگلئيىدە ۋە ئامېرىكىدا بىزغە چچە قېتىم قايتا نەشر قىلىندى. 1872 - يىلى ئۇ نيۇ- يوركتا بىرەيلەن تەرىپىدىن ئېنگلىزچىگە تەرجىمە قىلىنىپ، شۇ يەردە چىقىدىغان«ۋودخۇل ۋە كلافلىن ھەپىتىلىك ژورنىلى»دا12 قىلىندى. ئارقىدىنلا يەنە بىرەيىلەن تەرىپىدىن مۇشۇ ئېنگلىزچە نۇسخىسغا ئاساسەن فرانسۇزچىغا تەرجىمە قىلىنىپ، نيۇ- يوركتا چىقىدىغان «سوتسيالىزىمچىلار گېزىتى»دە بېسلدى. ئۇنىڭدىن كېیىن ئامېرىكىدا يەنە، كەم دىگەندە، ئاز - تولا بۇرملىنىپ گىشلەنگەن ئىككى خىل ئېنگلىزچە تەرجىمىسى بارلىققا كەلدى، ئۇنىڭ بىرى تېخى ئەنگلىیىده قایستا نەشر قىلىندی. باكۆنىن تەرجممه قىلغان بىردنچى رۇسچە تەرجىمىسى تەخمىئەن 1863-يىلى جەنۋەده گېرتسننىڭ «قوڭغۇراق» باسمىخانىسىدا بېسلدى؛ قەھرىمان ۋېرا زاسۇلىچ تەرجنمە قىلىغان ئىككىنچى رۇسچە نۇسخىسى13بولسا 1882 - پىلى پەنە شۇ جەنۋەده نەشر قىلىندی. دانىپىلىكچە يېڭی تەرجممیسی14 1885 - یىلی کوپنهاگېندا «سوتسیال۔دېموكراتىك كیتاپلار»نىڭ بىر خىلي سۇپىتىدە نەشر قىلىندى،فرانسۇزچە يېڭى تەرجىمىسى 1886- يىلى پارىژدا چىقىدىغان «سوتس- ىيالىزدمچىلار گېزىتى»دە بېسىلدى15. بىرەيلەن تەرىپىدىن مۇشۇ كېیىنكى نەشرىگە ئاساسەن ئىسپانىچىغا تەرجىمە قىلىنىپ1886-يىلى مادرىدتا نەشر قىلىندى16. نېمىسچە قايتا بېسىلغان نۇسخىلنرىنىڭ سانى بولسا ناھايىتى كوپ، كەم دىگەندە جەمى 12 نۇسخىسى بار. ئەرمەنچە تەرجىمىسي بۇنىڭدىن بىرنەچچە ئاي ئېلگىرى ئىستامبۇلدا بېسلىپ چىقىشى لازىم ئىدى، لېكىن بېسلىپ چىقمىدى، ئاڭلىشمچە، بۇنىڭ سەۋىۋى شۇكى، نەشر قىلغۇچى كىتاپنىڭ ئۇستىگە ماركسنىڭ ئىسمىنى يېزىشتىن قورققان،تەرجىمان بولسا «خىتاپنامه»نى ئوزسنىڭ ئەسرى قىلىپ نەشر قىلىشنى رەت قىلغان. كېيىنكى چاغلاردا ئۇنىڭ باشقا تىللاردا نەشر قىلىنغان تەرجىمىسنىڭ بارلىغىنى ئاڭلىغان بولساممۇ، لېكىن ئۇني ئۈز كوزۇم بىلەن كورمىدىم. ددمەك، «خىتاپنامە»نىڭ تارىخي ھازىرقى زامان ئىشچىلار ھەركىتىنىڭ تارىخىنى ناھايىتى زور دەرىجىدە ئەكس ئەتتۇرمەكتە؛ ھازىر، شۇبهمسزكى، ئۇ ھەممه سوتىسپالىستىك ئەسەرلەر ئىچىدە ئەڭ كەڭ تارقالغان ۋە تازا خەلقارا خاراكتىر ئالغان ئەسەر، سەبرىیدىن تارتىپ تا كالىغورنىيىگىچە مىليونلىغان ئىشچىلار بىردەك ئېتىراپ قىلىغان ئورتاق گاڭلىڭ بولۇپ قالدى.
ئەمما، بىز بۇ «خنتاپنامه»نى يازغان ۋاقتتتا، ئونى سوتسيالىستىك ختاپسنامه دەپ ئاتىيالمايتتۇق. 1847 - يىلى، سوتسيالىزدمچىلار دىگەندە، بىر تەرەپىتنن، تۇرلۇك خىيالىي تەلىماتلارغا ئېتىقات قىلىدىغانلار بەنى ئەنگلىيىدىكى ئوۋې- نچىلار ۋە فرانسیدىىكى فۆريېچىلار كوزدە تۇتۇلاتىتى، بۇ ئىكىكى ئېىقىم نوقۇل مەزههپسكه ئایلىنىپ كەتكەن ههمده پهیددن - پهي هالاكەتکه قاراپ ماڭغان ئىدى؛ يەنە بىر تەرەپتىن، هەر خىل ئىجتىمائى تىۋىپلار كوزدە تۇتۇلاتىتى، ئۇلار كاپىتال ۋە پايدىغا ھېچبىر زىيان يەتكۈزمەستىن، بارلىق ئىجتىمائى ئىللەتىلەرنى تۇرلۇك ياماقچىلىق چارىسى بىلەن يوقىتىشقا ۋەدە بېرەتىتى. بۇ ئىككى خىل كىشلەر ئىشچنلار ستنپى ھەركىستىنىڭ سرتىدا تۇراتتى ۋه«ئۇقۇمۇشلۇق» سنىپلاردىن مەدەت تىلەشكە ئىنتىلەتتى. ئۇ ۋاقىتتا ئىشچلار سنىپی ئىچىده نوقول سمیاسى جەهەتتىكی ئوزگىرىشلەرنىڭ زادى كۆپايە قىلمايدىغانلىغىغا چىنىدىن ئىشنىپ، پۇتۇن جەمىیەتنى تۇپتىن ئوزگەرتىش لازدم، دەپ قارایدىغان كىشلەر بولسا ئوزلىرىنى كوممۇ- نىزدمچى دەپ ئاتىشاتستى. بۇنداق كوممۇنىزدم تېخى خېلی خام، سلىقلانمغان، يالغۇزلا تەبمى ئقتىداردىن چىققان بىر خىل كوممۇنىزدم ئمدى؛ لېكىن ئۆ ئەڭ ئاساسي نۇقتىغا يېتىپ بارغان ۋە ئىشچىلار سنىپى ئاردسدا فرانسیىدىكی كابېنىڭ، گېرمانىيىدىكى ۋېيتلىڭنىڭ خىيالىي كۆممۇنىزدمىنى ۋۇجۇتقا كەلتۇرەلىگۇدەك دەرىجىدە كۆچەيىگەن ئىدى. كۆرۇنۇپ تۇرۇپتۇكى، 1847 - يىلى، سوتسيالىزىم بۇرژۇئازىيە ھەركىتىدىن،كوممۇنىزىم بولسا ئىشچىلار سینىپى ھەركىتىدىن ئبارەت ئىدى.ئۇ چاغدا، سوتسىيالىزدم، هېچ بولمغاندا، قۇرۇقلۇقتا «سالاهمیەتكه ئىگە» ئىدى، كوممۇنىزدم بولسا دەل ئۇنىڭ ئەكسچە ئىدى. بىز بولساق ئەزەلدىنلا «ئىشچىلار سىنىپىنىڭ ئازاقلىققا چىقىشى پەقەت ئىشچىلار سنىپىنىڭ ئوزىنىڭلا ئىشى بولۇشى لازىم»17 دەپ قاراپ كەلدۇق، شۇڭا بۇ ئىككى نامىدىن زادى قايسىسىنى تاللىۋېلىش كېرەكلىگى توغرىسىدا قىلچە گۇمانلىنىپمۇ ئولتۇرمىدۇق. ئۇنىڭ ئۇستىگە كېيىنكى چاغلاردنيمۇ بۇ نامدىن ۋازكېچىشنى ئەسلا خىيالىمىزغا كەلتۇرمىدۇق.
گەرچە «خىتاپنامە» ئىككىمىزنىڭ ئورتاق ئەسرى بولسمۇ لېكىن مەن ھەمىشە، «خىتاپنامە»نىڭ خېشنىنى تەشكىل قىلغان تۇپ قائىدە ماركسنىڭ ئوزىگىلا تەئەللۇق ئىكەنلىگىنى كورستىپ ئوتۇش زورۇر، دەپ قاراپ كەلدىم. بۇ قائىدە مۇنۇلاردىن ئىبارەت: ھەر بىر تارىخىي دەۋردىكى ئاساسي ئىقىتىسادىي ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلى ۋە ئالماشتۇرۇش ئۇسۇلى ھەم ئۇلاردىن مۇقەررەر كېلىپ چىقىدىىغان ئىجىتىمائى تۇزۇلمە شۇ دەۋرنىڭ سیاسى ۋە مەنىۋى تارىخىنىڭ بەرپا بولۇشتىكى ئاساسى ھەمنده پەقەت بۇ ئاساسنى كوزدە تۇتقاندىلا، شۇ تاردخنى چۇشەندۈرگىلى بولىدۇ؛ شۇنىڭ ئۇچۇن ئىنسانىيەتىنىڭ پۇتىكۆل تارىخى (يەرگە ئومۇم ئىگىدارلىق قىلىدىىغان ئىپىتىدائى ئۇرۇقىداشلىقجەمىيىستى بۇزۇلغانىدىن بۇيان) ئېكىسپى- لاتاتسىيە قىلغۇچى سىنىپلار بىلەن ئېكىسپىلاتاتسبە قىلىنغۇچى سنىپلار ئوتتۇرىسىدىكى، ھوكۇمرانلىق قىلىغۇچى سنىپلار بىلەن ئېزىلگۇچى سىنىپلار ئوتتۇرىسىدىكى كۆرەش تارىخى بولۇپ كەلدى؛ بۇ ستىپىي كۇرەش تاردخى بىر قاتار تەرەققىيات باسقۇچلىرىنى ئوز ئىچىگە ئالىغان بولۇپ، ھازىر مۇنداق بىر باسقۇچىقا يەتىتى، يەنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىنغۇچى ۋە ئېزىلگۇچى سىنىپ (پۇرولېتارىيات)ئەگەر ئوزى بىلەن بىللە پۇتكۈل جەمىيەتنى ھەرقانداق ئېكىسپىلاتاتسىيىدىن، زۇلۇمدىن، سنىپىي بولۇنۇشلەردىن ۋە سنىپىي كۆرەشتىن بىر يولىلا مەڭگۇ قۇتۇلدۇرمايدىغان بولسا ئېكىسپىلاتاتسيە قىلغۇچى ۋە ئەزگۇچى سنىپ (بۇرۋۇئازىيە)نىڭ تىزگىنلىشىدىن ئوزىنى ئازات قلالمایدۇ.
بۇ ئىدىيە، مېنىڭچە، دارۋېن تەلىماتى شېڭۋۇشۇېگە قانداق تۇھپە قوشقان بولسا، تاردخشۇناسلىققا شۇنداق توھپە قوشۇشى لازىم، بىز ئىكىكىمىز بۇ ئىدىيىگە 1845- يىلدىن بىرنەچچە يىل ئاۋاللا پەيدىن -پەي يېقىنلىشىپ كەلگەن ئى- دۇق، شۇ ۋاقىتلاردا مېنىڭ ئوز ئالدىمغا بۇ جەھەتتە قانچىلىك ئىلگىرىلىگەنلىگىمنى«ئەنگلىيىدىكى ئىشچىلار سنىپىنىڭ ئەھۋالى»① دىگەن كىتاۋىمدىن ئېنىق كورۇۋالغىلى بولىدۇ. تەمما 1845- يىلى باھاردا بىريۇسسېلدا ماركس بىلەن يەنە ئۇچرا-شقىنىمدا، ئۇ مۇشۇ ئىدىيىنى رەتكە سېلىپ قويىغان ئىكەن ھەمدە ئۇنى خۇددى يۇقۇرىدا ئېيتقىنىمدىكىدەك ئېنىق ئىبارىلەر بىلەن ماڭا بايان قىلىپ بەرگەن ئدی.
①《The Condition of the Working Class in England in 1844》.By Frederick Engels.Translated by Florence K. Wischnewetzky,New York. Lovell-London. W. Reeves,1888.(ئېنگېلسنىڭ ئزاھى)
«يېقىنقى 25 يىلدىن بۇيانقى ئەھۋالدا قانچە زور ئۆزگىرىش بولغانىلىغىدىن قەتئى ئەزەر، بۇ ”خىتاپىنامە“دە ئالغا سۇرۇلىگەن ئومۇمى تۇپ قائىدىلەر، ئومۇمى جەھەتىتىن ئېيتقاندا، ھازىرمۇ تامامەن توغرا. ئايرىم جايلىرىغا بەزىبىر تۇزىتى- شلەر كىرگۇزۇلسە بولاتتى. بۇ تۇپ قائىدىلەرنىڭ ئەمەلدە تەتبىق قلىنىشى، خۇددى خىتاپنامە“دە ئېيتىلغاندەك، ھەرقاچان، هەر يەردە شۇ چاغدىكى” تارىخىي شارائىتىقا باغىلىق، شۇ سەۋەپىتىن ئىككىنچى باپنىڭ ئاخىرىدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئىنقىلاۋىي تەدبىزلەرنىڭ ھېچبىر ثالاھىدە ئەھمىيىتى يوق. هازدر شۇ جایسنى كوپ جەهەتتىن باشقىچە يېزىىش كېرەك ئىدى. 1848 - يىلىدىن بۇيان يىرىك سانائەتنىڭ ناھايىتى زور دەرىجىدە راۋاجلانغانلىغى ۋە شۇنىڭ بىلەن بىللە ئىشچىلار سى-نىپى تەشكىلاتىلىرىنىڭمۇ ياخشلانغانلىغى ۋە كوپەيگەنلىگى، ئاۋال فېۋرال ئىنقىلاۋىنىڭ ئەمىلىي تەجرىبىسى بولغانلىغى، كېیىن بولۇپمۇ پۇرولېتارىیات بىردنچى قېتم ھاكىم۔ بيەتنى، ئىككى ئاي داۋامىدا ئوز قولىدا تۇتقان پارىژ گۇڭشېسنىڭ ئەم- ىلىي تەجربىسى بولغانىلىغى ئۇچۇن، بۇ گاڭىلىڭىنىڭ بەزى جايلىرىنىڭ ھازبر ۋاقتى ئوتۇپ كەتتى. بولۇپمۇ گۇڭشې ئىسپات۔ مىدىكی، ”ئىشچىلار سنىپی تەییار دولەت ماشنىسىنی گاددی هالدا ئىگەللىيەلمەيدۇ ۋە ئۇنى ئوز مەقسىدىگە يېتىش ئۇچۇن ئىشلىتەل۔ مەيدۇ.“ (”فرانسیىدىكى ئىچكى تۇرۇش. خەلقارا ئىشچىلار ،جەمىيىتى باش ۋېييۇە نخۇيىنىڭ خىتاپنامىسى“، لوندون، 1871-يىل ترۇلوۋ نەشرىىنىڭ 15 - بېتىگە قارالسۇن، ئۇ يەردە بۇ ئىدىيە ،تېخىمۇ تولۇق ثالغا سۇرۇلگەن.) ئاندىن قالسا، ناھایىتى روشەنكى سوتسىيالىستىك ئەسەرلەر ئۇستىدە قىلىنغان پىپەن بۇگۇن قارايدىغان بولساق تولۇق بولمىغان، چۇنكى بۇ پىپەن پەقەت 1847 - يىلغىچە ،چىققانلىردنىلا ثوز ئىچىگه ئالغان؛ ئوخشاشلا، ناهایتی روشەنکی كوممۇنىستلارنىڭ ھەر خىل قارشى پارتىيە - گۇرۇھلارغا تۇتىدىغان پوزىتسيىسى مەسنلىسى توغرىسىدا قويۇلىغان پىكىرلەر (توتىنچى باپ) گەرچە ھازىسرمۇ ئومۇمەن توغىرا بولسمۇ، لېكىن سياسى ۋەزىيەت تامامەن ئوزگىرىپ كەتكەن ۋە شۇ چاغدا كورستىلىگەن پارتىيە-گۇرۇھلارنىڭ كوپچىلىگى تارىخنىڭ تەرەققىيات جەريانى تەرىپىدىن تەلتوكۇس سۇپۇرۇپ تاشلانغانلىقتىن، بۇ پىكىرلەرنىڭ ئەمىلىيەت جەھەتتە ھەر ھالدا ۋاقتى ئوتۇپ كەتتى.
بىراق ”خىتاپنامه“ بىر تارىخىي ھوججەت، ئەمدى ئۇنىڭغا تۇزدتىش كىرگۈزۇشكە ھەققىمىز یوق«.
بۇ نەشرىنىڭ تەرجىمىسىنى ماركسنىڭ «كاپىتال» دىىگەن كىتاۋىنىڭ كوپ قىسمىنى تەرجممە قىلغان سامۇئېل مور ئەپەندى ئىشلىدى. مەن بۇ تەرجىسمىسىنى ئۇنىڭ بىلەن بىللە بىر قۇر سېلىشتۇرۇپ چىقتىم ۋە ئۇنىڭغا چۇشنىۋېل- ىشقا ياردەم بېرىدىغان بەزى تاردخىي خاراكتىرلىق ئىزاھلارنى كىرگۇزدۇم.
ف. ئېنگېلىس
1888-يىل 1-ئاينىڭ30-كۈنى،لوندون
،مەن يۇقۇرىدىكى سوز بېشتى19 يازغاندنن بۇیان خىتاپنامە»نىڭ نېمىسچە يېڭى نەشردىنى چىقىرىش يەنە زورۇر» بولۇپ قالدى، شۇنىڭ بىلەن بېللە «خىتاپنامە»نىڭ ئوزىمۇ تۇرلۈك سەرگۈزەشتىلەرنى بېشىىدىن كەچۇردى، ئۇنى بۇ يەردە ئېيىتىپ ئوتۇش كېرەك.
1882-يىلى جەنۋەدە ۋېىرا زاسۇلىچ تەرىپىدىن ئىشلەنگەن رۇسچە ئىككىنچى تەرجمىسى نەشر قىلىندى، ماركس ئىككمز بۇ تەرجسمىسىگە بىر سوز بېشى يازغان ئىدۇق. ئەپسۇسكى، بۇ سوز بېشىنىڭ نېمىسچە قوليازمبسنى يوقىتىپ قويۇپىتىمەن20، شۇنىڭ ئۇچۇن ماڭا ھازىر ئۇنى رۇسچىدىن قايتا تەرجىمە قىلىشقا توغرا ،كەلدى، بۇنداق قىلىش ئەسلى قوليازمنغا يېڭى تۇس كىرگۇزمەيدۇ ئەلۋەتتە. بۇ سوز بېشى توۋەندىكىچە:
«”گۆڭچەنداڭ خىتاپنامىسى“نىڭ باكۇنىن تەرجىمە قىلغان بىرىنچى نەشرى 60- يىللارنىڭ بېشدا ”قوڭغۇراق باسمىخانىسى “تەرىپىدىن بېسلىپ دۇنياغا كەلدى. ئۇ ۋاقىتتا غەرپتە ”خىتاپنامە -نىڭ رۇسچە تەرجىمە ۋە نەشر قىلىنىشى پەقەت ئەدىبنيات ساھە سدىكى بىر ئاجايىپ ئىش دەپ قارالغان ئىدى. بۇگۇن بۇنسداق قاراشنىڭ بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. ”خىتاپنامە“ ئەڭ دەسلەپ ئېلان قىلىنغان ۋاقىتتا (1848- يىل 1- ئايدا)، پۇرولېتارىيات هەركتى تارقالىغان جايلار شۇنچە تار ئىدىكى، بۇنى ”خىستاپنامە“نىڭ كوممۇنىستلارنىڭ ھەر خىل قارشى پارتىيە - گۇرۇھلارغا” تۇتىدىغان پوزىتسيىسى“ دىگەن ئاخىرقى بابىدىن ناھايىتى ئېنىق كورۋۋالغىلى بولىدۇ. بۇ باپستا دەل روسيە بىلەن ثامپردكا تىلغا -ئېلىنمغان. ئۇ چاغدا، روسيە ياۋروپادىكى ئەكسيەتچى كۆچلەر نىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر چوڭ زاپاس ئارمىییسى ئسدى، ئامېرىكا تەۋەسىگە ئاھالىنىڭ كوچۇشى بىلەن ياۋروپا پۇرولېتارىياتىنىڭ ئوشۇقىچە كۇچىلىرى قوبۇل قىلىنۋاتاتىتى. بۇ ئىككى مەملىكەت ياۋروپانى، خام ئەشيا بىلەن تەمىنىلەپ تۇراتستى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقستتا يەنە ياۋروپانىڭ سانائەت بۇيۇملىرى سېتىلىدىغان بازار بولۇپ تۇراتتى. دىمەك، بۇ ئىككى مەملىكەت قاننداقلا بولمىسۇن شۇ ۋاقبتتا ياۋروپادىكى ئىجتىمائى تەرتىپىنىڭ تىرىگى ئدی.
بۇگۇن ئەھۋال تامامەن باشقىچە بولۇپ كەتتى! دەل ياۋروپادىن -ئاھالىنىڭ كوچۇشى شمالىي ئامېرىكىنىڭ يېزا ئىگىلىك ئىشلەپ ،چىقىرىشىنىڭ زور دەرىجىىدە راۋاجلىنىشغا تىمكانىيەت بەردى بۇنداق يېزا ئىگىلىك ئىشلەپىچى-قىرىشىدىكى رىقابەت ياۋروپادىكى چوڭ-كىچىك يەر مۇلۇكچىلىگىنىڭ ھۇلىنى تەۋرەتمەكتە. بۇنىگدىن تاشقىرى، بۇنداق ئاھالىنىڭ كوچۇشى يەنە ئامېرىكىغا ئوزەنىڭ مول سانائەت مەنبەلىرىنى غايەت زور كۆچ بىلەن ۋە كەڭ كولەمدە ئېچىش ئىمكانىيىتىنى بەردى، بۇ ھال غەربىي ياۋروپانىڭ سانائەتتىكى لۇڭدۇەنليك ئورنىنى ناھايىتى تېز بىتچىت قىلىپ تاشلايدۇ. بۇ ئىككى خىل ئەھۋال ئامېرىكىنىڭ ئوزىگىمۇ ئىنقىلاۋىي تەسر كورسەتمەكتە. ئامېرىكنىڭ پۇتكۈل سىياسى تۇزۇمىنىڭ ئاساسى بولغان نۇڭچاڭ ئىگىلىرى (ئوز ئەمگىگىنى ئىشلىتىدىغان نۇڭچاڭ ئىگىلىرى)نىڭ ئوتتۇرا ۋە كىچىك تىپتىكى يەر مۇلكى چوڭ نۇگ۔ چاڭلارنىڭ زىقابىتى تەرىپىدىن پەيدىن - پەي بويسۇندۇرۇلماقتا؛ شۇنىڭ بىلەن بىلىلە، سانائەت رايونىلىربدا سانى كوپ بولغان پۇرولېتاريات بىلەن كاپىتالنىڭ ھەيران قالغۇدەك توپىلىنىشى بىرلكتە يۈكسلىشكە باشلىدى.
ئەمدى روسینگە قاراپ باقایلى! 1848 1849- ينللاردىكی شىنقىلاپ مەزگىلىدە ياۋروپادىكى پادىشالارلا ئەمەس، بەلكى یاۋروپا بۇرۋۇئازلبزىىمۇ روسيىنىڭ ئارىلىشىشىنى شۇ چاغدا ئوز كۆچىنى ئەمدىلا تونۇشقا باشلنغان پۇرولېتارىياتقا تاقابىل تۇرۇشقا ياردەم بېرددىغان بىردىن - بىر نىجات يۇلستۇز دەپ بىلەتتى، ئۇلار چار پادىشانى ياۋروپا ئەكسيەتچى كۇچلىرىنىڭ باشلىغى دەپ ئېلان ،قىلىغان ئىدى، ھازىر، چار پادىشا ئنقىلاپنىڭ ئەسرى بولۇپ گاتچىنادا قامنلنپ ياتماقتاء روسيه بولسا ياۋروپادىكى ئىنقىلاۋىي هەركەتنىڭ ئىلغار قوشۇنى بولۇپ قالدى.
”كوممۇنىىستىك خىتاپىنامە“نىڭ ۋەزىپىىسى ھازىرقى زامان بۇرۋۇئا مۇلۇكچىلىگىنىڭ مۇقەررەر ھالاك بولىدىغانلىغىنى جاكالاش ئىدى. لېكىن بىز روسيىدە، تەلۋنلەرچە راۋاجلىنۋاتقان كاپىتا۔ لىستىك تۇزۇم ۋە ئەمدىلا ۋۇجۇتقا كېلىشكە باشلىغان بۇرژۇئا يەر مۇلۇكىچىلىگىدىن باشقا، يەرلەرنىڭ تەڭىدىن تولىسنىڭ يەنىلا دىخانلار ئومۇم ئىگىدارلىغىدا شىكەنلىگىنى كورىمىز.
-خوش، ئۇنداق بولسا: روسیدىكی دىخانىلار گۇڭشېسی ھەقىقەتەن قاتتىق خاراپ قىلىنغان بۇ ئىپتىدائى ئومۇم يەر مۇلۇكچىلىك شەكىلى ئالى، كوممۇنىستىك يەر مۇلۇكچىلىگى شەكلىگە بىۋاستە ئوتەلەمدۇ؟ ياكى ئۇ ئاۋال غەرپنىڭ تارىخىي تەرەققىياتى ئوز بېشىدىن كەچىۇرگەن پارچىلىنىش جەريانىنى بېشىدنن كەچۇرۇشى كېرە كمۇ؟
ھازىر بۇ سوئالغا بېرىشكە بولىدىغان بىردىن-بىر جاۋاپ مۇنداق: مۇبادا روسىيە ئىنقىلاۋى غەرپتىكى ئىشچىلار ئىنقىلاۋى ئۇچۇن سىگنال بولۇپ، ئىككىسى بىر بىرىنى تولۇقلىسا، ئۇ ھالدا -روسيىنىڭ ھازىرقى ئومۇم مۇلۇكچىلىگى كوممۇنىزىم تەرەققىياتد نىڭ باشلىنىش نۇقتىسى بولالايدۇ.
د. ماركس ف. ئېنگېلس
1882-يىل 1-ئاينىڭ21-كۈنى،لوندون
تەخمىنەن شۇ چاغلاردا جەنۋهده پولهكچە یېڭی تەرجىمسی: «Manifest Kommunistyzy»(«كوممؤنىستىك خىتاپنامە») نەشر قىلىندی.
ئۇنىڭدىن كېيىن يەنە 1885- يىلى كوپىنھاگېندا «سوتسيال- دېموكراتىك كىتاپلار»نىڭ بىر خىلى سۇپىتېدە دانىيىلىكچە يېڭى تەرجىمىسى نەشر قىلىندى، ئەپسۇسكى، بۇ تەرجممىسى گانچە ،تولۇق بولمىغان؛ تەرجممانغا تەس كەلگەنلىكتىن بولسا كېرەك بىرقانسچە موھىم جايى تاشلىۋېتىلگەن ھەمدە ئۇنىڭ بىرمۇنچە جايلىرىدىن بۇ تەرجىمىنىڭ قولنىڭ ئۇچىدىلا ئىشلەنگەنلىگىنىڭ ،بەلگىسىنى كورگىلى بولىدۇ، بولۇپمۇ شۇنىسى ئېچىنارلىقكى ئەگەر تەرجىمان سەللا كوڭۇل قويىغان بولسا، ئۇنى ناھايستى ياخشى تەرجىمە قىلالىغان بولاتتى، بۇ ھال تەرجممىدىن كورۇنۇپ تۇرۇپتۇ.
1886 - يىلی پارىژدا چىقىدىغان «سوتسیالزدمچلار گېزدتې»ده فرانسۆزچه یېڭی تەرجممیسى بېسلىپ چىقتى؛ بۇ-هازمرغىچه چىققان ئەڭ یاخشى تەرجمىسى.
شۇ يىلى پەنە بىرەيلەن تەرىپىدىن ئەنە شۇ فرانسۇزچە تەرجمىسىگە ئاسانەن ئىسپانچىغا تەرجىمه قىلىنىپ، دەسلەپته مادریدتا چىقىدىغان «سوتسيالىزىمچىلار گېزىستى»دە بېسىلدى، ئۇنىڭدىن ،«كېيىنلا يەنە كىتاپچە بولۇپ چىقتى: «گۆڭچەنداڭ خىتاپنامىسى ك. ماركس ۋە ف. ئېنگېلس، مادردد، سوتسميالىزدمچىلار گېزستى شداریسی، هېرنان کورتېس کوچسی 8 - نۇمۇر.
بۇ يەردە يەنە بىر قىزىق ئىشنى ئېېتىپ ئوتەي، 1887 - يىلى ئىستامبۇلدنىكى بىر نەشرىياتچى سودىگەر «خستاپنامە»نىڭ ئەرمەنسچە تەرجممىسنىڭ قوليازمىسىنى تاپشۇرۋۋاپستۇ؛ لېكىن بۇ پاخشى نميەتلىك ئادەم ماركسنىڭ نامى يېزىلىغان بۇ ئەسەرنی -بېسنشقا جۇرئەت قىلالماي، ئەڭ ياخىشىسى ئاپتور ئورنىغا تەرجە ماننىڭ نامى يېزىلسا، دەپ قاراپتۇ، لېكمن تەرجىمان مۇنىداق قىلىشنی رەت قىلپتۇ.
ئامېرىكىدا ئىشلەنىگەن بىرنەچچە خمل تەرجممىسى ئەنگلىیىده كوپ قېتىم بېسلدى، لېكىن تەرجممىسىنىڭ ھېچقایسىسى ئانچه توغرا بولمغان. 1888 - يملغا كەلگهنده ئاخىر بىر خمل ئىشەنچلىك -تەرجممىسى نەشر قىلىندى. بۇ تەرجىھىسىنى مېنىڭ دوستۇم سامۇ ئېل مور ئىشلىگەن ئىدى مەمدە ئۇنى بېسىشقا بېرىشتىن ئىلگىرى .ئىككىمىز بىرلىكتە قايتىدىن بىر قۇر سېلىشتۇرۇپ چىققان ئىدۇق ،«ئۇنىڭ مۇقاۋىسى مۇنداق ئىدى: «گۆڭىچەنداڭ خىتاپنامىسى کارل ماركس ۋە فربدرىخ ئېنگېلس. ئاپستور ماقؤل کورگەن ثېنگىلىزچە تەرجممىسسى، فرىدرىسخ ئېنگېلس سېلىشتۇرغان ۋه ،ئىزاھلار كىرگۇزگەن، 1888 - يىلى، لوندون، ۋبليام رېۋېس شەرقىي مەركىىزىي رايون فلىېت كوچىسى 185-نومۇر. مەن ئەشۇ نەشردىكى بەزى ئىزاھلارنى بۇ نەشرنگە كىرگۇزدۇم.
«خىتاپنامە»نىڭ ئوزكەچۇرمىشلىرى بار. ئۇ مەیدانغا كەلگەنده شۇ چاغدا ئادەم سانی ئاز بولغان ئىلمي سوتىسیالىزدم شیەنفېڈ۔ دۇيلىرى تەردپىدىن قىزغىن قارشى ئېلىنغان ئىدى (بۇنى بىرىنچى سوز بېشىدا كورسىتىپ ئوتۇلگەن تەرجىمە نۇسخىلىرى ئىسپاتلای۔ دۇ)، ئەمما ئۇ، ئارىدىن ئۇزاق ئوتمەي، پارىۋ ئىشچىلىرىنىڭ 1848-يىل 6-ئايدىكى مەغلۇبىيىتى ئارقىسىدا باش كوتىرىپ چىققان ئەكسيەتچى كۆچلەر تەرىپىدىن ئارقىغا سقىپ چىقىرىپ قویۇلدى، 1852 - يىل 11 - ئایدا كیۇلىندىكى كوممۇنىستلار جازاغا ھۇكۆم قىلىنغاندىن21 كېيىن بولسا، ئۇ يەنە «قانۇن بویىچە» قانۇن۔ سز دەپ ئېلان قىلىندى. فېۋرال شىنقىلاۋىغا باغلىنىشلىق بولغان ئىشچىلار ھەركنتى ئاشكارا سەھنىدىن چىقىشى بىلەن، «خنتاپنامە»مۇ ئارقىغا سۇرۇلۇپ قالدى.
پاۋروپا ئىشچىلار سىنىپى ھوكۇمىران سنىپلار ھاكبمىیتىگە ،يېڭۋاشتىن ھۇجۇم قوزغىيالىغۇدەك دەرىجىدە كۇچەيگەن ۋاقىتتا خەلقارا ئىشچىلار جەمىيىتى مەيىدانغا كەلدى. ئۇنىڭ مەقسدى ياۋروپا ۋە ئامېرىكىدىكى كۋرەش قېلىۋا- تىقان پۇتىكۈل ئىشچىلار سىنىپىنى بىر زور قوشۇن قىلىپ بىرلەشتۇرۇش ئىدى. شۇڭا، ئۇ .ختاپنامه»ده بایان قىلىنغان پىردنسپلارنی ئاساس قىلالمایتنی» ،ئۇنىڭ ئەنگلىيىدىكى ئىشچىلار بىرلەشمىلىرىنى، فرانسيە، بېلگىيە ئىتالىيە ۋە ئىسپانىيى- لەردىكى پرۇدونچىلارنى شۇنىڭدەك گېرمانىيىدىكى لاسسالچىلارنى① دەرۋازىنىڭ سرتىدا قالدۇرمایدىغان بر گاڭلىڭى بولۇشى كېرەك ئىدى. شۇنداق بىر گاڭىلىڭنى يەنى ئىنتېرناتسونال نىزامنامىسىنىڭ كىرىش قىسمىنى ماركس تەييارلاپ چىقتى، ئۇنىڭ ماھىرلىق بىلەن يېزىلغانلىغىنى ھەتتا باكۇنىن ۋە ھوكۇمەتسزلەرمۇ ئېتراپ قىلماي تۇرالمىدى. «خنتاپنامە»ده ئوتتۇرىغا قويۇلغان پىرىنسپلارنىڭ ئاخىر غەلىبە قازىنىدىغانىلىغىغا كەلسەك، ماركس بۇ يەردە گۇمدىنى بىرلىكتە ھەركەت قىلىش ۋە بىرلىكتە مۇھاكىمە قىلىشتىن مۇقەررەر كېلىپ چىقىدىغان ئىشچىلار .سىنىپىنىڭ مەنىۋى تەرەققىياتىغا پۇتۇنلەي باغنلىغان ئىدى --،كاپىتالغا قارشى كۆرەشتىكى تۇرلۇك ۋەقەلەر ۋە ئۈزگىرىشلەر يەنە كېلىپ غەلىبىدىن كورە كوپىرەك مەغلۇبىيەتلەر،–كۆرەش قىلىۋاتقان كىشىلەرگە ئوزلىرى ھەممە دەرتكە داۋا دەپ قەدىرلەپ كەلگەن دورىلارنىڭ ھېچنىمىگە يارىمايىدىغانلىغىنى چۇشەندۇرمەي -قالمىدى ھەم ئۇلارنىڭ كاللىسىنى ئىشچىلارنىڭ ئازاتلىققا چىقىش نىڭ ھەقىقى شارائىتىنى تېخىمۇ ماھىرلىق بىلەن تولۇق چۇشنندىغان قىلىپ قويدى. ماركس ھەقلىق ئىدى. 1874-يىلى ئېنتېرناتسونال تارقالىغان ۋاقىتتا، ئىشچىلار سننپى 1864- يىلى شىنتېرناتسوئال قۇرۇلغان ۋاقىشتىكىگە زادىلا ئوخشمايدىغان بولۇپ قالىغان ئىدى. رومان تىلى مەملىكەتلىرىدىكى پرۇدونىزىم بىلەن گېرمانىيىگە خاس لاىسسالىزىمنىڭ جېنى تۇمشۇغىغا كېلىپ قالغان ئىدى، هەتتا شۇ ۋاقتلاردا ئنتایىن باۋشۇ بولغان ئەنىگىلىيە ئىشچىلار بىرلەشمىلىرىدىمۇ ئاستا-ئاستا شۇنىداق ئىلىگىرىىلەش بولدىكى، ئۇلارنىڭ 1887 - يملى سۋانسدا ئوتكۇزۇلگەن قۇرۇل۔ تىيىنىڭ جۇشىسى ئۇلارنىڭ نامىدىن: «قۇرۇقلۇق سوتسىيالىزىسمى .ئەمدى بىز ئۇچۇن قورقۇنچلۇق بولماي قالدى» دەپ ئېيتالىدى 1887 - يملى قۇرۇقلۇق سوتسيالىزىمى بولسا تامامەن دىگۇدەك ختتاپنامە»دە ئېلان قىلىنغان نەزدردیىدىن ئىبارەت ئىدى. بۇنىڭ۔» دىن كورۇشكە بولىدۇكى، «خىتاپنامە»نىڭ تارىخى 1848- يىلدىن بۇيانقى ھازىرقى زامان ئىشچىلار ھەركىتىنىڭ تارىىخىنى مەلۇم دەرىجىدە ئەكس ئەتتۇرمەكتە. ھازىر، شۇبھمسىزكى، ئۇ ھەممە سوتىسيالىستىك ئەسەرلەر ئىچىىدە ئەڭ كەڭ تارقالىغان ۋە تازا -خهلقارا خاراکتىر ثالغان ئەسەر، سبىرىیىدىن تارتىپ تا کالىفور نىيىگىچە دۇنيادىكى ھەرقايسى مەملىكەتلەرنىڭ مىليونلىغان ئىشچىلىرىنىڭ ئورتاق گاڭلىڭى بولۇپ قالدى.
①لاسسالنىڭ ئوزى بىز بىلەن ئالاقە قىلغان ۋاقىتلاردا، دائم ئوزىنى ،ماركسنىڭ «شاگىرتى»مەن، ماركسنىڭ «شاگىرتى» سۇپىتىدە، ئەلۋەقتە خىتاپنامە» مەيدانىدا تۇرىمەن، دەپ ھېساپلايتنى. ئەمما ئۇنىڭ مۇرىتلىرى» بولسا ئۇنداق قىلمىدى، ئۇلار ئۇ تەشەبسبۇس قىلغان دولەتنىڭ قەرز پۇل بېرىشىگە تايىنىپ ئىشلەپچىقىرىش كوپىراتىپلىرى قۇرۇش تەلىۋىدىن ئەسلا نېرى ئوتەلمىدى ھەمدە پۇتۇن ئىشچىلار سنىپىنى دولەتنمڭ ياردىمىگە تايىنىشنى تەشەبسبۇس قىلغۇچىلار ۋە ئوزئارا ياردەملىىششنى تەشەببۇس قىلغۇچىلارغا بولۇۋەتتى(ئېنگېلسنىڭ ئزاھى)
ئەمما، «خنتاپنامه» نەشر قىلىنغان ۋاقىتتا بىز ئۇنى سوتسیالىستىك خىتاپنامه دەپ ئاتىيالمایتتۇق. 1847 - يىلى سوتسميالىزىمچىلار دىگەندە ئىكلى خىل كىشلەر كوزدە تۇتۇلاتستى. بىر تەرەپتىن، تۇرلۇك خىيالىي تەلىماتلارغا ئېتىقات قىلىدىغانلار بولۇپمۇ ئەنگلىيىدىكى ئوۋېنچىلار ۋە فزانسيىدىكی فۇریسېچىلار كوزده تۇتۇلاتتى؛ بۇ ئىكلى ئېقىم شۇ ۋاقىتلاردا پەيدىن-پەي ھالاكەتكە قاراپ ماڭغان نوقۇل مەزھەپلەرگە ئایلىنىپ قالغان ئىدى. يەنە ببر تەرەپتىن، ھەر خىل ئىجتىما- ئى تىۋىپلار كوزدە تۇتۇلاتتى، ئۇلار كاپستال ۋە پايدىغا ھېچبىر زىيان يەتكىۆزمەستىن، ئىجتىمائى ئىللەتلەرنى ھەممە دەرتىكە داۋا بولىدىغان تۇرلۇك دورىلار ۋه .تۇرلۇك ياماقچىلىق چارىسى بىلەن يوقىتىشنىڭ كويىدا بولاتتى بۇ ئىككى خىل كىشلەر ئىشچىلار ھەركېتىنىڭ سرتىدا تۇراتتى ۋە «ئۇقۇمۇشلۇق» سنىپىلاردىن مەدەت تېلەشكە ئىنتىلەتتى. ئۇ ۋاقتتا، نوقۇل سیاسى جەھەتتىكى گوزگىردشلەرنىڭ زادى كۆپایە قىلمايدىغانلىغىغا چىندىن ئىشىنىپ، جەمىيەتنى تۇپتىن ئوزگەرتىشنى تەلەپ قىلغان بىر قىسىم ئىشچىلار بولسائوزلىرىنى كوممۇنمزىمچى دەپ ثاتىشاتتى. بۇنداق كوممۇنىزدم تېخى ياخشى جياگۇڭ قېلىن۔ مغان، پەقهتلا تهبنی ئىقتىداردىن چىققان، خېلى خام بولغان بىر خىل كوممۇنىزدم ئىدى؛ لېكىن ئۇ ئىككى خىل خىيالىي كوممۇنىزىم تىشىسنى يەنى فرانسيندىكى كابېنىڭ «ئىكارىيە» كوممۇنىزدمىنى ۋە گېرمانىيىدىكى ۋېيتلىڭنىڭ كوممۇنىزدمىنى ۋۇجۇتقا كەلتۇرەلد۔ گۆدەك دەردجىدە كۆچەیگەن ئىدى. 1847 - يىلى سوتسیالىزدم بۇرژۇئازىيە ھەركىتىدىن، كوممۋنىزدم بولسا ئىشچىلار ھەركېتىدىن ،دېرەك بېرەتتى، ئۇ چاغدا، سوتسيالىزىسم، هېچ بولمسغاندا قۇرۇقلۇقتا سالونلارغا كىرىپ-چىقىپ يۇرەلەيتنى، كوممۇنىزدم بولسا دەل ئۇنىڭ ئەكسىچە ئىدى. بىز شۇ ۋاقىتنىڭ ئوزىدىلا، ئنتايىن قەتئى ھالدا «ئىشچىلار سىنىپىنىڭ ئازاتلىقىقا چىقىشى پەقەت ئىشچىلار سنىپىنىڭ ئوزىنىڭلا ئىشى،بولۇشى لازدم» دەپ قارىغان ئىدۇق، شۇڭا بۇ ئىككى نامىدىن زادى قايسىسىنى تاللىۋېلىش كېرەكلىگى توغرىسدا قىلچە گۇمانلىنىپمۇ ئولتۇرمىدۇق. ئۇنىڭ ئۇستىگە كېيىنكى چاغلاردىمۇ بۇ نامىدىن ۋازكېچىشنى ئەسلا خىيالىمزغا كەلتۇرمىدۇق.
«پۇتۇن دۇنىيا پۇرولېتارلىرى، بىرلىشڭلار!»-بۇنىڭدىن 42 يىل بۇرۇن بىز پارىژ ئىنقلاۋىنىڭ يەنى پۇرولېتارىيات گوز تەلەپلىرى بىلەن قاتناشقان تۇنجى ئىنقىلاپنىڭ ھارپىسىدا دۇنياغا بۇ چاقىرىقنى چىقارغان ۋاقىتتا، ئۇنىڭغا ئاۋاز قوشقۇچىلار بەك ئاز ئندى. ئەمما، 1864 - يىل 9 - ئاينىڭ 28 - كۆنى غەرببي ياۋروپا مەملىكەتلىرىنىڭ زور كوپچىلىگىدىكى پۇرولېتارلار مەڭگۇ ئوچمەس خەلقارا ئېشچىلار جەمىیىتىگە بىرلەشتى. دەرۋەقە، ئىنتېرناتسونال۔ نىڭ ئوزى و يىللا مەۋجۇت بولۇپ تۇردى، لېكىن ئۇ ياراتقان پۇتۇن دۇنيا پۇرولېتارلىرىنىڭ ئەبىدى بىرلىششى ھېلنمۇ مەۋجۇت بولۇپ تۇرماقتا ھەمدە ئىلگىرىكى ھەرقانداق ۋاقىتتىكىگە قارىغاندا تېخىمۇ مۇستەھكەمىلەندى، بۇگۇنىكى كۈن ئۇنىڭ ئەڭ ياخشى دەلىلى. چۇنىكى بۇگۈن مەن مۇشۇ سوز بېشىىنى يېزىسۋاتىقان ۋاقىتنا، ياۋروپا ۋە ئامېرىكا پۇرولېىتارىياتىى ئوزلىرىنىڭ جەڭگىۋار كۈچىنى كورەك قىلماقتا، ئۇلار بىر يېقىنقى مەقسنەتكە يېتىش ئۇچۇن يەنى ئىنتېرنا تسونالنىڭ 1866 - يىلدىكى جەنۋه قۇرۇلتىيى ئېلان قىلغان ۋە كېيىن يەنە 1889- يىلدىكى پازىژ ئىشچىلار قۇرۇلتىيى قايىتا ئېلان قىلغان 8 سائەتلىك نورمال ئىش كۆنىنى قانۇنىدا بېكىتېش22 ئۇچۇن، ببرىنىچى قېتم بىر بایراق ئاستىدا سەپەرۋەرلىككە كېلىپ بىر قوشۇن بولدى. بۇگۆنكى ئەمۋال چوقۇم پۇتۇن دۇنسيادىكى كاپىتالىستلار ۋە پومىششكلارغا شۇنى بىلدۇرۇپ قويىدۇ: پۇتۇن دۇنيا پۇرولېتارلىرى ئەمندى ھەقىقى بىرلەشتى.
ماركس بۇگۈن مەن بىلەن بىللە بۇ ئەھۋالنى ئۆز كۆزى بىلەن كورەلىگەن بولسا ئدى،قانداق ياخشى بولاتتى- ھە!
ف. ئېنگېلس
1890-يىل 5-ئاينىڭ1-كۈنى،لوندون
ھازىر «كوميۇنىستىك خىتاپنامە»نىڭ پولەكچە يېڭى نەشرىنى چىقىرىش زورۇر بولۇپ قالغانلىغىدىن ئىسبارەت بۇ پاكىت نۇرغۇن تەسەۋۋۇرلارنى قوزغىشى مؤمكىن.
ئالدى بىلەن دىققەت قىلىشقا ئەرزىیدىغىنى شۇكى، «ختتاپنامه» يېقىندىن بۇيان مەلۇم دەرىجىىدە ياۋروپا قۇرۇقلۇغىدىكى يىرىك سانائەتنىڭ تەرەققىياتىنى ئولچەيىدىغان بىر خىل ئولچەم بولۇپ ،قالدى. مەلۇم بىر مەملىكەتتە يىرىك سانائەت قانچه راۋاجلانسا شۇ مەملىكەت ئىشچىلىرىنىڭ ئوزلىرىنىڭ ئىشچىلار سىنىپى بولۇش -سۇپىتىدە مؤلۇكدارلار سىنھپى ئالدىدا تۇرغان ئورنىنى ئېنىقلىۋې المىش ئارزۇسىمۇ شۇنچە كۇچىيىدۇ، ئىشچىلار ئارىسىدىكى سوتسىيا۔ لىستىك ھەركەتلەرمۇ شۇنچە كېىڭىيىدۇ، «خىتاپسنامە»گە بولغان ئېهتىياجمۇ شۇنچە ئاشىدۇ. شۇنداق قىلىپ، «خىتاپنامە»نىڭ مەلۇم بىر دولەتنىڭ يېزىغىدا تارقالغان سانىغا قاراپ، شۇ مەملىكەتتىكى ئىشچىلار ھەركتنىڭ ئەھۋالى ئۇستىدىلا خېىلى توغرا ھوكۆم قىلغىلى بولۇپ قالماسىتىن، بەلكي شۇ مەملىكەتىتىكى يىرىك سانائەتنىڭ تەرەققىيات دەرىجىسى ئۇستىددمۇ خېلى توغرا موكۇم قىلغىلى بولىدۇ.
شۇڭا، «خىتاپنامە»نىڭ پولەكچە يېڭى نەشرىنىڭ چىقىشى پولشا سانائىتىنىڭ زور دەرىجىدە تەرەققى قىلىۋاتقانلىغىنى كورسىتىدۇ. ھالبۇكى، ئون يىلنىڭ ئالدىدا ئاۋالقى نەشرى چىققاندىن بۇيان، ھەقىقەتەن شۇنداق ئىلـگىرىلەش بولدى، بۇنىڭدىن گۇمانلىنىشقا ھەرگىز بولمايـدۇ. روسىيە پولشىسى، يىغىن جوزىسى ئۇستىدىكى پولشا24 روسىيە دىگوسىـنىڭ غايەت زور سانائەت رايونى بولۇپ قالدى. روسىيىنىڭ يىرىك سانائىتى ھەر جاي-ھەر جايغا تارقالغان، ئۇنىڭ بىر قىسمى فىنلاندىيە قولتۇغى بويىغا، بىر قىسمى مەركىزىي رايونغا (موسكۋا ۋە ۋلادىمىرغا)، بىر قىسمى قارا دېڭىز ۋە ئازوپ دېڭىزى بويىغا، يەنە بەزىلىرى باشقا جايلارغا تارقالغان؛ پولشىنىڭ سانائىـتى بولسا تارراق بىر رايونغا مەركەزلەشكەن، ئۇ مۇنداق مەركەزلىشىشتىن كېـلىپ چىـققان پايدىلىق تەرەپتىمۇ، زىيانلىق تەرەپنىمۇ كورۇۋاتىدۇ. بۇنداق پايدىلىق تەرەپنى رىقابەتلەشكۇچى رۇس زاۋۇت ئىگىـلىرى ئېتىراپ قىلدى، چۇنكى ئۇلار گەرچە پولەكلەرنى رۇسلاشتۇرۇشـقا كۇچەپ ئىنتىلىۋ- اتقان بولسىمۇ، يەنە شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا پولشىنى چەكلەيدىغان قوغدىنىش چېگرا بېجىنى يولغا قويۇشنى تەلەپ قىلدى. بۇنداق زىياخـلىق تەرەپ يەنى پولشا زاۋۇت ئىگىـلىرىمۇ، روسىيە ھوكۇمىشىمۇ كورۇۋاتقان زىيانلىق تەرەپ بولسا سوتسىيالىستىك ئىدىيىنىڭ پولشا ئىشچىلىرى ئارىسىدا تېز تارقىلىۋاتقانلىغى ۋە «خىتاپنامە»گەبولغان ئېھتىياج نىڭ كۇندىن-كۇنگە ئېشىۋاتقانلىغى بولۇپ ئىپادىلەنمەكتە.
لېكىن، پولشا سانائىتىنىڭ تېز تەرەققى قىلىۋاتقانلىغى (پولشا مانائىتى روسىـيە سانائىتىىدىن ئوتۇپ كەتـتى) شۇنداقلا پولغا خەلقىنىڭ پۇتمەس-تۇگىمەس ھاياتىي كۈچكە ئىگە ئىكەنلىگىنىڭ يېڭى دەلىلى، پولشا خەلقىنىڭ مىللى گۆللىنىشكە ئېرىشىش ئالىىدا تۇرغانلىغىنىڭ: يېڭى كاپالىـتى. مۇستەقىل قۇدرەتلىك پولشىنىڭ گۇلـلىنىشى يالغۇز پولەكلەرگىلا مۇناسىۋەتلىك ئىش بولۇپ قالماي، بەلكى ھەمـمىمىزگە مۇناسىۋەتـلىك ئىـش. ياۋروپادىكى مىللەتلەرنىڭ سەمىمى خەلقارا ھەمكارلىغى پەقەت ھەر بىر مىللەت ئوزىـنىڭ ئىچـكى قىسمىـدا تامامەن ئوزىـگە ئوزى خوجا بولغان ۋاقىتتىلا ئەمەلگە ئاشىدۇ. 1848-يىلدىكى ئىنقىلاپ پۇرولېتارىيات بايرىغى ئاسـتىدا پۇرولېتارىيات جەڭچىـلىرىگە ئاخىرقى ھېـساپتا بۇرژۇئازىيىنىڭ ئىشىنىلا ئىشلەتكۇزدى، بۇ قېتىمقى ئىنقىلاپ بولسا. ھەر ھالدا، ئوزىنىڭ ۋەسىيىتىنى ئورۇنلىغۇچىلىرى لۇئى بوناپارت بىلەن بىسمارك ئارقىلىق ئىتالىـيە، گېرمانىـيە ۋە ۋېنگـرىيىنىڭ مۇستەقىلـلىغىنى ئەمەلـگە ئاشۇردى. پولـشىغا كەلـسەك، گەرچە ئۇنىڭ 1792-يىلـدىن بۇيان ئىنقىلاپـقا قوشـقان توھـپىـسى بۇ 3دولەتنىڭ قوشقان ئومۇمى توھپىسىدىن زور بولسىمۇ، لېكىن ئۇ يلى ئوزىنىڭـكىدەك 10 ھەسـسە كېلىـدىغان روسىـيىنىڭ1863- ئۇستۇنلۇگىنىڭ بېسىمى ئاستىدا ھالىدىن كەتكەن ۋاقىتتا تاشلاپ قويۇلـدى. پولشا ئاقـسوڭەكلىرى ھەم پولشىنىڭ مۇستەقىللىغىنى ساقلاپ قالالمىدى، ھەم ئۇنىڭ مۇسـتەقىللىغىنى يېڭىۋاشتىن قولغا كەلتۇرەلمىدى؛ بۇرژۇئازىيىنىڭ قارىشىچە، پولشىنىڭ مۇستەقىللىغى بۇگۇنمۇ، ھېچ بولـمىغاندا، كارى چاغـلىق ئىش. لېكىن بۇنداق مۇستەقىللىق ياۋروپادىـكى مىللەتـلەرنىڭ ئىـناق ھەمكـارلىغىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۇچۇن زورۇر. بۇنداق مۇستەقىللىقنى پەقەت ياش پـولـشا پۇرولېتارىياتىلا قولغا كەلتۇرەلەيدۇ، ھالبۇكى، پولشا پۇرولېتارىياتى ئۇنى قولغا كىرگۇزگەن چاغدىلا، ئۇ كاپالەتكە تولۇق ئىگە بولىدۇ. چۇنكى پولشىنىڭ مۇستەقىلـلىغى پولشا ئىشچىلىرىغا قانداق كىرەك بولسا،ياۋروپادىكى باشقا ھەر قايسى مەملىكىت ئشچىلىرىغىمۇ شۇنداق كىرەك.
ف. ئېنگېلس
1892-يىل 2-ئاينىڭ10-كۈنى،لوندون
«گۇڭچەنداڭ خىتاپنامىسى»نىڭ ئېلان قىلىنىشى دەل 1848-يىلى 3-ئاينىڭ 18-كۇنىگە توغرا كەلـدى دىيىش مۇمكىن، شۇكۇنى مىلان بىلەن بېرلىندا ئىنقىلاپ بولدى، يەنى ئىكـكى مىلـلەتــ بۇنىڭ بىرى ياۋروپا قۇرۇقلۇغىنىڭ مەركىزىدە، يەنە بىرى ئوتتۇرا دېڭىز رايونىنىڭ مەركىزىدە ياشايدۇ-ــكوتەرگەن قوراللىق قوزغەـ لاڭلار بولدى؛ بۇ ئىككى مىللەت شۇ ۋاقىتـقىچە گېجۇي قىلىنىش ۋە ئىچكى جاڭجاللارنىڭ بولۇشى ئارقىسىدا ئاجىزلاپ كەتكەن ھەم. شۇ سەۋەپـتىن چەت مىللەتـنىڭ ھوكۇمرانـلىغى ئاستىغا چۇشۇپ قالغان ئىدى. ئىتالىيە ئاۋسترىيە پادىشاسىنىڭ ئىلـكىگە چۇشۇپ قالغان ئىدى، گېرمانىـيە بولسا روسىيە چار پادىشاسىنىڭ ئانـچە بىۋاستە بولمىسىمۇ، لېكىن ھېس قىلغىلى بولغۇدەك زۇلمى ئاستىدا قالـغان ئىدى. 1848-يىل 3-ئايـنىڭ 18-كۇنىنىڭ نەتىجىسى ئىتالىيە بىلەن گېرمانىيىنى بۇ خورلۇقتىن قۇتۇلدۇردى؛ ئەگەر، بۇ ئىككى ئۇلۇق مىلـلەت 1848-يىلـدىن 1871-يىلـغىچە بولغان مەزگىلدە گۇلـلەنگەن ۋە بۇنداق ياكى ئۇنداق شەكىلدە يېڭىۋاشـ تىن مۇسـتەقىللىقـقا ئېرىشكەن، دىيىلىدىغان بولسا، ئۇھالـدا، ئۇنىڭغا، خۇددى ماركس ئېيتقاندەك، 1848- يىلىدىكى ئىنقىلاپنى باستۇرغان ئادەملەرنىڭ ئوز ئىرادىسبگە خىلاپىلىق قىلىپ، شۇ ئىنقىلاپىنىڭ ۋەسيىتىنى ئورۇنلىغۇچىلىرى بولغائىلىغى سەۋەپ بولدى26.
بؤ ئىنقىلاپنى ھەممە يەردە ئشچىلار سنىپى قىلدی: کوچا قورغانلىرى قۇرغان ۋە قان ئاققۇزۇپ قۇربان بولغانلارنىڭ ھەممىسى ئىشچىلار سىنىپى ئىدى. يالىغۇز پارىۋ ئىشچىلىرىلا موكۋمەتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش بىلەن بىللە بۇرژۇئازى- يىنىڭ ھوكۇمرانلىغىنىمۇ ئاغدۇرۇپ تاشلاشنى ثېنىق نىيەت قىلدى. لېكنن، ئۇلار ئوز سىنىپى بىلەن بۇرۋۇئازىيە ئوتتۇرىسىدا مۇقەرزەر دۇيكاڭ بارلىغىنى تونۇپ يەتكەن بولسمۇ، فرانسيىنڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتىمۇ یاكى فرانسيە ئېشچىلنرى ئاھمىسىنىڭ مەنىۋى تەرەققىياتىمۇ جەمىيەتنى گوزگەرتىشنى ئەمەلگە ئاشۇرالىغۇدەك دەربجىگە يەتمىگەن ئىدى. شۇنىڭ ئۇچۇن، ئىنقىلاپنىڭ مىۋىلىرىنى ئاخىرقى ،ھېساپتا كاپتالىستلار سننىپى ئېلىۋالدى. باشقا مەملىكەتىلەردە ئېثالىيە، گېرمانىيە، ئاۋسترديىلەردە ئىشچىلار باشتىن تارتىپلا بۇرۋۇگازىيىنىڭ ھاكىمىيەتنى قولغا ئېلىشغا ياردەملىشىش بىلەنلا چەكلەنىدى، لېكىن ھەرقانىداق بىر مەملىكەتتە بۇرژۇئازىينىڭ ھوكۇمرانلىغى مىللى مۇستەقىللىقىتىن-ئايرىلسا ئاقمايىدۇ. شۇنىڭ ئۇچۈن، 1848 - يىلىدىكى شنقىلاپمۇ شۇ كەمگىچە بىرلىككە ۋە مۇستەقىللىققا ئىگە بولمغان مىللەتلەرنى -ئىتالىيە، گېرمانىيە ۋه .ۋېنگرىيىنى - بىرلىككە ۋە مۇستەقىللىققا ئېرىشتۇرمەي قالمىدى ئەمدی نوژهت پولشغا کەلدی.
بۇنىڭدىن كورگىلى بولىدۇكى، 1848 - يىلدبكى ئىنقىلاپ گەرچە سوتسيالىىستىك ئىنقىلاپ بولىمسمۇ، لېكىن ئۇ ھەر ھالىدا سوتسيالىستىك ئىنقىلاپ ئۇچۇن يول ئېچىپ بەردى، بۇ ئىنقىلاپقا ئاساس ھازسرلاپ بەردي، يېقىنقى 45 يىسل مابەينىدە، بۇرژۇئا تۇزۇمى دۇنيادىكى ھەرقايسى مەملىكەتىلەردە يىرىك سانائەتىنىڭ يۇكسلىشىىگە سەۋەپ بولغانىلىغى ئۇچۇن، ھەممىلا يەردە ئادەم سانى نۇرغۇن، مەركەزلەشكەن، قۇدرەتلىك پۇرولېتاربياتنى ۋۇجۇتقا .كەلتۇردي؛ شۇنداق قىلىپ ئۇ- خۇددى «خىتاپنامە»دە ئېيتىلغان دەك-ئوزىنىڭ گوركارىنى ۋۇجۇتقا كەلتۇردى. ھەر بىر مىللەتنىڭ ،مۇستەقىللىغىنى ۋە بىرلىگىىنى ئەسلىگە كەلتۇرمەي تۇرۇپ پۇرولېتارىياتىنىڭ خەلقارا بىرلىشىشىنى ۋۇجۇتىقا كەلىتۇرۇشمۇ مۇمكىن ئەمەس، ھەرقايسى منللەتىنىڭ ئورتاق مەقسەتكە يېتىش تۇچۇن يولىغا قويۇلۇشى لازىم بولغان ئناق ۋە ئاڭلىق ھەمكار۔ ،لىغىنى ۋۇجۇتىقا كەلتۇرۇشمۇ مۇمكىن ئەمەس، ئويلاپ كورەيلى 1848-يىلغىچە مەۋجۇت بولۇپ كەلگەن سياسى شارائىتا ئېتالىيان ،ئىشچىلبرىنىڭ، ۋېنگر ئېشچىلىرىىنىڭ، نېمىس ئىشچىلىرىنىڭ پولەك ئىشچىلىرىنىڭ، رۇس ئىشچىلىرىنىڭ قانداقتۇ ئورتاق خەلقارا ھەركەتلىرىنىڭ بولۇشى مۇمكىنمىدى!
دىمەك، 1848- يىلدىكى جەڭ بىكارغا كەتمىدى. بۇ ئىنقىلاپ ،دەۋرىدىن بۇگۇنگىچە ئوتىكەن 45 يىلمۇ بىكار ئوتۇپ كەتمىدى بۇ ئىنقىلاپ دەۋرىنىڭ مۋىلىرى پىشىپ كېلىۋاتىدۇ، مېنىڭ بىردىن-بىر ئارزۇيۇم شۇكى، «خىتاپنامە»نىڭ ئەسلى نۇسخىسنىڭ ،نەشر قىلىنىشى خەلىقارا ئىنقبلاپىنىڭ خەۋەرچىسى بولىغىنىدەك ئۇنىڭ مۇشۇ ئىتالىيانىچە تەرجەمىسىنىڭ نەشر قىلىنىشى ئىتالىيە .پۇرولېتارىياتى غەلىبىسنىڭ ياخشى خەۋەرچىسى بولۇپ قالسۇن
»خىتاپنامە» كاپىستالىزىمنىڭ ئىلگىرى ئوينىغان ئىنقىلاۋىي رولىنى ئىنتايىن ئادىللىق بىلەن ئېتىراپ قىلغان. ئىتالىيە تۇنجى كاپىتالىستىك مىللەت. فېوداللىق ئوتتۇرا ئەسرنىڭ ئاخىرلىشىشى ۋە ھازىرقى زامان كاپىتالىزەم دەۋرىىنىڭ باشلىنىشى بۇيۇك بىر زاتنى بەلگە قىلىدۇ. بۇ زات-ئىتالىيان دانتې، ئۇ ئوتتۇرا ئەسىرنىڭ ئەڭ ئاخىرقى شائىرى ۋە شۇنىڭ بىلەن بىلىلە يېڭى زاماننىڭ ئەڭ دەسلەپكى شائىرى ئىدى. ھازىرمۇ، 1300-يىلدىكىگە ئوخشاش، يېڭی تارئخىي ئىرا يېتىپ كەلمەكته، ئىتالىيه بىزگه مۇشۇ پۇرولېتارىيات يېڭى ئىراسنىڭ دۇنياغا كېلىشىنى بىر يېڭى دانتې بلەن جاکالاپ بېرەرمىکىن؟
ف. ئېنگېلس
1893-يىل 2-ئاينىڭ1-كۈنى،لوندون
بىر ۋەھىمە، كوممۇنىزدم ۋەھىبىسى ياۋروپادا ئارىلاپ يۇرۇپتۇ. كونا ياۋروپانىڭ ھەممە كۇچىلىري- جياۋخۇاڭ ۋه چار پادىشا، مېتېرنىخ ۋە گىزو، فرانسىيە رادىكاللىرى ۋە گېرمانىيە ساقچىلىرى بۇ ۋەھىمىنى چىقىرىۋېتىش ئۇچۇن مۇقەددەس ئىتتىپاق تۇزۇشتى. قايسبىر قارشى پارتىيە گوزىنىڭ ھاكىمىيەت بېشدا تۇرغان دۇشمەنلىرى تەرىپىدىن گۇڭچەنداڭ دەپ ھاقارەتىلەنمىدى؟ ئوز نوۋىتىدە قایسبىر قارشي پارتىيە تېخىمۇ تەرەققىپەرۋەررەك قارشی پارتىيىدىكىلەرگە ۋە ئوزىنىڭ ئەكسيەتچى دۇشمەنلىرىگە كوممۇنىزىم دىگەن بەتنامنى چاپلىمىدى؟
بۇ پاكىتتىن ئىككى خۇلاسە كېلىپ چىقىدۇ: كوممۇنىزىم ياۋروپادىكى ھەممە كۆچىلەر تەرىپىدىن بىر خىل كۆچ دەپ تونۇلدى؛
ھازىر كوممۇنىستلارنىڭ پۇتۇن دۇنياغا ئوزلىرىنىڭ نۇقتىە نەزىرىنى، ئوزلىرىنىڭ مەقسدىنى ۋە ئوزلىرىنىڭ ئىستىگىنى ئاشكارا بايان قىلىش ھەمدە پارتىيىنىڭ ئوز خىتاپنامىسنى كوممۇنىزىم ۋەھىمىسى توغرىسدىكى ئەپسانىلەرگە قارشى قويۇش پەیتی کەلدی.
شۇ مەقسەتته، هەرقایسى مەملىكەت كوممۇنىستلىرى لوندونغا يىغىلىپ، توۋەندىكى خىتاپنامىنى تۇزۇپ چىقىپ، ئېنگلىز، فرانسۇز، نېمىس، ئتالىيان، فلاماند ۋە دانىينىلىكلەر تىلىلىرىدا دۇنياغا ئېلان قىلدی.
ھازىرغىچە ئوتكەن هەھمه جەميەتلەرنىڭ تارىخى②-سنىپىي كۆرەش تارىخى.
ھور بىلەن قۇل، ثاقسوڭەك بىلەن ئاددى خەلق، لىڭجۇ بىلەن ،نۇڭنۇ، كەسپداشلار ئۇيۇشمىسدىسكي ئۇستا③ بىلەن نىمنكار قىسقىسى، ئەزگۇچىلەر بىلەن ئېزىلگۇچىلەر ھەر دائىم بىر بىرىگە ،قارىمۇ - قارشى ئورۇنىدا تۇرۇپ، ئۆزلۇك- سز، گايى يوشۇرۇن گايى ئاشكارا كۆرەش قىلىپ كەلدى، ھالبۇكى، ھەر قېتمىقى كۇرەشنىڭ نەتىجىسى پۇتۇن جەمىيەتىنىڭ ئىنقىلاۋىي يوسۇندا ئوزگەرتىلىشىدىن ياكى كۆرەشكۇچى سنىپلارنىڭ تەڭلا يوقىلىش دین ئبارهت بولدی.
ئوتمۇشتىكى هەرقایسى تارىخىي دەۋرلەرده، بىز.هەهمه یەرده دىگۇدەك جەمىيەتنىڭ تامامەن تۇرلۇك تەبىقىلەرگە بولۇنگەنلىگىنى كورىمىز، تۇرلۈك ئىجتىمائى ئورۇنىدىن ھاسل بولغان كوپ ،باسقۇچلۇق پەلەمپەينى كورىمىز. قەددمقى رىمدا ئاقسوگەكلەر ئاتلىقلار، ئاددى خەلقلەر ۋه قۇللار بار ئىدى، ئوتتۇرا ئەسرده بولسا فېودال لىڭجۇلار، پېيچېنلار، كەسپداشلار ئۇيۇشمىسىدىكى
①بۇرژۇئازميە- بۇ ئىجتىمائى ئىشلەپچىقىرىش ۋاستىلىرىنى ئىگىلىگەن هەمدە ياللانما ئەمگەكتىن پایدىلىنىدىسغان ھازمرقى زامان كاپىتالىستلار سىنىپىنى كورسىتىدۇ. پۇرولېتارىيات-بۇ ئوزەنىڭ شىشلەپچىقىرىش ۋاستىلىرى بولمسغان، شۇ سەۋەپىتىن ئەمگەك كۆچىستى سېتىپ تۇرمۇش كەچۇرۇشكە .مەچبۇر بولغان ھازدرقى زامان ياللانما ئىشچىلار سنىپىنى كورستىدۇ (ئېنگېلسنىڭ 1888- يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىگە ئىزاھى)
②ئېنىق قىلىپ ئېیتقاندا، بۇ پازما خاتىرىلەر بار تارىخنى كورستىدۇ. 1847-يىلى جەمىيەتنىڭ تارىختىن ئىلگىرىكى ھالىتىنى، پۇتىكۈل يازما تارىخىتىن ئىلىگىرىكى جەمىيەت تۇزۇلۇشىنى بىلىدىغانىلار تېخى پۇتۇنلەي يوق دبيەرلىك ئسدى. كېيبن، خاكستخاۋسېن روسسيىده ئومۇم يەر مۇلۇكچىلىگى بارلىغىنى تاپتى، ماۋرېر بولسا بۇنداتق مۇلۇكچىلىكنىڭ پۇتۇن تياۋدۇن تائپىسى تارىخىي تەرەققىياتىنىڭ باشلىنىشىنىڭ ئىجتىمائى ئاساسى ئىكەنىلىگىنى ئىسپاتىلىدى، بەلكى كىشلەر يەر ئومۇمنىڭ بولغان يېزا جامائەسنىڭ ھېنددستاندىن تارتىپ ئېرلاندىيىگىچە بولغان ھەرقایسی جایدا ،چەمىيەتنىڭ ئىپتىدائی شڭتەيې ئىكەنلىگىنی ئاستا - ئاستا بىلدى. ئاخىردا مورگان ئۇرۇقداشلىقنىڭ ھەقىقى ماھىيىتىنى ۋە ئۇنىڭ قەبىلنلەرگە بولغان مۇناسۋىىتىنى كەشپ قىلدى، بۇ مەشھۇر كەشپىيات بۇنداق ئىپتىدائى كوممۇنىزدم جەمىيىتىىنىڭ ئىچىكى تۇزۇلۇشنىڭ تىپىك شەكىلىنى ئېچىپ بەردى. بۇنداق ئىپتىىدائى گۇڭشېنىڭ بۇزۇلۇشى بىلەن بىلىلە جەمىيەت ئالاھىىدە ۋە ئاخسىر بىر بىرىىگە قارىمۇ-قارشى سىنىپلارغا بولۇنۇشكە باشلىدى، مەن بۇ بۇزۇلۇش جەريانىنى «ئائىلە، خۇسۇسى مۇلۇكچىلىك ۋە دولەتنىڭ كېلىپ چىقىشى» (1886 - يىلى شتۇتگارت 2 - نەشرى) دا مۇھاكىمە قىلىپ باققان ئىدىم. (ئېنگېلسنىڭ 1888 - يىلىدىكى ئېنگىلىزچە نەشرىگە شىزاھى. 1890-يىلدىكى نېمىسچە نەشىرىدە مۇشۇ شىزاھىنىڭ ئاخىرقى بىر .جۇملىسى ئېلىپ تاشلانغان.)
③كەسپداشلار ئۇيۇشمىسىدىكى ئۇستا كەسپداشلار ئۇيۇشمىسىنىڭ باشلىغى ئەمەس، بەلىكى كەسپداشلار ئۇيۇشمىسىنىڭ تولۇق ھوقۇقلۇق ئەزاسى، كەسپىداشلار ئۇيۇشمىسى ئىچىدىكى ئۇستا. (ئېنگېلسنىڭ 1888 - يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىگە ئىزاھی)
سانائەتنی بۇرۇنقىدەك فېوداللىق یاكی كەسپداشلار ئۇیۇشمىسچە باشقۇرۇش ئۇسۇلى يېڭى بازارلارنىڭ مەيىدانىغا كېلىشى بىلەن ئېشىپ بېرىۋاتىقان ئېھتىياجسنى قاندۇرالمايدىغان بولۇپ قالدى، بۇنداق باشقۇرۇش ئۇسۇلىنىڭ ئورنىنى ئىشخانا قول سانائىتى ئىگىلىدى. كەسپداشلار ئۇيۇشمىسدىكى ئۇستىلار سانائەتتىكى ئوتتۇرا تەبىقە تەرىپىدىن سقىپ چىقىرىلدى؛ ھەر خىل كەسپىي بىرلەشمىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئىش تەقسماتى ھەر ببر ئىش دۇكىننىڭ ئىچكى قىسمىدبكى ئېش تەقسماتىنىڭ مەيدانغا كېلىشى ئارقىسىدا يوقالدی.
لېكىن، بازارلار كېڭىینۋەردى، ئېھتىیاج ئېشۋەردی. ھەتتا ئىشخانا قول سانائتمۇ ئېھتىياجنى قاندۇرالمايدىغان بولۇپ قالدى. شۇنىڭ بىلەن، پار ۋە ماشنا سانائەت ئىشلەپچىقىرىشىدا پىنقىلاپ قوزغىدى. ئىشخانا قول سانائتنىڭ ئورنىنى ھازبرقى زامان يىرىك سانائىتى ئىگىلىدى؛ سانائەتتىكى ئوتتۇرا تەبىقىنىڭ تورنىسنى سانائەتتىكى مىلىيونىرلار، تۇركۇم - تۇركۆم سانائەت ئارمىيىلىرىىنىڭ سەركەردىلىرى، ھازىىرقى زامان بۇرۋۇئازلىرى ئگىلىدی.
يىرىك سانائەت ئامېرىكا قىتئەسنىڭ تېپىلىشى ئارقىسدا تەييارلانىغان دۇنيا بازىرىنى ۋۇجۇتقا كەلتۇردى. دۇنيا بازىرى سودا، دېىڭىز قاتنىشى ۋە قۇرۇقلىۇق قاتنىشىنى غایەت زور تەرەققىياتقا ئېگە قىلدى. بۇنداق تەرەققىيات ئوز نوۋىتىدە ،سانائەتنىڭ كېڭىيىشىنى ئىلگىرى سۇردى، شۇنىڭ بىلەن بىلىلە سانائەت، سودا، دېڭمز قاتنىشى ۋە تومۇريوللار راۋاجلانغانسرى ،بۇرژۇئازديىمۇ تەرەققي قىلىۋەردى، ئوز.كاپىتالىنى ئاشۇرىۋەردى ئوتتۇرا ئەسىردىن قالىغان ھەممە سنىپلارنى ئار- قسغا سقىپ چىقىرىۋەردی.
بۇنىگدىن كورگىلى بولىدۇكى، ھازبرقى زامان بۇرژۇئازىيسىنىڭ ،ئوزى ئۇزاق مۇددەتلىك تەرەققىيات جەريانننىڭ مەھسۇلي ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلى ۋە ئالماشتۇرۇش ئۇسۇلىدىكى بىر قاتار ئوزگىرىشلەرنىڭ مەھسۇلى.
بۇرژۇئازىيە بۇنداق تەرەققىياتنىڭ ھەر بىر باسقۇچىدا مۇناسىپ سياسى مۇۋەپىپەقىىيەتىلەرگە① ئېرىشپ تۇردى. ئۇ فېودال لىڭجۇلار ھوكۇمرانلىق قىلىپ تۇرغاندا ئېزىلگەن تەبىقە، كۆڭشېدا② قوراللانغان ۋه گوزننی ئوزی ئىداره قىلىد- ىغان تەشكىلات ئىدی،
①«مۇناسىپ سىياسى مۇۋەپپەقىيەتلەر» دىگەن سوزلەر 1888-يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىدە «ېۇ سىنىپنىڭ مۇناسپ سىياسى مۇۋەپپەقىيەتامرى» دىيىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
②فرانسيىدىكى يېڭى گۆللەنگەن شەھەرلەر ھەتتا ئۇلار فېودال لىڭجۇلارنىڭ قولىدىن يەرلىك ئاپتونومىيە ۋە «ئۇچىنىچى تەبىقە»نىڭ -سىپاسى ھوقۇقلىردنى تارتىۋالغانغا قەدەر «گۇڭشې» دهپ ئاتىلاتتى. ئومۇ مەن ئېيتقاندا، بۇ يەردە ئەنگلىيە بۇرژۇئازىيىنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتى ئۇچۈن تىپىك مەملىكەت قىلىپ ئېلىنغان، فرانسىيە بولسا بۇرۋۇئازىيىنىڭ سىياسى تەرەققىياتى ئۇچۇن تىپىك مەملىكەت قىلىپ ئېلىنغان. (ئېنگېلسنىڭ 1888 - يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىگە ئزاھی)
ئتالىيە ۋە فرانسيىنىڭ شەھەر ئاھالىسى ئوزلىرىنىڭ فېودال لىڭجۇ لىرىدىن دەسلەپىكى ئاپتونوم ھوقۇقلىرىنى سېتىۋالغان ياكى تارتىۋالغاندىن كېىيىن ئوزلىرىنىڭ شەھەر ئومۇمى بىرلىگىنى «گۇڭشې» دەپ ئاتىغان ئىدى. (ئېنگېلسنىڭ 1890 - يملدىكى نېمسچە نەشرىگە ئىزاھى)
بەزى جايلاردا مۇستەقىل شەھەر جۇمھۇرىيىتى①، بەزى جایلاردا بولسا پادىشالىققا باج تولىگۇچى تۇچىنچى تەبىقە بولغان ئىدی②؛ کېیىن، گىشخانا قول سانائیتى مەزگىلىده ئۇ تەبىقە تۇزۇمىدىكى پادىشالىقتا ياكى مۇستەبىت پادىشا- لىقتا گاقسوگەكلەرگە تاقابىل تۇربدىغان كۆچ بولۇپ قالغان هەتتا چوڭ ،پادىشالىقلارنىڭ ئاساسى ھۇلى بولۇپ قالغان ئىدی؛ ثاخىردا يىرىك سانائەت ۋە دۇنيا بازىرى بارلىقىقا كەلگەن ۋاقىتتىن باشلاپ، ئۇ ھازىرقى ژامان ۋاكالەت تۇزۇمىىدىكى دولەتلەردە ينگانە سياسى ھوكۆمرانلىقىقا ئىگە بولۇۋالدى. ھازىرقى زامان دولەت ھاكىمىيىتى پۇتۇن بۇرژۇئازىيىنىڭ ئومۇمسى ئىشلىرىنى باشقۇرىدىغان بىر ۋېييۇەنخۇيدىنلا ئىبارەت، خالاس.
.بۇرژوئازىيە تارىختا ئىنتايىن ئنقىلاۋىي رول ئوینغان ئىدى بۇرژۇئازنيە ئۆزى ھوكۇمرانلىقنى قولغا ئالغان جايلاردا بارلىق فېوداللىق، زۇڭفالىق ۋە ئاسايىشتە مۇناسۋەتلەرنې بۇزۇپ تاشلى۔ -دى. ئۆ كىشلەرنى تەبمى باشلىقلارغا باغلاپ تۇرىدىغان خىلمۇ خمل فېوداللىق ينپلارنى ئايىماستىن تۇزۇپ تاشلىدى، ئۇ ئادەم ،بىلەن ئادەم ئارىسدا قىپ - بالنڭاچ پایدا - زىیان مۋناسۋتىدىن شەپقەتسز «نەق پۇل مۇئامىلىسى»دىن باشقا ھېچقانداق ئالاقىنى قالدۇرمىدى. ئۇ دىنىي تەقۋالىق، ئاتلىقلارچە قىزغىنلىق، مىشچانلارچە مەيۇسلۇك_مانا مۇشۇ ھېسسى تۇيغۇلارنىڭ مۇقەددەس ھاياجانغا كېلىشىنى شەخسى مەنپەئەتپەرەسلىك غەرەزلىرىنىڭ مۇز دەرياسغا غەرق قىلىۋەتتى. ئۇ ئادەمىنىڭ ئىززەت -ھورمىتىنى ئالمىشش قىممىتىگە ئايلاندۇرۇپ قويدى، ئالاھىدە يول قويۇلغان ۋە ئوز كۆچى بىلەن ئېرىشىلگەن سان- ساناقسىز ئەركىنلىكلەرنىڭ .ثورنىغا بىر خىل ۋىجدانی بولمغان سودا ئەركىنلىگىنى قویدی قىسقىسى، ئۇ دىنىي خىياللار ۋه سیاسى خىاللار بىلەن پەردىلەن۔ نگەن ئېكىسپىلاتاتسىيە ئورنىغا ئاشكارا، ئۇياتسز، بىۋاستە، يالىڭاچ ئېکىسپىلاتاتسینی قویدی.
① 1888- يىلدىكى گېنگلىزچە نەشرىده بو یەرگە «(مەسىلەن، تاليه ۋە گېرمانىسيىدە)» دىگەن سوزلەر قوشۇلسغان. - خەنزوچىىغا تەرجمسمه قىلغۇچىدىن
② 1888 -بىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىدە بو یەرگە «(مەسلەن، فرانسيىدە )» دىگەن سوزلەر قوشۇلغان. - خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
بۇرۋۇئازىيە ئەزەلىدىن ھورمەتلىنىپ ۋە قەدىرلىنىپ كەلگەن ،ھەممە كەسپلەرنىڭ ئامىتىنى يوقاتتى. ئۇ دوختۇرلارنى، لۇیشلارني دىندارلارنى، شائىرلارنى ۋە ئالىملارنى ئوزى پۇلغا ياللىۋالىدىغان ياللانما ئەمگەكچىگە ئایلاندۇرۇپ قویدى.
بۇرژۇئازىيە ئائىلە مۇناسۋىتى ئۇستىدىكى نازۈك مېھرى- مۇھەببەت چۇمپەردىلىرىنى يىرتىپ تاشلاپ، بۇنداق مۇناسۋەتنى ساپ پۇل مۇناسۋىتىگە ئايلاندۇرۇۋەتتى.
بۇرژۇئازىيە ئوتتۇرا ئەسردە ئەكسىيەتچىلەرنىڭ ماختىشغا سازاۋەر بولغان قوپال نوچىلىقىنىڭ ھورۇنلۇق ۋە سۇسلۇقىنى .ئوزىگە مۇناسىپ قوشۇمچە قىلىپ كەلگەنلىگىنى ئېچىپ تاشلىدى -ئۇ ئادەم پائالىيىتنىڭ ھەرقانداق مۇۋەپپە- قىيەتكە ئېرىشەلەي دىغانلىغىنى بىردنچى قېتم ئىسپاتلاپ بەردى. ئۇ منسر ئېهرام۔ لمىرىغا، ردم يەر ئاستى ئۆستەگلىرىگە ۋە گوتىكچە چىركاۋلارغا پۇتۇنلەي ئوخشمايدىغان موجىزىلەرنى ياراتتى؛ ئۇ مىللەتلەرنىڭ ئومۇمى كوچۇشى ۋە ئەھلى سەلىپنىڭ شەرققە يۇرۇش قىلىشغا پۇتۇنلەي ئوخشمايدىغان يۇرۇشنى ئورۇنلىدى.
بۇرژۇئازىيە ئىشلەپچىقىرىش قوراللىرىنى، شۇنىڭ ئارقىسدا ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتىلىرىنى ۋە شۇنىڭ ئارقىسىدا ھەممە ئىجتىمائى مۇناسۋەتلەرنى ئۇزلۇكسىز: ئنقىلاۋىيلاشتۇرماي تۇرۇپ ياشيالمايدۇ. بۇنىڭ ئەكسىچە، كونا ئىشلەپچ- ىقىرىش ئۇسۇلىنى ئوز پېتىچە ساقلاپ قېلىش ئوتكەندىكى هەممه سانائەتچى سنىپلارنىڭ ياششى ئۇچۇن بىردنچى شەرت ئىدى. ئىشلەپچىقىرىشتا ئۇزلۇكسز ئوزگىرىش بولۇپ تۇرۇشى، بارلىق ئىجتىمائى مۇناسۋەتىلەرنىڭ توختىماي تەۋرىنىپ تۇرۇشى، مەڭگۇ تىنىمسزلىق ۋە ئوزگىرىش مانا بۇلار بۇرژۇئازىيە دەۋرىنىڭ ئىلگىرىكى① ھەممە دەۋرلەرگە ئوخشمايدىغان يېرى، بارلبق تۇراقلىق، قەدىمقى مۇناسىۋەتلەر ۋە شۇنىڭغا مۇناسىپ ئەزەلدىن ھوزمەتلىنىپ كېلىۋاتقان ئىدىيە ۋە چۇشە-نچىلەر يوقالدى، بارلىق يېڭى شەكىللەنگەن مۇناسۋەتىلەر تۇراقلاشماي تۇرۇپلا كونىراپ قالدى. بارلىق تۇراقلىق نەرسلەر تۇماندەك تارقاپ كەتتى، بارلىق مۇقەددەس نەرسلەر ھاقارەت۔ مەندى. كىشىلەر ئاخىر ئوزلىرىنىڭ تۇرمۇش ئورنى ۋە ئوزئارا مۇناسۋىتىگە سوغاق قانلىق بىلەن قاراشقا مەجبۇر بولدى. مەھسۇلاتنىڭ سېتىلىشنى ئۆزلۇكىسز كېڭەپتىش زورۇرىيستى بۇرژۇئازىيىنى پۇتۇن يەر يۇزەنى كېزىپ يۇرۇشكە مەجبۇر قىلدى. ئۇنىڭغا ھەھمە يەردە ماكان تۇتۇش، ھەھمە يەردە ئىگىلىك تىكلەش ۋه ههممه یەرده ئالاقه ئورنىتىش لازىم بولدی.
① «ئلگىریكی» دىگەن سوز 1890 - يىلدىكی نېمسچە نەشرىده «باشقا» دىيىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
بۇرژۇئازىيە، دۇنيا بازىرىنى ئېچىش ئارقىسدا، ھەممە مەملىكەتلەرنىڭ ئىشلەپچىقىرىشى ۋە ئىستىمالىنى دۇنیاۋى خاراكتىرغا ثىگە قىلدى. ئەكسپەتچىلەرنىڭ ھەرقانچە ھەسرەت - نادامەت چېكىشىگە قارىماي، بۇرژۇئازديە سانائەتىنىڭ تاپىنى ئاستىدىكى مىللى ئاساسنى قومۇرۇپ تاشلىۋېتىۋەردى. قەدىمقى مىللى سانائەت يوقىتىلدى، بەلكى ھەر كۇنى يوقىتىلماقتا. ئۇلار يېڭى سانائەتلەر تەردپىدىن سقىپ چىقىرىلدى، يېڭى سانائەتلەرنىڭ بەرپا قىلىنىشى هەممە مەدىني مىللەتلە- رنىڭ ھاياتى بىلەن مۇناسۋەتلىك مەسلە بولۇپ قالىدى؛ بۇ سانائەتىلەرنىڭ جياگۇڭ قىلىدىغىني گوز يېرىنىڭ خام ئەشيالىرى ئەمەس، بەليكي ئەڭ يىراق جايلاردىن كەلتۇرۇلىدىغان خام ئەشيالار بولدى؛ ئۇلارنىڭ مەھسۇلاتلىرى ئوز مەملىكىتى- نىڭ ئىستىمالىنىلا تەمنلەپ قالماي، بەلكى شۇنىڭ بىلەن بىللە دۇنيانىڭ ھەرقايسى يەرلىرىنىڭ ئىستىمالىنىمۇ تەمىنلەيدىغان بولدى. كونا، ئوز مەملىكىتىنىڭ مەھسۇلاتلىرى بىلەن قامدىلىدىغان ئېهتىياجنىڭ ئورنىنى يېڭى، ئەڭ يىراق مەملىكە- تلەر ۋە جايلارنىڭ مەھسۇلاتلىرى بىلەن قامدبلىدىغان ئېھتىياج ئىگىلىدى. ئىلگىرىكى مەھەللىۋى ۋە مبللى ئوز ئوزىنى تەمىنلەش ۋە ئوز دائىرىسىدىلا بېكىنىۋېىلىش ھالىتىنىڭ ئورنىنى مىللەتلەرنىڭ ھەر جەھەتىتىن .ئوزئارا ئالاقىلىششى ۋە ھەر جەھەتتىن ئوزئارا تايىنىشى ئىگىلىدى ماددى ئىشلەپچىقىرىشتا شۇنداق بولدى، مەنىۋى ئىشلەپچىقىربشتىمۇ شۇنداق بولىدى. ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ مەنىۋى مەھسۇلاتلىرى ئومۇمىنىڭ مۇلكى بولۇپ قالىدى. مىللى بىر تەرەپىلىمىلىك ۋە چەكلى- مىلىككە كۈندىن-كۈنگە ئىمكانىيەت بولماي قالدى، شۇنىڭ بىلەن كوپ خىل مىللى ۋە مەھەللىۋى ئەدىبىياتتىن بىر خىل دۇنيا ئەدىبىياتى① ۋۇجۇتقا كەلدى.
①بۇ جۇملىدىكى«ئەدىبىیات»(Literatur) دىگەن سوز پەن، سەنئەت پەلسەپە قاټارلىق ساھەلەردىكی یازما ئەسهرلەرنی کورستىدۇ.- خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
بۇرژۇئازىيە، بارلىق ئىشلەپچىقىرىىش قوراللىردنىڭ تېزلىكتە ياخشلىنىشى ۋە قاتناش ئىشلىرىنىڭ ناھايتىمۇ ئاسانلىشىشى ئارقىسدا، ھەممە مىللەتلەرنى ھەتتا ئەڭ ياۋايى مىللەتلەرنى مەدىنىيەت تەرەپكە تارتىتى. ئۇنىڭ شاڭپىنلىرىنىڭ باھاسىنىڭ ئەرزەنلىگى ئۇ بارلىق ۋەنلى چاڭچېڭلارنى بۇزۇپ تاشلاشتا، ياۋايېلارنىڭ چەتئەللىكلەرنى ئەڭ قاتتىق ئوچ كورۇش روهىي ھالىتىنى بويسۇندۇرۇشتا ئىشلىتىدىغان ئېغىر زەمبىرەك. ئۇ بارلىق مىللەتلەرنى -ئەگەر ئۇلار يوقىلىشنى خالى- مىسا-بۇرژۇئا ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىنى قوللىنىشقا مەجبۇر قىلىدۇ؛ ئۇ ئۇلارنى ئوز يېرىدە مەدىىنى تۇزۇم دىگەن نىمىنى يولىغا قويۇشقا يەنى بۇرژۇئاز بولۇشقا مەجبۇر قىلىدۇ. قىسقنسى، ئۇ ئوزىگە ئوز قىياپىتى بويىچە بىر دۇنيا يارىتۋالىدۇ.
بۇرژۇئازىيە يېزىنى شەھەرنىڭ ھوكۆمرانلىغىغا بويسۇندۇردى. ثۇ غایەت چوڭ شەهەرلەرنى پەیدا قىلدى، يېزا نوپۇسغا قارىغاندا ،شەھەر نوپۇسىنى زور دەرىجىدە كوپەيتۋەتتى، شۇنداق قىلىپ ناھايتى زور بىر قىىسم ئاھالىنى يېزا تۇرمۇ- شىدىكى نادانلىق ھالىتىدىن قۇتۇلدۇردى. يېزىنى شەھەرگە بېقىندۇرۇپ قويغىنىغا ئوخشاش، ئۇ مەدىنىيەتسىز ۋە يېرىم مەدىسنى مەملىكەتلەرنى مەدىنى مەملىكەتلەرگە بېقىندۇرۇپ قويدى، دىخان مىللەتلەرنى بۇرژۇئا مىللەتلەرگە بېقىندۇرۇپ قویدى، شەرقنى غەرپكە بېقىندۇرۇپ قويدى.
بۇرژۇئازىيە ئىشلەپچىقىرىش ۋاستىلىرىنىڭ، مۇلۇكنىڭ ۋە ئاھالىنىڭ تارقاقلىق ھالىتىنى كۈندىن-كۈنگە يوقاتماقتا. ئۇ ئاھالىنى زىچلاشتۇردى، ئىشلەپىچىقىرىش ۋاستىلىرىنى مەركەزلەشتۇردى، مۇلۇكنى ئاز سانىلىق ئادەمىلەرنىڭ قولىغا توپىلىدى. بۇنىڭدىن مۇقەررەر كېلىپ چىققان ئاقىۋەت سىياسنىڭ مەركەزلىشىشى بولدى. ئوز ئالدىغا مۇستەقىل بولغان، پەقەت ئىتتىپاقداشلىق مۇناسۋىتلا بار دىگۇدەك بولغان، مەنپەئەتى، قانۇنى، ھوكۆمىتى ۋە چېگرا بېجى باشقا-باشقا بولغان رایونلار ئەمدىلىكىته بىر تۇقاش هوكۆمەتكه، بىر تۇقاش قانۇنغا، بىر تۇتاش مىللى - سنىپىي مەنپەئەتكە ۋە بىو تۇقاش چېگرا بېجىغا ئىگە بىر دولەت بولۇپ بىرلەشتى.
بۇرژۇئازىيە ئوزىنىڭ تېخى يۇز يىلغا يەتمىگەن سنىپىي ھوكۇمرانلىغى داۋامىدا ياراتىقان ئېشلەپچىقىرىش كۆچلىرى ئىلگىرىكى ھەممە دەۋرلەردە يارىتلغان بارلىق ئىشلەپچىقىرىش كۆچلىرىدىنمۇ ،كوپ ۋە زور بولدى، تەبىەت كۆچىلىرىنىڭ بويسۇندۇرۇلۇشى ماشنىلارنىڭ ئىشلىتىلىشى، خۇاشۇېنىڭ سانائەت ۋە يېزا ئىگىلىگىدە ثىشلىتىلىشى، پاراخوت قاتنىشى، تومۇريول قاتنىشنىڭ يولغا قويۇلۇشى، ديەنباۋنىڭ ئىشلىتىلىشى، پۇتۇن-پۇتۇن قۇرۇقلۇق ،بویىچە بوز يەر گوزلەشتۇرۇلۇشى ، دەریالاردا كېمە قاتنىشى نوپۇسنىڭ خۇددى سېھرىگەرلىك بىلەن يەر ئاستىدىن چاقىرىپ چىققاندەك كوپلەپ ئېششى، -ئوتكەن قایسبىر ئەسر ئەنه شۇنداق ئىشلەپچىقىرىش كۆچلىرىنىڭ ئىجتىمائى ئەمگەك ئىچىدە يوشۇرۇنۇپ ياتقانلىغىنى خى- يالىغا كەلتۇرەلىگەن ئىدى؟
بۇنىگدىن كورگىىلى بولىدۇكى، بۇرژۇئازىيە شەكېللىنىشتە يولەنگەن ئىشلەپچىقىرىش ۋاستىلىرى ۋە ۋالماشتۇرۇش ۋاستىلىرى فېوداللىق جەمىيەتتە ۋۇجۇتقا كەلگەن. بۇ ئىشلەپچىقىرىش ۋاستىلىىرى ۋە ئالماشتۇرۇش ۋاستىلىرى تەرەق- قىياتىنىڭ مۇئەييەن -باسقۇچىدا فېوداللىق جەمنيەتنىڭ ئىشلەپىچىقىرىشى ۋە ئالماشتۇ رۇشدا بولۇۋاتقان مۇناسۋەت، يېزا ئىىگىلىگى ھەم سانائەتىنىڭ فېوداللارچە تەشكىل قىلىنىشى، قىسقىسى، فېوداللىق مۇلۈكچىلىك مۇناسۋىتى تەرەققى قىلغان ئىشلەپىچىقىرىش كۆچلىرىگە ئۇيغۇن كەلمەيدىغان بولۇپ قالدى. بۇنداق مۇناسۋەت ئېشلەپچىقىرىشنى ئىلگىرى سۇرمەستىن، بەلكى ئۇنىگغا توسالغۇ بولۇپ قالدى①. ئۇ ئىشلەپچىقىرىشنى بوغىدىغان سرتماققا ئايلاندى. ئۇ بىتچېت .قى- لىپ تاشلىنىشى كېرەك ئىدى، دەرۋەقە بىتچىت قىلىپمۇ تاشلاندى ئۇنىڭ ئورنىنى ئەركىن رىقابەت ۋە ئەركمن رىقابەتكە ئۇيغۇن كېلىدىغان ئىجتىمائى تۇزۇم ۋە سياسى تۇزۈم، بۇرۋۇازىيىنىڭ .شىقتىسادىي ھوكۆمرانلىغى ۋە سىياسى ھوكۆمرانلىغى ئېگىلىدى ھازىر، بىزنىڭ كوز ئالدىمىزدا يەنە خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىدىىغان ھەركەت بولۇۋاتىدۇ. بۇرۋۇگا ئىشلەچىچىقىرىىش مۇناسىۋەتلىرى ۋە ئالماشتۇرۇش مۇناسۋەتلىرى، بۇرژۇئا مۇلۇكچىلىك مۇناسۋىتىمانا مۇشۇ شۇنچىۋالا چوڭ ئىشلەپچىقىرىش ۋاستىلىرى ۋە ئالماشتۇرۇش ۋاستىلىرىنى گويا سېھرىگەرلىك بىلەن پاراتقان ھازىرقى زامان بۇرژۇئازديە جەمىيىتى ئەمدىلىكتە خۇددی ثوزى ئەپسۆن ئۇقۇپ پەيدا قىلغان ئالۋاستىلارنى باشقۇرالمايدىغان داخانغا گوخشاپ قالدي. بىرنه چچه گون يىلدین بؤیانقی سانائەت ۋە سودا تارىىخى ھازىرقى زامان ئېشلەپىچىقىرىش كۆچىلىرى ،ھازىرقى زامان ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتلىرىگە قارشى تۇرغان بۇرۋۇۇازىىيىنىڭ ۋە ئۇنىڭ ھوكۆمرانلىغىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشىنىڭ شەرتى بولغان مۇلۇكچىلىك مۇناسۋىتىگە قارشى تۇرغان تارىخىتىنلا ئىبارەت. بۇنى ئىسپاتىلاش ئۇچۇن، دەۋرىي خاراكتىرلىق ئايلانما داۋامىدا پۇتۇن بۇرژۇئازىيە جەمىيىتىنىڭ ھاياتىغا بارغانسىرى خەۋپ سېلىۋاتقان سودا ۋېيجىسىنى، كورستىپ ئوتۇش كۆپايە قىلىدۇ. سودا ۋېيجىسى ۋاقىتىدا ھامان ناھايىستى زور بىر قىسم تەييار مەھسۇلاتلارلا يوقىتىلىپ قالماستمن، بەلكى ۋوجۇتقا كەلتۇرۇلگەن ناھايىتى زور بىر قىسم ئىشلەپچىقىرىش كۆچلىرىمۇ يوقىتىلىدۇ. ۋېيجى ۋاقتىدا ئىلگىرىكى ھەممە دەۋرلەرده بولمىغۇر -ھادىسىدەك كورۇنىدىغان ببر خىل ئىجتىمائى ۋابا يەنى ئىشلەپ چىقىرىش ئوشۇقچىلىغى ۋاباسى كېلىپ چىقىدۇ. جەمىيەت ئوزىنىڭ بىر مەھەل ياۋايىلىق ھالەتكە قايتقانلىغىنى ئۇشتۇمتۇت سېزىدۇ؛ گويا بىر ئاچار- چىلىق، ئومۇمىيۇزلۇك خاراپ قىلىغۇچ بىر ئۇرۇش جەمنيەتتىكى ھەممە تۇرمۇش ۋاستىلىرىنى يۇتۇۋەتكەندەك بولىدۇ؛ -،گويا سانائەت ۋە سودا تامامەن يوقىتىپ تاشلانغاندەك بولىدۇ بۇنىڭ سەۋىۋى نىمە؟ بۋنىڭ سەۋىۋى: جەمىيەتتە مەدىن- ىيەتنىڭ ھەددىدىن زىيادە بولۇپ كەتكەنلىگى، تۇرمۇش ۋاستىلىزىنىڭ بەك كوپ بولۇپ كەتكەنلىگى، سانائەت ۋە سودىنىڭ بەك تەرەققى قىلىپ كەتكەنلىگى. جەمىيەتتە بار ئىشلەپچىقىرىش كۆچىلىرى بۇرۋۇئا مەدىنىيىتىنىڭ ۋە② بۇرژۇئا مۇلۇكچىلىك مۇناسۋىتىنىڭ
① 1888- يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشردسده بۇ جۇملە يوق.- خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
② 1872 -، 1883 - ۋە 1890 - يىللاردىكى نېمىسچە نەشرلىرىدە «بۇرژۇئا مەدىنىيىتىنىڭ ۋە» دىگەن سوزلەر ئېلىۋېتىلگەن، - خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۇرەلمەيدىغان بولۇپ قالدى؛ ئەكسچە،ئىشلەپچىقىرىش ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى كۇچىيىپ بۇنداق مۇناسىۋەت ئۇيغۇنلەشالمايدىغان دەرىجىگە يەتتى، ئۇ بۇنداق مۇناسىۋەتنىڭ توسقۇنلۇغىغا ئۇچرايدىغان بولۇپ قالدى؛ ئۇ بۇ توسقۇنلۇقنى تۇگىتىشكە كىرىشكەن ھامان، پۇتۇن بۇرژۇئازىيە جەمىيىتىنى قالايمىقان ھالەتكە چىۇشۇرۇپ قويىدۇ، بۇرژۇئا مۇلۇكچىلىىگىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشغا تەھدىت سالىدۇ، بۇرۋۇئازىيىنىڭ مۇناسۋەتلىرى بەك تارىیىپ كېتىپ، ئوزى ۋۇجۇتقا كەلتۇرگەن بايلىقنى سغدۇرالمايدىغان بولۇپ قالدى.- بۇرژۇئازديە بۇ ۋېيجىنى قانداق چاره بىلەن تۇگىىتىدۇ؟ بىر تەرەپىتىن، نۇرغۇن ئىشلەپىچىقىرىش كۇچلىرىنى يوقىتىشقا مەجبۇر بولىدۇ، يەنە بىر تەرەپىتىن، يېڭى بازارلارتى تارتىۋالىدۇ، كونا بازارلاردین تېخىمۇ تولۇق پایدىلىنىدۇ. بۇ زادى قانداق چارە؟ بۇ-بۇرژوئازىيە پەقەت تېخىمۇ ،ئومۇميۇزلۈك، تېخىمۇ شىددەتلىك ۋېيجىنى تەييارلايدىغان چاره ۋېيجىنىڭ ئالدىنى ئالىدىغان ۋاستىلەرنى بارغانسرى ئازايتىدى- غان چاره، خالاس.
بۇرۋۇئازىيىىنىڭ فېوداللىق تۇزۇمىنى ئاغدۇرۇش ئۇچۇن ئىشلەتكەن قورالى ئەمدى بۇرژۇئازىيىنىڭ ئوزىگە قارىتىلدى. ئەمما، بۇرژۇئازىيە ئوزىسنى ھالاك قىلىدىغان قورال ياساش بىلەنلا قالمىدي؛ ئۇ يەنە بۇنداق قورالنى ئىشلىتندىغان كىشلەرني _ ھازىرقى زامان ئىشچىلىرىنى يەنى پؤرولېتارلارنى ۋۇجۇتقا کەلتۇردی.
بۇرژۇئازىيە يەنى كاپىتال قانچە راۋاجلانسا، پۇرولېتارىيات پەنى ھازىرقى زامان ئىشچىلار سنىپمۇ شۇ دەرىجىنده بىللە راۋاجلىنىدۇ؛ ھازىرقى زامان ئىشچىلىرى ئۈزلىرىگە ئىش تاپالىغان ۋاقىتتىلا ياشيالايدۇ، ھالبۇكى، ئۆلارنىڭ ئەمگىگى كاپىتالنى كوپەيتىپ تۇرغان ۋاقىتتىلا ئېش تاپالايدۇ. ئوزلىرىنى پارچە- پۇرات سېتىشقا مەجبۇر بولغان بۇ ئىشچىلارمۇ باشقا ھەرقانداق مالغا ئوخشاش بىر خىل شاڭپىن، شۇنىڭ ئۇچۇن ئۇلار رىقابەت جەھەتتىكى بارلىق ئوزگىرىشلەرنىڭ تەسىرىگە ۋە بازار جەھەتتىكى بارلىق داۋالغۇشلارنىڭ تەسرىگه ئوخشاشلا ئۇچرایدۇ.
ماشنىنىڭ ئومۇملىشىشى ۋە ئىش تەقسماتىنىڭ راۋاجلىنىشى ئارقىسىدا، پۇرولېىتارلارنىڭ ئەمىگىگى ھەرقانىداق مۇستەقىلىلىق خاراكتىرىنى يوقىتىپ قويدى، شۇ سەۋەپتىن ئىشچىلارغا نىسبەتەن ھەرقانىداق جەلپ قىلىش كۆچىنىمۇ يوقىتىپ قویدى. ئىشچى ماشنىنىڭ نوقۇل بېقىندىسى بولۇپ قالدى، ئۇنىڭدىن پەقەت ئەڭ ئاددى،، ھەمىشە بىر خىل ۋە ئەڭ ئاسان ئۇگىنىۋالغىلى بولدىىغان مەشغۇلاتلار بىلەن شۇغۇللىنىش تەلەپ قىلىنىدۇ. شۇڭا، ئىشچىغا سەرپ قىلىنىدى- غان خىراجەت پەقەت ئىشچىىنىڭ ئوز تۇرمۇشىنى قامدىشغا ۋە ئىشچىنىڭ ئەۋلات قالدۇرۇشغا يەتكۆدەك تۇرمۇش ۋاستىلىرى بىلەنلا چەكلىنىدۇ. لېكىن، شاڭپىننىڭ باھاسى، شۇنىڭ بىلەن ئەمگەكنىڭ باھاسى27 ئۇنى ئىشلەپچىقىرىش ئۇچۈن سەرپ قىلىنىغان خىراجەت بىلەن باراۋەر. شۇڭا، ئەمگەك ئادەمني قانچە زېرىكتۇرسە، ئىش ھەققىمۇ شۇنچە ئازىيپ كېتىدۇ. بۇنىڭ بىلەنلا قالماستىن، ماشنا ئومۇملاشقانسرى، ئىش تەقسماتى ئىنچىكىلەشكەنسىرى ئەمگەك مقتارىمۇ ئېشپ بېر-ىۋېرىدۇ، بۇ ياكى ئىش ۋاقتنىڭ ئۇزارتىلغانلىغى، ياكى مۇئەييەن بىر ۋاقىت ئىچىدە تەلەپ قىلىنىدىغان ئەمگەك مىقتارىنىڭ ئاشقانلىغى، ماشنىلارنىڭ ھەركىتىنىڭ چاپسانلاشتۇرۇلغانلىغىدىن بولىدۇ ۋە باشقىلار. ھازىرقى زامان سانائىتى ئائىلە باشلىغى تەرزىدىكى ئۇستىنىڭ كىچىك ئىش دۇكىنىنى سانائەت كاپىتالىستىنىڭ چوڭ زاۋۇدىغا ئايلاندۇرۇۋەتتى. زاۋۇتلارغا توپلانغان ئىشچىلار ئاممىسى ئەسكەرلەرگە ئوخشاش ئۇيۇشتۇرۇلدى. ئۇلار سانائەت ئارمىيىسىنىڭ ئاددى ئەسكەرلىرى بولۇپ، ھەر دەرىجىلىك جۇنشى ۋە جۇنگۇەنىلەرنىڭ قاتمۇ-قات نازاربتى ئاستىدا بولىدۇ. ئۇلار بۇرژۇئازىيىنىڭ، بۇرژۇئازىيە دولىتىنىڭلا قۇللىرى بولۇپ قالماستىن، بەلكى ھەركۈن، ھەر سائەت ماشنىنىڭ، نازارەتچىنىڭ، ھەممىدىن ئاۋال ھەر بىر زاۋۋت ئىگىسى بولغان بۇرژۇئازنىڭ ئوزسنىڭ قۇل قىلىشىغا ئۇچرايدۇ. بۇنىداق مۇستەبىتلىك تۇزۇمى بېيىشنى ئوزىنىڭ ئاخىرقى① مەقسدى قىلىپ ئاشكارا جاكالىغانسرى ئۇ رەزىل، نەپرەتلىك ۋە يىرگىنىشلىك بولىۋېرىدۇ.
قول مەشغۇلاتى تەلەپ قىلغان ماهارەت ۋه كۆچ ثازایغانسرى، ئىككىنچى تۇرلۇك قىلىپ ئېېتىقانىدا، ھازىرقى زامان سانائىتى راۋاجلانغانسرى ئەر ئىشچىلارنى ئایال ئىشچىلار سقىپ چىقىرىۋېرىدۇ② ئىشچىلار سىنىپىغا نىسبەتەن ئېي- تقاندا، جىنىس ئايرىمىسى ۋە ياش قۇرامىنىڭ ھېچبىر ئىجتىمائى ئەھمىيتى قالمایدۇ. ئۇلار
① 1890 - پىلدىكی نېمسچە نەشردده «ئاخىرقى» دىگەن سوز ئېلىۋېتىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
②«ئايال ئىشچىلار سقىپ چىقىرىۋېرىدۇ» دىگەن سوزلەر 1848- يىلدىكى بىرىنچى نېمىسچە نەشرى (2-ئایدىكى نەشرىنىڭ 23 بەتلىك نۇسخىسى) دە «ئايال ئىشچىلار ۋە بالا ئىشچىلار سقىپ چىقىرىۋېرىدۋ» دىيىلگەن. خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن-
پەقەتلا ئەمگەك قورالى، بنراق یېشى ۋه جىنسى ئوخشاش بولمدغانلىقتىن، ئوخشاش بولمىغان خىراجەت تەلەپ قىلىدۇ، خالاس. زاۋۋت ئىگىسنىڭ ئىشچىلارغا قاراتقان ئېكىسپىلاتاتسيىسى بىرەر ۋاقىت داۋام قىلىىپ، ئىشچىىلار ئىش ھەقىقى ئۇچۈن قولىغا نەق پۇل ثالغان چاغدا، بۇرژۇئازىيە ئىچىدىكى يەنە بىر قىسم كىشلەرئوي ئىگىلىرى، دؤكاندارلار، گورەخانا خوجاینلىرى ۋە باشقىلاز ئۇلارغا دەرھال ئېتىلىپ كېلىدۇ.
ئىلىگىرىكى ئوتتۇرا تەبىقىنىڭ توۋەن قاتىلىمى يەنى ئۇششاق سانائەتچىلەر، ئۇششاق سودىگەرلەر ۋە ئۇششاق سۇتخورلار، قول سانائەتچىلەر ۋە دىخانلار-بۇ سىنىپلارنىڭ ھەممىسى پۇرولېتارىيات قوشۇنى قاتارىغا چۇشۇپ قېىلىۋېرىدۇ، بەزىسلىرى ئوزلىرىسنىڭ ئازغىنا كاپىتالى يىرىك سانائەتنى يولغا قويۇشقا يەتمەي، چوڭراق كاپىتالىستلارنىڭ رىقابەتىلىرىگە چىداشلىق بېرەلمىگەنىلىگىدىن شۇنداق بولىدۇ؛ بەزىلىرى ئوز ھۇنەرلىرىنىڭ يېڭى ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇللىرى تەردپىدىن بىر پۇلغا ئەرزىمەيدىغان قىلىپ قويۇلغانلغىدىن شۇنداق بولىدۇ. پۇرولېتارىیات قوشۇنى ئەنە شۇ تەرىقىده ئاھالىنىڭ ھەممە سنىپلىرددىن تولۇقلىنىپ بارىدۇ.
پۇرولېتارىیات تۇرلۇك تەرەققىیات باسقۇچلىرىنى بېسىپ ئوتتى. ئۇنىڭ بۇرۋۇئازىيىگە قارشى كۆرىشى ئوزىسنىڭ مەۋجۇت بولۇشى بىلەن بر ۋاقتتا باشلاندی.
دەسلەپ ئايرىم ئىشچىلار، كېيىن مەلۇم بىر زاۋۋتىنىڭ ئىشچىلىرى، ئۇنىڭدىن كېيىن مەلۇم بىر جايسنىڭ مەلۇم ئەمگەك تارمنغىدىكى ئىشچىلار ئوزلىرىنى بىۋاستە ئېكىسپىلاتاتسپە قىلىپ تۇرغان ئايردم- بۇرژۇئازلار بىلەن كۇرەش قىلىدۇ. ئۇلار بۇرژۇئا ئىشلەپىچىقىرىش مۇناسىۋەتلىرىگىلا ھۇجۇم قىلىپ قالماستىن، ئىشلەپىچىقىرىش قوراللىرىنىڭ ئوزىگىمۇ ھۇجۇم قىلىدۇ①؛ ئۇلار ربقابەت قىلغۇچى چەتئەل شاڭپىنىلىرىنى بۇزۇپ تاشلایدۇ، ماشنىلارنى پاچاقلاپ تاشلايدۇ، زاۋۇتلارني كویدۇرىدۇ ۋە ئوتتۇرا ئەسىر ئىشچىلىرىنىڭ قولدىن كەتكەن ئورنىنى ئەسلىگە كەلتۇرۇشكە كۈچەپ ئۇرۇنىدۇ.
① بۇ جۇمىلە 1888- يىلدىكى ئېنىگسلىزچە نەشرىدە «ئۇلار بۇرژۇئا ئىشلەپچىقىردش مۇناسۋەتلىرىگە ئەمەس، بەلكى ئىشلەپچىقىرىش قوراللىرىنىڭ ئوزىگە ھۇجۇم قىلىدۇ» دىيىلگەن.- خەئزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
بۇ باسقۇچتا ئىشچىلار تېخى مەملىكەتنىڭ ھەممە يېرىگە تارقالغان ۋە رىسقابەت ئارقىسىدا بولۇنۇپ كەتىكەن ئاممىدىن ئىبارەت بولىدۇ. كەڭ ئىشچىلار ئاممىسنىڭ ئىتتپاقلىشىشى تېخى ئۇلارنىڭ ئوزلىرىنىڭ بىرلىشىشنىڭ نەتىجىسى بولماي، بەلكى بۇرژۇئازىيىنىڭ بىرلىشىشىنىڭ نەتىجىسى بولىدۇ، ئۇ ۋاقىتتا بۇرۋۇئازىيىگە ئوزىنىڭ سىياسى مەقسىدىگە يېتىش ئۇچۇن پۇتۇن پۇرولېتارىياتنى ھەركەتلەندۇرۇش لازىم بولىدۇ، بەلكى ئۇ ۋاقتىنچە ھەركەتلەندۇرەلەيدۇ. شۇڭا، بۇ باسقۇچتا پۇرولېتارلار ئوز دۇشمەنىليرى بىلەن كۇرەش قىلماي، بەلكى ئوز دۇشمەنلىرىنىڭ دۇشمەنلىرى بىلەن كۇرەش قىلىدۇ، يەنى پادىشالىق مۇستەبىتلىكنىڭ قالدۇقلىىرى، پومىششكلار، غەيرى سانائەت بۇرۋۇئازلىرى ۋە ئۇششاق بۇرژۇئازلار بىلەن كۇرەش قىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ، پۇتۇن تارىخىي ھەركەت بۇرژۇئازىيىنىڭ قولىغا مەركەزلىشدۇ؛ بۇنداق شارائىتىتا قولغا كەلتۇرۇلگەن ھەر بىرغەلىبە بۇرژۇئازىينىڭ غەلىبىسى بولىدۇ.
لېكىن، سانائەتىنىڭ راۋاجىلىنىشى ئارقىسىدا، پۇرولېتارىىيات يالغۇز سان جەهەتتىنلا كوپنیپ قالمایدۇ، بەلكی ئۇ تېخىمۇ زور كوللىكتىپ بولۇپ بىرلىشدۇ، ئۇنىڭ كۈچى كۆنىدىن -كۆنىگە ئوسىدۇ، ئۇ ئوز كۇچىنى بارغانىسرى سېىزىپ بارىدۇ. ماشىنا ئەمگەكنىڭ پەرقىنى بارغانسىرى ئازایتىدۇ، ئىش ھەققىنى ھەممه يەردە دىگۇدەك ئوخىشاش توۋەن سەۋىيىگە چۇشۇربدۇ، شۇنىڭ .بىلەن پۇرولېتارىياتنىڭ مەنپەئەتى ۋە تۇرمۇش ئەھۋالبمۇ بارغان -سرى بىردەك بولۇپ بارىدۇ، بۇ- رژۇئازلار ئوتتۇرىسدا كۆندىن كۆنگە جىددىلىشۋاتىقان رىقابەت ۋە بۇنىڭدىن كېلىپ چىقىقان سودا ۋېيجىسى ئىشچىلارنىڭ ئىش ھەققىنى بارغانسرى تۇراقسز قىلىپ قويىدۇ؛ ماشنىلارنىڭ كۈندىن -كۈنگە تېز ۋە ئۆزلۇكسز ياخشلىنىپ بېرىشى ئىش- چىلارنىڭ پۇتۇن تۇرمۇش ئورنىنى بارغانسىرى كاپالەتسز قالدۇرددۇ؛ ئایردم ئىشچى بىلەن ئایرىم بۇرژوئاز ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش بارغانسرى ئىككى سنىپ ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش خاراكتىرىنى ئالىدۇ. ئىشچىلار بۇرۋۇئازلارغا قارشى ئىتتىپاقلار- نى①؛ ئۇلار تۇزۇشكە باشلايدۇ: ئۇلار بىرلىشپ ئوزلىرسنىڭ ئىش ھەققىنى قوغدایدۇ. ئۇلار توقۇنۇش بولۇپ قالغان تەقدىرده تۇرمۇشنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش ئۇچۇن ھەتتا دائنمى تەشكىلاتلارنى قۇرىدۇ. بەزى جایلاردا كۇرەش قوزغلاڭغا ئايلىنىپ كېتىدۇ. ئىشچىلار گایىدا غەلىبىگىمۇ ئېرىشىدۇ، لېكىن بۇغەلنبە پەقەت ۋاقىتلىق غەلىبە بولىدۇ. ئۇلارنىڭ كۇرىشنىڭ ھەقىقى نەتىجىسى بىۋاستە قولغا كەلتۇرۇلگەن، مۇۋەپپەقنيەت ئەمەس، بەلكى ئىشچىلارنىڭ بارغانسرى كېڭىيىپ بېرىۋاتىقان ئىتتىپاقىلىغى بولىدۇ. بۇنداق ئىتپاقلىق يىرىك سانائەت ۋۇجۇتقا كەلتۇرگەن، كۈندىن- كۇنگە تەرەققى قىلىۋاتقان قاتناش قوراللىرى ئارقىلىق راۋاجلىنىدۇ، بۇنداق قاتناش قوراللىرى هەرقایسی جایلاردىكی ئشچىلارنی بر بىرى بنلەن باغلايدۇ. مۇشۇ- نداق باغلىنىش بولغاندىلا، خازاكتىرى ئوخىشاش بولغان نۇرغۇن يەرلنك خاراكتنردىكى كۆرەشلەرنی بىرلەشتۇرۇپ مەملىكەت خاراكتىرىدىكى كۆرەش، سىنىپىي كۆرەش قىلغىلى بولىدۇ. ھالبۇكى، بارلىق سىنىپىي كۋرەشنىڭ ھەممىسى سىياسى كۆ- رەش. ئوتتۇرا ئەسرنىڭ شەھەر ئاھالىسى يېزىلاردىكى چىغىر يوللار ئارقىلىق بنرنەچچە يۇز يىل ئىچىدە ئېرىششى مۇمكىن بولغان ئىتىتىپاقلىقىقا ھازىىرقى زامان پۇرولېىتارلىزى تومۇريول يارددمى بىلەن بىرنەچچە نىل ئىچىدىلا ئېرىشدىغان بولدى.
① 1888- يىلدىكى ئېنگىلىزچە نەشرىدە بۇ يەرگە «(ئىشچىلار بىرلەش جىلىرى)» دىگەن سوزلەر قوشۇلغان. -خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
پۇرولېتارلارنىڭ سىبنىپ بولۇپ ئۇيۇشۇشى ۋە شۇنىڭ بىلەن پارتىيە بولۇپ ئۇيۇشۇشى ئىشچىلارنىڭ ئوزئارا رىقابەتىلىرى سەۋىۋىدىن ئۇزلۇكسز بۇزۇلۇپ تۇرىدۇ. ئەھما، بۇنداق ئۇيۇشۇش ھەمشە كەينى-كەيىنىدىن قایتا يۇزبېرىدۇ ھەمدە ھەر قېتمقىسى ئىلىگىرىكىسىگە قارىغاندا تېخىمۇ قۇدرەتلىك، تېخىمۇ مۇستەھكەم، تېخىمۇ كۇچىلۈك بولندۇ. ئۇ بۇرۋۇئازىيىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى بولۇنۇشتىن پايدىلىنىپ، ئۇلارنى ئىشچىلارنىڭ گايرىم مەنپەگەتىنى قانۇن شەكلى بىلەن ئېتىراپ قىلىشقا مەجيۇر قىلىدۇ. ئەنگلىيىنىڭ 10 سائەتلىك ئىش كۆنى قانۇنى بۇنىڭ بىر مىسالى. ئومۇمەن ئېيتقانىدا، كونا جەمىيەتىنىڭ ئىچكى قىسمىىدنكى توقۇنۇشلار پۇرولېتارىياتىنىڭ راۋاجىلىنىشنى كوپ جەھەتىتىن ئىلگىرى سۇردى. بۇرژۇئازىيە ئۇزلۇكسز كۆرەش ئىچىدە تۇرىدۇ: دەسلەپ ئاقموڭەكلەرگە قارشى تۇرىدۇ، كېیىن ئوز مەنسپەئەتی سانائەتنىڭ تەرەققىياتى بملەن زىت بولغان بىر قىسم بۇرژۇئازىيىگە قارشى تۇردۇ مەمدە ھەر دائم بارلىق چەتئەل بۇرژۇئازىيىسىگە قارشى تۇرىدۇ. بۇ ھەممە كۆرەشلەردە بۇرۋۇگازىيە پؤرولېتارىیاتقا مۇراجمەت قېلىشقا، پۇرولېتاردیاتتىن یاردەم سوراشقا مە جبۇر بولندۇ، شۇنداق قىلىپ پورولېتارنیاتنى سىیاسى هەركەتكە تارتبدۇ. شۇنىڭ بىلەن، بۇرژۇئازىيىنڭ ئوزى ئوزىنىڭ تەربىيە ئامىللىرىنى① یەنی ئوزىگە قارشی تۇرىدىغان قورالنی پورولېتاردیاتقا بېرىدۇ.
ئاندىن قالسا، كورۇپ ئوتكىنىمىزدەك، سانائەتنىڭ تەرەققىياتى ھوكۇمران سىنىپ ئىچىدىكى پۇتۇن -پۇتۇن تەبىقىلەرنى پۇرولېتارىيات قوشۇنى قاتاردغا تاشلايدۇ، ياكې مېچ بولمغاندا، تۇلارنىڭ تۇرمۇش شارائىتىنى تەھدىتكە ئۇچرىتىدۇ. ئۇلارمۇ پۇرولېتارىياتقا نۇرغۇن تەربىيە ئامىللىرىنى②ئالغاچ كېلىدۇ. ئاخىردا، سىنىپىي كۆرەش ھەل قىلغۇچ جەڭگە يېقىنلاشقان مەزگىلدە، ھوكۆمران سنىپ ئىچىدىكى، پۇتۈن كونا چەمسيەت ئىچىدىكى پارچىلىنىش جەريانى ئىنتايىن كۆچىلۈك، ئىنتايىن كەسكىن دەرىجىىگە يېتىپ بارىىدۇكى، ھەتىتا ھوكۇمران سنىپ شچىدىكى ئاز بىر قىسم كىشلەر ھۆكۆمران سىنىپتىن ئایرىلىپ چىقىپ، ئىنقىلاۋىي سىنىپقا يەنى كەلگۇسنى قولىدا تۇتىدىغان سىنىپقا قوشۇلىدۇ. شۇنىڭ ئۇچۇن، خۇددى ئىلگىرى ئاقسوڭەكلەر ئىچىدىكى بىر قىسىم كىشىلەر بۇرژۇئازسيە تەرەپىكە ئوتىكەنگە ئوخشاش، ھازىر بۇرژۇئازديە ئىچىدىنمۇ بىر قىسىم كىشلەر بولۇپمۇ پۇتۇن تارىخىي ھەركەتىنى ئەزىرىيىۋى جەھەتتىن چۇشىنىدىىغان سەۋىيىگە يەتكەن بىر قىسىم بۇرژۇئا مۇتەپەككۆرلىرى پۇرولېتارىيات تەرەپکه ئوتىدۇ.
① «تەربىيه ئامللىرىنى» دىگەن سوزلەر 1888 - يىلدىكى ئېنگلىزچه نەشرىدە «سیاسی تەربىيە ژه ژومومی تەربىيە ئامللىردني» دىيىلگەن._خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
② «نۇرغۇن تەربىسيە ئامىللىرىنى» دىگەن سوزلەر 1888- يىلدىىكى ئېنگىلىزچە ئەشريىدە «ئاقارتىىش ۋە تەرەقىقىياتنىڭ يېڭى ئامىلىلىرىنى» دىيىلگەن.- خەنزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچىدىن
ھازىر بۇرژۇئازىيە بىلەن قارىمۇ-قارشى بولغان ھەھمە سېنىپلار ئىچىدە پەقەت پۇرولېتارىياتلا مەقىقى ئىنقىلاۋىي سنىپ. قالىغان سنىپلار يىرىك سانائەتننڭ راۋاجىلىنىشى ئارقىسىدا كۇندىن- كۇنگە زاۋالىلىققا يۇزتۇتۇپ ۋە يوقىلىپ بارىدۇ، پۇرولېتارىيات بولسا يىرىك سانائەتنىڭ ئوزىنىڭ مەھسۇلى. ثارىلىقتىكى تەبىقە يەنى ئۇششاق سانائەتچىلەر، ئۇششاق سودىگەرلەر، قول سانائەتچىلەر ۋە دىخانلار بۇرژۇئازىيە بىلەن كۆرەش قىلغاندا، ئوزلىرىنىڭ مۇشۇنداق ئارىلىقتىكى تەبىقىلىك ھاياتىنى ساقلاش، ھالاكەتىتىن ساقلىنىشنى كوزدە تۇتىدۇ. شۇڭا، ئۇلار ئىنقىلاۋىي ئەمەس، بەلكى باۋشۇ. شۇنداق بولۇپلا قالماستىن، ئۇلار ھەتتا ئەكسيەتچى، چۇنكى ئۇلار تارىخنىڭ چاقىنى ئارقىغا بۇراشقا كۆچەپ ئۇرۇنىدۇ. ئەگەر ئۇلار ئىنقىلاۋىي دىيىلسە، بۇنىڭدا ئۇلارنىڭ پۇرولېتارىيات قوشۇنى قاتارىغا ئوتىدىغانلىغى كوزدە تۇتۇلىدۇ، شۇنىداق بولغاندا ئۇلار ئوزلىرىىنىڭ ھازىرقى ،مەنپهئەتىنى ئەمەس، بەلكى كېلەچەكتىكی مەنپەئەتىنى قوغدایدۇ ئوزلىرىنىڭ ئەسلى مەید- انىنى تاشلاپ، پۇرولېتارىیات مەیدانىغا ئوتىدۇ.
لۇكچەك پۇرولېتارىيات كونا جەمنيەتنىڭ ئەڭ توۋەن قاتلىمىنىڭ پاسسپ، چىرىك قىسمى، ئۇلار گايندا پۇرولېتارىيات شىنقىلاۋى تەردپىدىن ھەركەتىكە تارتىلىپ تۇرسىمۇ، لېكىن، ئوزلىرىنىڭ پۇتۇن تۇرمۇش ئەھۋالى سەۋىۋىدىن، ئۇلار باشقىلارغا سېتىلىپ ئەكسمیەتچىل شۇملۇقلارنى قىلىشقا تېخىمۇ مایىل كېلىدۇ.
كونا جەمىيەتنىڭ تۇرمۇش شارائىتى پۇرولېتارىياتنىڭ تۇرمۇش شارائىتىدا يوقىتلىپ بولدى. پۇرولېتارلارنىڭ مؤلكى يوق؛ ئۇلارنىڭ بالا-چاقىلىرى بىلەن بولغان مۇناسۋىتىنىڭ ئەمىدى بۇرژۇئازديىنىڭ ئائىلە مۇناسۋىتى بىلەن ئورتاق يېرى قالمىدى؛ ھازىرقى زامان سانائەت ئەمگىگى، ھازدرقى زامان كاپىتال زۇلمى، مەیلى ئەنگلىيىدە یاكی فرانسیىدە بولسۇن، مەیلى ئامېرىكىدا یاکی گېرمانىینده بولسؤن، ههممىسسىده ئوخشاش، ههمسمىسنده پۇرولېتارلارني ھەرقانداق مىللى خاراكتى- ردىن مەھرۇم قبلدى. قانۇن، ئەخلاق، دىن -بۇلارنىڭ ھەممیسى پۇرولېتارلارنىڭ قارىشىچە بۇرژۇئا مەنپەئەتىنى يېپىپ تۇرغان بۇرژۇئا بىر تەرەپلىمە قارىشی.
ئىلگىرىكى ھەممە سنىپلار ھوكۇمرانلىقنى قولىغا ئالغاندىن كېيىن، ھامان پۇتۇن جەمىيەتنى ئوزلىرىنىڭ بېيىش شارائىتلىرىغا بويسۇندۇرۇپ كەلدى ۋە بۇنىڭ بىلەن ئوزلىرى ئېرىشكەن تۇرمۇش ئورۇنلىرىنى مۇستەھكەملەشكە ئۇرۇنۇپ كەلىدى. پۇرولېستارلار ئوزلىرىنىڭ مەۋجۇت ئوزلەشتۇرۇش ئۇسۇلبىنى يوقاتىقاندىلا ۋە شۇنىڭ بىلەن مەۋجۇت ھەممە گوزلەشتۇرۇش ئۇسۇلىنى يوقاتقاندىلا، ئىجتىمائى ئىشلەپچىقىرىش كۆچلىرىگە ئىگە بولالايدۇ. پۇرولېتارلارنىڭ قوغداش زورۇر بولغان هېچقانداق ئوز نەرسىسی يوق، ئۇلار بۇ كەمىگىچە خۇسۇسى مۇلۇكنى قوغداپ ۋە تەمىن ئېتىپ كەلگەن ھەممىنى بىتچىت قىلىشى كېرەك.
ئىلگىرىكى ھەركەتىلەرنىڭ ھەممىسى ئاز سانلىق كىشلەرنىڭ ھەركىتى ياكى ئاز سانلىق كىشلەرنىڭ مەنپەئەتىنى كۈزلىگەن ھەركەت ئىدى. پۇرولېتارىياتنىڭ ھەركىتىمۇتلەق زور كوپچىلىك كىشلەرنىڭ مۇستەقىل ھەركىتى، مۇتلەق زور كوپچىلىك كىشىلەرنىڭ مەنپەئەتىنى كوزلەيدبغان ① مۇستەقىل ھەركەت. پۇرولېتارىيات، ھازىرقى جەمىيەتنىڭ ئەڭ توۋەن قاتلىمى، ئەگەر رەسمی جەمىيەتنى تەشكىل قىلىغان پۇتۇن يۇقۇرى قاتىلامىنىڭ كۆلىنى كوككە سوردمىسا، بېشنى كوتىرەلمەيدۇ، قەددىنى رۇسلىيالمایدۇ. ئەگەر مەزمۇنىدىن ئەمەس، شەكلىدىن ئېيتىلسا، پۇرولېتارىياتنىڭ بۇرژۇئازىيىگە قارشى كۇرىشى ھەممىدىن ئاۋال بىر مەملىكەت دائىرىسدىكى كۆرەش. ھەر بىر مەملىكەتىنىڭ پۇرولېتارىياتى، ئەلۋەتتە، ھەممىدىن ئاۋال ئوز مەملىكىتېنىڭ بۇرۋۇئازىيىسنى يوقتشى كېرەك.
① 1888-يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىدە بۇ يەرگە «ئاڭلىق» دىگەن سوز قوشۇلغان.- خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
پۇرولېتارىياتنىڭ تەرەققىياتىنىڭ ئەڭ ئومۇمى باسقۇچلىرىنى بایان قىلغان چاغدا، بىز ھازىرقى جەمىيەتىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئازدۇر -كوپتۇر يوشۇرۇنۇپ ياتقان ئىچكى ئۇرۇشنى، بۇ ئۇرۇشنىڭ ئاشكارا ئىنقىلاپقا ئايىلىنىشغا، پۇرولېتار- ىياتىنىڭ بۇرۋۇئازىسيىنى زورلۇق كۆچ بىلەن ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، ئوز ھوكۇمرانىلىغىنى ئورنىتىشغا قەدەر تەرتىپ بويىچە تەكشۇرۇپ ئوتتۇق.
كورۇپ ئوتكىنىمىزدەك، ھازىرغىچە بولغان هەممە جەمىيەتلەر ئەزگۇچى سىنىپلار بىلەن ئېزىلگۇچى سنىپلارنىڭ قارىمۇ-قارشلىغى ئۇستىگە قۇرۇلغان. ئەمما، بىرەر سنىپنى ئېزىش ئىمكانىي تىگە ئىگە بولۇش ئۇچۈن، شۇ سىنىپنى ھېچ بولمغاندا ئوزىنىڭ قۇللارچە ھاياتىنى ساقلاپ قالالايدىغان شارائىت بىلەن تەمىن ئېتىش كېرەك. نۇڭنۇلار نۇڭنۇلۇق تۇزۇم ئاستىدا تىرمنىشىپ يۇرۇپ گۆڭشې ئەزالىغى ئورنىغا يەتكەن ئىدى، گۆششاق بۇرژۇئازلار فېودال مۇستەبىتلىك تۇزۇمىنىڭ ئاسارىتى ئاستىدا تىرمىشپ يۇرۇپ بۇرژۇئازلار ئورنىغا يەتكەن ئىدى. ھازىرقى زامان ئىشچلىرى بولسا ئۇنىڭ ئەكسىچە، ئۇلار سانائەتىنىڭ تەرەققى قىلىشى ثارقىسدا يۇقۇرى كوتىرىلىش ئۇ ياقتا تۇرسۇن، بەلكى بارغانسىرى ئوز سىنىپىنىڭ ياشاش شارائىتىدىنمۇ توۋەن چۇشۇپ كېتىۋاتىدۇ. ئىشچىلار نامراتلارغا ئایلانماقتا، نامراتلىق نوپۇس ۋە بايلىقتىنمۇ چاپسانراق ئوسۇپ بارماقتا. بۇنىڭدىن ئېنىق كورۇۋالغىلى بولىدۇكى، بۇرژۇئازىيە ئەمدى جەمىيەتتە ھوكۇمران سنىپ بولۇپ تۇرالمايدۇ، ئوز سنىپىنىڭ ياشاش شارائىتىنى ھەممىنى ئىداره قىلىدىغان قانۇن سۇپىتىدە جەمىيەتكە تاڭالمايدۇ. بۇرژۇئازديە ھوكۇمرانلىق قىلىپ كېتىۋېرەلمەيدۇ، چۇنكى ئۇ ھەتىتا ئوزىنىڭ قۇللىرىىنىڭ قۇللۇق تۇرمۇشىنى ساقلاپ قېىلىشىغا كاپالەت بېرەلمەيدۇ، چۇنكى ئۇ ئوزىنىڭ قۇللىرىنى ئۇنى باقالمايدىغان، ئەكسچە ئۇنىڭ بېقىشىنى تەلەپ قىلىدىغان دەرىىجىگە چۇشۇرۇپ قويۇشقا مەجبۇر بولىدۇ. جەمىيەت ئەمدى بۇرژۇئازىيە ھوكۆمرانلىغى ئاستىدا ياشيالمايدۇ، ددمەك، ئۇنىڭ مەۋجۇتىلۇغى ئەمدى جەمىيەت بىلەن چىقىشالمايدۇ.
بۇرۋۇئازىيىنىڭ ياششنىڭ ۋە ھوكۇمىرانلىق قىلىشنىڭ تۇپ شەرتى- بايلىقنىڭ خۇسۇسلار قولىغا توپىلىنىشى، كاپىتالنىڭ ھاسل بولۇشى ۋە كوپىيىشى①؛ كاپىتالنىڭ ياشاش شەرتى ياللانما ئەمگەك. ياللانما ئەمىگەك تامامەن ئىشچىلا- رنىڭ ئوزئارا رمقابىتى ئۇستىگە قۇرۇلغان. بۇرژۇئازىيە مەقسەتسنز ھالدا ۋۇجۇتقا كەلتۇرۇپ قويۇپ قارشى چىقىشقا ئەمدى چامىسى يەتمەي قالغان سانائەت تەرەققىياتى ئىشچىلارنىڭ رىقابەت مارقىسندا كېلىپ چىققان تارقاقلىق ھالىتى ئورنىغا ئۇلارنىڭ بىرلىشىش ئارقىلىق ئېرىشكەن ئىنقىلاۋني ئىتتىپاقىلىغىنى دەسستىدۇ. شۇنىداق قىلنپ، يىرىك سانائەتنىڭ راۋاجلىنىشى بىلەن، بۇرژۇئازيە ئىشلەپچىقىرىشتا ۋم مەھسۇلاتنى ئوزلەشتۇرۇشتە تايىنىدىغان ئاساسنىڭ ئوزىمۇ ئۇنىڭ تاپىنى ئاستىدىن قومۇرۇپ تاشىلىنىدۇ. ئۇنىڭ ھەممىدىن ئاۋال ئىشلەپچىقارغىنى ئوزىنىڭ گوركارى. بۇرژۇئازىيىنىڭ ھالاك بولۇشى ۋە پۇرولېتارىياتنىڭ غەلىبە قىلىشى ئوخشاشلا مۇقەررەر.
① بۇ جۇملە 1888-يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىىدە «بۇرژۇئازىيىنىڭ پاشىشىنىڭ ۋە ھوكۇمرانىلىق قىلىشىنىڭ تۇپ شەرتى كاپىتالىنىڭ ھاسىل بولۇشى ۋە كوپىيىشى» دىيىلگەن،-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
كوممۇنىستىلارنىڭ ئومۇمەن پۇرولېتارلار بىلەن مۇناسىۋىتى قانداق بولىدۇ؟
كوممۇنىستلار باشقا ئىشچىلار پارتىيىلىرىگە قارىمۇ-قارشى .بولغان ئالاهىده پارتیه ئەمەس
ئۇلارنىڭ پۇتۇن پۇرولېتارىياتىنىڭ مەنپەئەتىدىن باشقىچە بولغان هېچقانداق مەنپەئەتی یوق.
ئۇلار ھېچقانداق ئالاھىدە①پىرننسپلارنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، ئۇنىڭ بىلەن پۇرولېتارىيات ھەركتنى یاساپ چىقمایدۇ. كوممۇنىستلارنىڭ باشقا پۇرولېتارىيات پارتىيىلىرىدىن پەرقلىندىغان يېرى پەقەت شۇكى، بىر تەرەپتىن، ھەرقایسى مە-ملىكەت پۇرولېتارلىرىنىڭ كۆرەشلىزبدە كوممۇنىستلار پۇتۇن پۇرولېتارىياتنىڭ -مىللەت ئایرىلمايدىغان ئورتاق مەنپەئەتىنى تەكىتلەيدۇ ۋە ئۇنىڭىدا چىڭ تۇرىدۇ؛ يەنە ببر تەرەپتىن، پۇرولېتارىيات بىلەن بۇرژۇئازديە ئوتتۇرىسىدىكى كۆرەش بېسپ ئوتىدىغان ھەر بىر تەرەققىيات باسقۇچىدا كوممۇنىستىلار باشتىن-ئاخىر پۇتۇن ھەركەتنىڭ مەنپەئەتىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ.
شۇنىڭ ئۇچۇن، ئەمىلىيەت جەھەتتە، كوممۇنىستلار ھەرقايسى مەملىكەتلەردىكى ئىشچىلار پارتىيىلىرىنىڭ ئىچىدە ئەڭ قەتئى ۋە ھەركەتىنىڭ ئىلىگىرىلىشىنى باشتىن-ئاخىر ئالغا سۇرىدىىغان② قىسىم: نەزىرىيە جەھەتىتە، ئۇلارنىڭ باشقا پۇرولېتارىيات ئاممىسدىن ئارتۇق يېرى شۇكى، ئۇلار پۇرولېتارىيات ھەركىتىنىڭ شارائىتىنى، بېرىشىنى ۋە ئومۇمى نەتىجىسىنى چۇشنىدۇ.
① «ئالاهىده» دىگەن سوز 1888 - یىلدىكی ئېنگلىزچه نەشرىده «مەز ھەپچىلىك» دىيىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچىدىن
② «ٹەڭ: قەتئى ۋە ھەركەتنىڭ ئىلگىرىلىشىنى باشتىن - ئاخىر ئالغا سۇرىدىغان» دنگەن سوزلەر 1888 - يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىدە «ئەڭ ئىلغار ۋە ئەڭ قەتئى» دىيىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچىددن
كوممۇنىستلارنىڭ يېقىنقى مەقسىدى باشقا بارلىق پۇرولېتارنيات پارتىيىلىرىنىڭ يېقىنقى مەقسىدى بىلەن ئوخشاش: پۇرولېتارىياتنى سىنىپ قىلىپ شەكىللەندۇرۇش، بۇرۋۇگازىيىنىڭ ھوكۇمرانلىغىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش، ھاكىمىيەتنى پۇرولېتارىيات تارتىۋېلىش. كوممۇنىستلارنىڭ نەزىرىيىۋى قائىدىلىرى ھەرگىز دۇنىيانى ئىسلاھ قىلماقچى بولغان ئۇ ياكى بۇ ئىسلاھاتچى كەشپ قىلغان یاكی ئىختىرا قىلغان ئىدىیىلەرنی، پىرىنسپلارنی ئاساس قىلمایدۇ. بۇ قائىدىلەر مەۋجۇت سىنىپىي كۆرەشنىڭ، كوز ئالدىمىزدىكى تارىخىي ھەركەتنىڭ ھەقىقى مۇناسۋەتلىرىنىڭ ئومۇمى ئىپادىسددىنلا ئىبارەت. ئىلگىرىدىن مەۋجۇت بولۇپ كەلگەن مۇلۇكچىلىك مۇناسۋەتلىرىنى يوقىستىش كوممۇنىزىمغىلا خاس خۇسۇسيەت ئەمەس.
بارلىق مۇلۇكچىلىك مۇناسىۋەتىلىرى دائىملىق تارىخىي ئالمىشىشنى، دائىملىق تارىخىي ئوزگىرىشنى بېشدىن كەچۇرۇپ کەلدی.
مەسىلەن، فرانسيە ئىنقلاۋى فېوداللىق مۇلۇكچىلىكنى بىكار قىلىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا بۇرژۇئا مۇلۇكچىلىگىنى ئورناتتى.
كوممۇنىزىمىنىڭ خۇسۇسيىتى ئومۇمەن مۇلۇكچىلىكنى بىكار قىلىش ئەمەس، بەلكى بۇرژۇئا مۇلۇكچىلىگىنى بىكار قىلىش.
ئەمما، ھازىرقى زامان بۇرژۇئا خۇسۇسى مۇلۇكچىلىگى سىنىپىي قاردمۇ- قارشىلىق ئۇستىگە، بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ يەنە بىر قىسىم -كىشلەرنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىشى① ئۇستىگە قۇرۇلغان ئىشلەپ چىقىرىشنىڭ ۋە مەھسۇلات ئوزلەشتۇرۇشنىڭ ئەڭ ئاخىرقى يەنە كېلىپ ئەڭ مۇكەممەل ئىپادىسى.
① «بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ يەنە بىر قىسىم كىشنلەرنى ئېكىسپىلاتاتسيه قىلىشى» دىگەن سوزلەر 1888-يىلىدىكى ئېنگىلىزچە نەشرىدە «ئاز سانلىق -كىشىلەرنىڭ كوپ سانىلىق كىشلەرنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىشي» دىيىل ىگەن.– خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
بۇ مەنىدە ئېيتقاندا، كوممۇنىستلار ئوز نەزدرىيىسىنى بىر ئېغىز سوزگە يىغىنچاقلىشى مۇمكىن: خۇسۇسى مۇلۇكچىلىكنى يوقىتىش. بەزىلەر بىز كوممۇنىستلارنى، سىلەر شەخس قولغا كەلتۇرگەن، ئوز ئەمگىىگى بىلەن ئېرىىشكەن مۇلۇ- كنى يوقاتماقچى بولىسلەر، شەخسنىڭ بارلىق ئەركىنىلىگى، پائالىيىتى ۋە مۇستەقىللىغىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدىغان مۇلۇكنى يوقاتماقچى بولىسىلەر، دەپ ئەيىپلەيدۇ.
ئوز ئەمگىگى بىلەن ئېرىشكەن، ئوزى قولغا كەلتۇرگەن، ئوزى تاپىقان مۇلۇكمىش! سىلەرنىڭ دەۋاتىقىنىڭلار بۇرژۇئا مۇلۇكچىلىگىدىن ئىلگىرىكى ئۇششاق بۇرۋۇئازلارنىڭ، ئۇششاق دىخانلارنىڭ مۇلكىمۇ؟ ئۇنداق مۇلۇكنى بىزنىڭ يوقىتى- شمىزنىڭ ھاجىتى يوق، سانائەتنىڭ تەرەققىياتى ئۇنى يوقىتىپ بولغان، بەلكي هەر كۇنى يوقاتماقتا.
يا بولمىسا، سىلەرنىڭ دەۋاتقىنىگلار ھازدرقى زامان بۇرژۇئازىيىسنىڭ خۇسۇسى مۇلكىدۇ؟
لېكىن، ياللانما ئەمگەك، پۇرولېتارلار ئەمگىگی پؤرولېتارلارغا مۇلۈك يارىتىپ بېرەمدۇ؟ ياق. بۇنداق ئەمگەكىنىڭ يارىتىدىغىنى كاپىتال، يەنى ياللانىما ئەمگەكسنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىدىىغان مؤلۈك، قايتىدىن ئېكىسپىلاتاتسىيە قى- لىش ئۇچۇن يېڭى ياللانما ئەمگەكنى ئۇزلۇكسىز ۋۇجۇتىقا كەلتۇرگەن شارائىتتىلا كوپىيەلەيب دىغان مۇلۇك. ھازىرقى بۇنىداق مۇلۇك كاپستال بىلەن ياللانما ئەمگەك ئوتتۇرىسىدىكى قاردمۇ-قارشىلىق ئىچىدە ھەركەت قىلىدۇ. بۇنداق قارىمۇ- قارشىلىقنىڭ ئىككى تەرىپىنى كورۇپ چىقايلى.
كاپىتالىست بولۇش دىگەنلىك ئىشلەپچىقىرىشتا پەقەت بىر خىل نوقۇل شەخسى ئورۇنلا تۇتۇش بىلەن قالماي، بەلكى بىر خىل ئىجتىمائى ئورۇنمۇ تۇتۇش دىگەنلىك بولىدۇ. كاپىتال كوللىكتىپنىڭ مەھسۇلى، ئۇ جەمىيەتنىڭ نۇرغۇن ئەزالىرىنىڭ ئورتاق پائالىيىتى ثارقىلىقلا، بەلكی ئاخىرقى هېساپستا پەقەت جەمىيەتنىڭ ھەممه ئەزالىرىنىڭ ئورتاق پائالىيىتى ئارقىلىقلا ئاندىن ئىشقا سېلىنىدۇ. ددمەك، كاپىتال بىر خىسل شەخسى كۆچ ئەمەس، بەلكى بىر خىل ئىجتىمائى كۈچ.
شۇڭا، كاپىتالىنى جەمىيەتىنىڭ ھەممە ئەزالىرىغا تەئەللىۇق ئومۇمى مۇلۇككە ئايلاندۇرۇش شەخسى مۇلۇكنى ئىجتىمائى مۆلۆككە ئايلاندۇرۇش بولمايىدۇ. بۇ يەردە پەقەت مۇلۇكىنىڭ ئىجتىمائى خاراكتىرى ئوزگىرددۇ. ئۇ ئوزىنىڭ سنىپىي خاراكتىرىنى يوقىتدۇ. ئەمدى، بىز بالانما ئەمگەکنی كورۇپ چىقایلی.
ياللانما ئەمگەكنىڭ ئوتتۇرىچە باھاسى-ئەڭ توۋەن چەكتىكى ئىش ھەققى، يەنى ئىشچىنىڭ ئوزىنىڭ ئىشچى تۇرمۇشىنى قامداش ئۇچۇن كېرەك بولغان تۇرمۇش ۋاستىلىرىنىڭ مىقتارى. دىمەك، ياللانما ئىشچى ئوز ئەمگىگى بىلەن ئوز- لەشتۇرگەن نەرسە ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ تەكرار ئىشلەپچىقىرىلىشىنى قامداشقا ئارائلا يېتىدۇ. بىز بىۋاستە ھاياتنىڭ تەكرار ئىشلەپچىقىرىلىشىغا ئىشلىتلىدىغان بۇنداق ئەمگەك مەھسۇلاتىنى شەخس ئوزلەشتۇرۇشنى ئەسلا يوقاتماقچى ئەمەسمىز، بۇنداق ئوزلەشتۇرۇش كىشىلەرگە باشقىلارنىڭ نىڭ ئەمگىگى ئۇستىدە ھوكۇمرانلىق قىلىشقا ئىمكان بېرىدىىغان مېچقائداق ئارتۇقچە نەرسە قالدۇرمايدۇ. بىز بۇنداق ئوزلەشتۇرۈشنىڭ ئېچىنارلىق خاراكتىرىنىلا يوقاتماقچىمىز، بۇنداق ئوزلەشتۇرۇش شارائىتدا، ئىشچى پەقەت كاپىتالنى كوپەيتىش ئۇچۇنلا ياشايدۇ، يەنە كېلىپ ئۇ ھوكۆمران سىنىپنىڭ مەنپەئەتى ئۇنىڭ یاشىشغا مۇهتاج بولغان چاغدىلا یاشیالایدۇ.
بۇرژۇئازىيە جەمىيىتىدە جانلىق ئەمگەك پەقەت جۇغلانغان ئەمگەكنى كوپەيتىشنىڭ بىر خىل ۋاستىسى. كوممۇنىزدم جەھىيىتىدە جۇغلانغان ئەمگەك پەقەت ئىشچىلارنىڭ تۇرمۇشنى كېڭەيتىش، بېيىتىش ۋە ئوستۇرۇشنىڭ بىر خىل ۋاستىسى.
شۇنىڭ ئۇچۇن، بۇرژۇئازىسيە جەمىيىتىدە ئوتمۇش ھازىرنىڭ ئۇستىدىن ھوكۇمرانلىق قىلىدۇ، كوممۇنىزدم جەمىيىتىدە ھازىر ئوتمۇشنىڭ ئۇستىدىن ھوكۇمرانلىق قىلىدۇ. بۇرژۇئازىيە جەمىيىتىدە، كاپىتال مۇستەقىللىققا ۋە شەخسلىككە ئىگە، پائالىيەت قىلىۋاتىقان شەخس بولسا مۇستەقىللىققا ۋه شەخسلىككە ئىگە ئەمەس.
ھالبۇكى، بۇرۋۇئازديە ئەنە شۇنداق مۇناسىۋەتلەرنى يوقىتىشنى شەخسلىكنى ۋە ئەركىنلىكنى يوقىتىش دەيدۇ! ئۇ توغرا ئېيتىدۇ. ھەقىقەتەن، دەل بۇرژۇئازلارنىڭ شەخسلىگى، مۇستەقىللىغى ۋە ئەركىنلىگى يوقتلىدۇ.
ھازىرقى بۇرژۇئا ئىشلەپىچىقىرىش مۇناسىۋەتىلىرى دائىردسىدە ثاتالمىش ئەركىنلىك سودا ئەركىنلىگى، ئالدى - ساتتى ئەركىنلىگى بولىدۇ.
بىراق، ئالدى - ساتتىنىڭ تۇگىشى بىلەن ئەركىن ئالدى- ساتتىمۇ تۇگەيدۇ. بىزنىڭ بۇرژۇئازلىرىمىزنىڭ ئەركىن ئالدى- ساتتى توغرىسىدىكى قۇرۇق سوزلىرىنىڭمۇ ئۇلارنىڭ ئەركىنلىك توغرىسىدىكى باشقا هەمسمە چوڭ گەپىلىرىگە ئوخى- شاش پەقەت ئەركىن بولمغان ئالىدى - ساتتىغا، ئوتتۇرا ئەسردىكى قۇللۇققا چۇشۇرۇلگەن شەھەر ئاھالىسىگىلا نىسبەتەن ئېيتىقاندا ئەھمىيىتي بار، كوممؤنمزدمنىڭ ئالدى - ساتتىنى يوقىتىشبغا، بۇرژۇئا ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتلىرىنى ۋە بۇرژۇئازىيىنىڭ ئوزىنى يوقىتىشىغا نىسبەتەن بولسا قىلچىلىكمۇ ئەھمیىتى يوق.
سىلەر بىزنىڭ خىۇسۇسى مۇلۇكچىلىكنى يوقىتىدىغانلىغىمىزنى ئاڭلاپلا، قورقۇپ ئالاقىزادە بولۇپ كېتىسىلەر. لېكىن، خۇسۇسى مۇلۇك سىلەرنىڭ ھازىرقى جەمىيىتىڭلاردا جەميەت ئەزالىرىنىڭ ئوندىن توقىقۇزىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا يوقىتىلىپ بولغان؛ ډەل خۇسۇسى مۇلۇك جەمىيەت ئەزالىرىنىڭ ئوندىن توققۇزىغا نىسبەتەن ئېيتىقاندا مەۋجۇت بولمىغانلىغى ئۇچۇنلا بۇنداق خۇسۇسى مۇلۇكچىلىك مەۋجۇت. درمەك، سىلەر بىزنى جەھىيەتتىكى مۇتلەق زور كوپىچىلىك كىشلەرنىڭ مۇلكى بولماسلىقنى زورۇر شەرت قىلىدىغان مۇلۇكچىلىكنى يوقاتماقچى بولغانلىغىمىز ئۇچۇن ئەيىپلەيىدىكەنسلەر- دە.
قسقىسى، سىلەر بىزنى سلەرنىڭ ئەنە شۇنداق مۇلۇكچىلىگىڭلارنى .يوقاتماقچى بولىغىنىمىز ئۇچۇن ئەيىپلەيىدىكەنسلەر-دە توغرا، بىز راستلا شۇنداق قىلماقچىمىز.
سلەر، ئەمگەكنى كاپىتالغا، پۇلغا، يەر ئىجاردسىگە ئایلاندۇرۇشقا بولماي قالىغان، قىسقىسى، لۇڭدۇەن قىلىۋېلىش مۇمكىن بولغان ئىجتىمائى كۈچكە ئايلاندۇرۇشقا بولماي قالغان ۋاقىتتىن ① باشلاپ، ددمەك، شەخسى مۇلۇكنى بۇرژۇئا مۇلكىگە ئايلاندۇرۇشقا بولماي قالغان ۋاقىتىتىن باشلاپ شەخسلىك يوقىتىلغان بولىدۇ، دەیسلەر.
① 1888- يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىده بۇ یەرگە «كاپىتالغا ئایلاندۇ رۇشقا» دىگەن سوزلەر قوشۇلغان.- خەتزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچىدىن
بۇنىڭدىن كورگىلى بولىدۇكى، سىلەر شەخسسلىك دەپ پەقەت بۇرژۇئازنى، بۇرژۇئا خۇسۇسى مۇلۇك ئىيگىسنىلا چۇشنىدىغانلىغىڭلارنى ئوزەثلار ئېتىراپ قىلىسىلەر. بۇنىداق شەخسلىك ھەقىقەتەن يوقىتلىشى كېرەك.
كومۇنىزىم ھەرقانىداق كىشىنى ئىجىتىمائى مەھسۇلاتىلارنى ئوزلەشتۇرۇش ھوقۇقىدىن مەھرۇم قىلمايدۇ، ئۇ پەقەت مۇشۇنداق ئوزلەشتۇرۇش يولى بىلەن باشقىلارنىڭ ئەمگىگىنى قۇلىلۇقىقا چۇشۇرۇش ھوقۇقىدىنلا مەھرۇم قىلىدۇ.
بەزىلەر، خۇسۇسى مۇلۇكچىلىك يوقىتلىشى بىلەنلا ھەممە پائالىيەت توختايدۇ، ھورۇنلۇق كەيىپىياتي ئەۋج ئالىدۇ، دەپ رەددىیه بېرىدۇ.
شۇنداق بولىدىغان بولىسا، بۇرژۇئازىىيە جەمىيىتى ھورۇنلۇق ثارقىسىدا ئاللىقاچان ھالاك بولغان بولاتتى، چۇنكی بۇ جەمىیەتته ئەمگەك قىلغانلار هېچنەرسىگه ئىگە بولالمایدۇ، ئىگە بولغانلار ئەمگەك قىلمايدۇ. بۇ ئەندىشىلەرنىڭ ھەممىسىنى بۇنداق بىر مەنىداش قایتۇرما سوزگە يىغىش مۇمكىن: كاپىتال يوق بولىدىكەن، ياللانما ئهمگهكمؤ بولمایدۇ.
ماددى مەھسۇلاتىلارنى كوممۇنىستىك ئوزلەشتۇرۇش ئۇسۇلى ۋە ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىغا قارىتىلغان بارلىق ئەيىپلەشلەر مەنىۋى مەھسۇلاتلارنى ئوزلەشتۇرۇش ۋە ئىشلەپچىقىرىش جەھەتىگىمۇ ئوخشاشلا كېڭەيتىلدى. سىنىپىي مۇلۇكچىلىكنى يوقىتىش بۇرۋۇئازلارغا ئىشلەپچىقىرىشنىڭ ئوزدسنى يوقىتىش بولۇپ كورۇنگىنىگە ئوخشاش، سلنىپىي مائارىپنى يوقىتىشمۇ ئۇلارغا بارلىق مائارىپنى يوقىتىش بىلەن باراۋەر بولۇپ كورۇنىدۇ.
بۇرژۇئازلارنىڭ يوقىلىپ كەتمىگىیدى دەپ ئەنېدىشە قىلىپ يۇرگەن مائارىپى مۇتلەق زور كوپچىلىك كىشلەر ئۇچۇن ئېيتقاندا ئادەمنى ماشنا قىلىپ تەربىيىلەپ چىقىشتىن ئبارەت، خالاس.
ئەمما، سىلەر بۇرژۇئا مۆلۇكچىلىگىنى بىكار قىلىش توغرىسدىىكى تەشەببۇسلارنى ئوزەڭلارنىڭ ئەركىنلىك، مائارىپ، ھوقۇق ۋە شۇنىڭغا ئوخشاشلار توغرىسىدىكى بۇرژۇئاچە ئىدىيەڭلار بىلەن ئولچەيدىغان بولساگلار، ئۇ ھالىدا بىز بىلەن مۇنازبربلەشمەيلا قويۇڭلار. سىلەرنىڭ ئىدىيەڭلارنىڭ ئوزى بۇرۋۇئا ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتلىرى ۋە مۇلۇكچىلىك مۇناسۋىتنىڭ مەھسۇلى، بۇ خۇددى سىلەرنىڭ ھوقۇقۇڭلار ئوز سنىپىڭلارئىڭ قانۇن دەپ كۆرستىلگەن شىرادىسى بولغىنىغىلا ئوخشاش، ھالبۇكى، بۇنداق ئمرادىنىڭ مەزمۇنىنى ئوز سىنىپىڭلارنىڭ ماددى تۇرمۇش شارائىتى بەلگىلەيدۇ.
سلەرنىڭ بىر ياقلىما ئىدىيەگلار سلەرنى ئوزەڭلارنىڭ ئشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتلىرىڭلارنى ۋە مۇلۇكچىلىك مۇناسۋىتىڭلارنى تارىخىي بولغان، ئىشلەپچىقىرىش جەريانىدا ۋاقىتلىق بولغان مۇناسىۋەتلىكتىن مەڭگۈلۈك تەبنى قانۇنىيەتلەر ۋە ئەقلىي قانۇنىيەتلەرگە ئايلاندۇرۇۋېلىشقا ئېلىپ بارىدۇ، بۇ بىر ياقلىما ئىدىېە سىلەردىمۇ ۋە بارلىق ھالاك بولغان ھوكۆمران سنىپلاردىمۇ ئوخشاش بولۇپ كەلگەن. سىلەر قەدىمقى زامان مۆلۇكچىلىگى توغرسسدا سوز بولغاندا چۇشنەلەيدىغان نەرسنى، فېوداللىق مۇلۈكچىلىك توغرسىدا سوز بولغاندا چۇشىنەلەيدىغان نەرسنى بۇرۋۇگا مۇلۇكچىلىگى توغرىسبدا سوز بولغاندىلا چۇشنەلمەيدىغان بولۇپ قالىسلەر. ئائىلىنى يوقىتىش! ھەتتا ئۇچىغا چىققان رادىكاللارمۇ كوممۇنىستلارنىڭ بۇ نومۇسسىز نىيىتىگە غەزەپ - نەپرەت بىلدۇرىدۇ.
ھازىرقى زامان، بۇرژۇئا ئائىلىسى قاننداق ئاساس ئۇستىگە قۇرۇلغان؟ كاپىتال ئۇستىگە قۇرۇلغان، خۇسۇسلار بېيىش ئۇستىگە قۇرۇلغان. بۇنداق ئائىلىنىڭ تولۇق راۋاجلانغان شەكلى پەقەت بۇرژۇئازىيە ئىچىدىلا مەۋجۇت، ئۇنىڭغا قوشۇمچە ھادنسە بولسا پۇرولېتارلارنىڭ ئىلاجسزلىقتىن بويتاق يۇرۇشى ۋە ئاشكارا پاھىشە.
بۇرژۇئازلار ئائىلىسى ئوزنگە قوشۇمچە بولغان بۇنداق ھادىسىنىڭ يوقىلىشى بىلەن بىللە ئوز ئوزىدىن يوقىلىدۇ، ئككىلىسى كاپىتالنىڭ يوقىلىشى بىلەن بىللە يوقىلىدۇ.
بەلكى سىلەر بىزنى، ئاتا - ئانىلارنىڭ ئوز بالىلىرىنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىشىنى يوقاتماقچى، دەپ ئەيىپلەۋلتقانسلەر؟ بىز بۇ جىنایتمىزگە ئقرارمىز.
لېكىن، سلەر بىزنى، ئائىلە تەربىیىشی گورنىغا جەمىیەت تەربىيىسىنى قويۇپ، كىشىلەرنىڭ ئەڭ يېقىن مۇناسۋەتلىرىنى يوقاتماقچىسىلەر، دەیسىلەر.
سلەرنىڭ تەربىيەڭلارنىمۇ جەميەت بەلگىلىگەن ئەمەسمۇ؟ ئوزەڭلار تەربىيە بېرىشتە پایدىلىنىدىغان ئىجتىمائى مۇناسۋەتلەر بەلگىلىگەن ئەمەسمۇ؟ جەمىيەتنىڭ مەكىتەپ ۋە باشقىلار ئارقىلىق بىۋاستە ياكى ۋاستىلىك ثارىلىششى بەلگىلىگەن ئەمەسمۇ؟ كوممۇ نىستلار، جەمىیەت تەربىیىگە تەسر كورسنتىدۇ، دىگەننى كەشپ قىلغىنى يوق؛ ئۇلار پەقەت يۇنداتي تەسرنىڭ خاراكتىرىنى ئوزگەر تىدۇ، تەربىيىنى ھوكۇمران سىنىپنىڭ تەسىرىدىن قۇتۇلدۇرىدۇ.
پۇرولېىتارلارنىڭ ھەممە ئائېلىىۋى مۇناسۋەتىلىرى يىرىك سانائەتنىڭ راۋاجلىنىشى ئارقىسىدا بۇزۇلىۋەرگەنسىرى، ئۇلارنىڭ بالىلىرى بۇنداق تەرەققىيات ئارقىسدا ساپ ئالدى - ساتتى دۇيشياڭىغا ۋە ئەمگەك قورالىغا ئايلىنۋەرگەنسرى بۇرژۇئازىيىنىڭ ئائىلە ۋە تەربىيە توغرىسدىكى، ئاتا-ئانىلار بىلەن بالىلارنىڭ يېقىن مۇناسۋەتلىرى توغردسدىكى قۇرۇق گەپىلىرى كىشنى سەسكەندۇرىۋېرىدۇ.
لېكىن، سىلەر كوممۇنىستلار خوتۇن ئومۇملۇغىنى يۇرگۇزمەكچى بولىسلەرغۇ،-بىزگە پۇتۇن بۇرژۇئازىىيە بىردەك ئەنە شۇنىداق دەپ ۋاقىرایدۇ.
بۇرژۇئازلار ئەسلىدە ئوز خوتۇنىىنى نوقۇل ئىشلەپچىقىرىش قورالى دەپ قارایتتى. ئۇلار ئىشلەپچىقىرىش قوراللىرىدىن ئومۇمنىڭ پايدىلىنىدىغانلىغىنى ئاڭلاش بىلەن، تەبىى ھالدا، ئاياللارنىڭ نىڭ بېشغىمۇ شۇ كۈن كېلىدۇ، دىگەن ئويغا كەلمەي قالمايدۇ. گەپ دەل ئايالىلارنىڭ نوقۇل ئىشلەپچىقىرىش قورالى دەپ قارالغان ئورنىنى يوقىتىش توغرىسىدا بېرىۋاتقىنىنى ئۇلار خىيالىغىمۇ کە لتورهلمهيدۇ.
ئەمەلدە، بىزنىڭ بۇرژۇئازلىرىمىزنىڭ سالاپەتلىك قىياپەتكە كىرىۋېلىپ، كوممۇنىستلار رەسمى خوتۇن ئومۇملۇغىنى يۇرگۇزمەكچى دىگەن نىمىدىن تەئەججۇپلىنىشىدىنمۇ ئارتۇق كۆلكىلىك ئىش يوق. خوتۇن ئومۇملۇغىنى كوممۇنىستلار- نىڭ يۇرگۇزۇشنىڭ ھاجىتى يوق، ئۇ ئەزەلدىن دىگۇدەك بولۇپ كەلگەن. بىزنىڭ بۇرژۇئازلىرىمىز ئوز پۇرولېتارلىرىنىڭ خوتۇن ۋە قىزلىرىنىڭ ئوز ئىلكىدە بولغانلىغىغا قانائەتلەنمەيدۇ، رەسمى پاھىشلەرنى ئېيتمايلا قويايلى، ئۇلار تېخى بىر بىرىنىڭ خوتۇنلىرىنى يولدىن ئازدۇرۇپ ئويناشنى ئاجايىپ زور لەززەت دەپ بىلىدۇ.
بۇرژۇئازىيىچە نېكا ئەمىلىيەتتە خوتۇن ئومۇملۇغىدىن ئىبارەت. كىشلەر ئەڭ كوپ دىگەندە كوممۇنىستلارنى، ساختا ۋە يوشۇرۇن خوتۇن ئومۇملۇغى ئورنىغا رەسمى ۋە ئاشكارا خوتۇن ئومۇملۇغىنى قويماقچى، دەپ ئەيىپلىيەلىشلا مۇم- كىن. ئەمەلدە، ئوز ئوزىدىن مەلۇمكى، ھازىرقى ئىشلەپچىقىرىش مۇناسىۋەتىلىرىنىڭ يوقىلىشى ئارقىسىدا بۇنداق مۇناسىۋەتلەردىن كېلىپ چىققان خوتۇن ئومۇملۇغىمۇ يەنى رەسمى ۋە غەيرى رەسمى پاھىشمۇ يوقىلىپ كېتىدۇ. يەنە بەزىلەر كوممۇ- نىستلارنى، ئۇلار ۋەتەننى يوققا چىقارماقچى، مىللەتنى يوققا چىقارماقچى، دەپ ئەیىپلەیدۇ.
ئىشچىلارنىڭ ۋەتىنى يوق. ئۇلارنى يوق نەرسىدىن مەھرۇم قىلىش ھەرگىز مۇمكىن ئەمەس. پۇرولېتارىيات ئەڭ ئاۋال سىیاسى ھوكۆمرانلىقنى قولغا كىرگۇزۇشى، مىلىلى سنىپ① دەرىجىسگە كوتىرىلىشى، ئوزىنى مىللەت قىلىپ ئۇيۇش- تۇرۇشى لازىم بولغانلىغى ئۇچۈن، ئۇنىڭ ئوزى ۋاقتىنچە مىلىلى بولىدۇ، گەرچە بۇ يەردە ئېيتىلىۋاتقان «مىللى» دىگەن سوز بۇرۋۇئازىيىنىڭ چۇشنىشى بىلەن تامامەن ئوخشاش بولمىسمۇ.
① «مىللى سنىپ» دىگەن سوزلەر 1888-يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىده «مىللى رەھبىرىي سىنىپ» دىيىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
بۇرۋۇئازىيىنىڭ تەرەققى قىلىشى ئارقىسىدا، سودا ئەركىنلىگىنىڭ ئەمەلگە ئېشىشى ۋە دۇنىيا بازىرىنىڭ ۋۇجۇتىقا كېلىشى ئارقىسىدا، سانائەت ئىشلەپچىقىرىشنىڭ ۋە ئۇنىڭغا ئۇيغۇن كېلىدىغان دىغان تۇرمۇش شارائىتىنىڭ بىردەك بولۇشقا يۇزلىنىشى ئارقىسىدا ھەرقایسى مەملىكەت خەلقلىرى ئوتتۇرىسدىكى مىلىلى ئايرىملىق ۋە قارىمۇ - قارشىلىق كۆندىن - كۆنگە يوقىلىپ بارىدۇ.
پۇرولېتارىياتنڭ ھوكۆمزانلىغى بۇلارنىڭ يوقىلىشىنى تېخىمۇ چاپسانلاشتۇرىدۇ. جىرلەشكەن ھەركەت،، ھېچ بولمغاندا، هەرقایسى مەدىنى مەملىكەتلەرنىڭ بىرلەشكەن ھەركىتى پۆرولېتارىياتنىڭ ئازاتلبققا ئېرىشىشىنىڭ ئەڭ موھىم شەرتلىرىدىن بىرى. كىشېنىڭ كىشىنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىشى يوقىتىلغان ھامان، مىللەتنىڭ مىللەتنى ئېكىسپىلاتاتسىيە قىلىشىمۇ شۇنىڭ بىلەن بىللە يوقىلىدۇ.
مىللەتنىڭ ئىچىكى قىسمىدىكى سنىپىي قارىمۇ - قارشلىق يوقالغان ھامان، مىللەتلەر ئوتتۇرىسندىكى دۇشمەنلىك مۇناسىۋەتلىرىمۇ شۇنىڭ بىلەن بىللە يوقىلىدۇ.
دىن، پەلىسەپە ۋە ئومۇمى ئاڭ شڭتەيى نۇقتىنەزدرىدىن كوممۇنىزىمغا قىلىنىۋاتىقان خىلىمۇ - خىل ئەيىپىلەشلەر تەپسلى مۇھاكىمە قىلىشقا ئەرزىمەيدۇ.
كىشلەرنىڭ ئبدىيىسى، نۇقتىنەزىرى، چۆشەنچىسى، قىسقىسى كىشلەرنىڭ ئېڭى كىشىلەرنىڭ تۇرمۇش شارائىتى، كىشىلەرنىڭ ئىجتىمائى مۇناسۋىىتى، كىشلەرنىڭ ئىجتىمائى مەۋجۇدىيىتىنىڭ ئوزگىرىشى بىلەن بىللە ئوزگىرىدۇ، بۇنى چۇشىنىش ئۇچۇن چوڭقۇر پىكىر يۇرگۇزۈش كېرەكمۇ؟
ئىدىيبلەر تارىخى مەنىۋى ئىشلەپچىىقىرىشنىڭ ماددى ئىشلەپچىقىرىشنىڭ ئۆزگەرتىلىشى بىلەن بىللە ئوزگەرتىلىدىغانلىغىنى ئمسپا تلىغاندىن باشقا يەنە نىمىنى ئمسپاتلىدى؟ ھەرقانىداق بنر دەۋرنىڭ ھوكۆمىران ئىدىيىسى ھەرقاچان ھوكۆمىران سنىپنڭ تىدىيىسلا بولۇپ کەلدى.
كىشلەر پۇتۇن جەمىيەتىنى ئېنقىلاۋىيلاشتۇرىدىىغان ئىدىيە ئۇستىدە توختالغىنىدا، ئۇلار پەقەت بىر پاكنتنى كورستېپ بېرىدۇ: كونا جەمىيەت ئىچىدە پېڭى جەمىيەتنىڭ ئامىللىرى ۋۇجۇتقا كەلگەن بولىدۇ، كونا ئىدىيىلەرنىڭ پارچنلىن- ىشنىڭ قەدىمى كونا تۇرمۇش شارائىتىنىڭ پارچىلىنىشنىڭ قەدىمى بىلەن بىردەك بولىدۇ.
قەدىمقى دۇنيا ھالاكەتكە يۇزتۇتقان چاغدا، قەدىمقى زاماندىكی هەر خىل دىنلارنی خىرىستىیان دىنی یەڭگەن ئدی. خىربستىیان دىنى ئىدىیىلىرى 18 - ئەسردە ثاقارتىش ئدىیىلىرىنىڭ نىڭ زەربىسىگە ئۇچراپ مەغلۇپ بولۇۋاتىقان چاغدا، فېوداللىق جەمىيەت شۇ ۋاقىتلاردا ئېنقىلاۋىي بولغان بۇرژۇئازىيىگە قارشى جان تالىشىپ كۆرەش ئېلىپ بارماقتا ئىدى. ئېتىقات ئەركىنلىگى ۋە دىن ① ئەركىنلىگى ئىدىيىلىرى ئەركىن رىقايەتنىڭ ئېتىقات ساھەسىدە ھوكۆمران ئورۇننى تۇتىدىغانلىغىنىلا كورستىدۇ، خالاس.
① «ئېتىقات ساهەسىده» دىگەن سوزلەر 1872-، 1883- ۋه 1890-يىللاردىكى۔ نېمچە نەشرلىرىده «بىلىم ساھەسىدە» دىیىلىگەن.- خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
«دۇرۇس»،-دەپ ئېيتىشى مۇمكىن بەزىلەر، -«دىنىي، ئەخلاقىي، پەلسەپىۋى، سىياسى، ھوقۇقىي ۋە باشقا ئىدىيىلەر ،تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا ئۇزلۇكسز ئوزگىرىپ كەلگەن. بىراق دىن، ئەخلاق، پەلسەپە، سىپاسى ۋە ھوقۇقلارنىڭ ئوزلىرى .بولسا بۇنداق ئوزگىرىش ئىچىدە ھەرقاچان ساقلىنىپ كەلدى
بۇلاردىن باشقا، ئەركىنلىك، ئادالەت ۋە شۇلارغا ئوخشاش مەڭگۈلۈك ھەقىقەتلەرمۇ بار، بۇ ھەقىقەتلەر جەمىیەت تەرەققىياتنىڭ ھەممە باسقۇچىلىرى ئۇچۇن ئورتاق. لېكىن كومىمۇنىزىم مەڭگۈلۈك ھەقىقەتلەرنى بىكار قىلىدۇ، ئۇ دىننى، ئەخلاقنى يېڭلىمايدۇ، بەلكى بىكار قىلىدۇ، ددمەك، كوممۇنىزدم شۇ كەمگىچە ئوتكەن پۇتۇن تارىخىي تەرەققىيات جەريانىغا زىت كېلىدۇ». بۇنداق ئەيىپلەشنىڭ نىمە ئەھمىيىتى بار؟ شۇ كەمگىچە ئوتكەن ھەممە جەمىيەتلەزنىڭ تارىخى سنىپىي قارىمۇ - قارشلىق ئىچىدە ھەركەت قىلىپ كەلدى، ھالبۇكى، بۇنداق قاردمۇ-قارشلىق تۇرلۇك دەۋرلەرده تۇرلۈكچە بولدى.
ئەمما، بۇنداق قارىمۇ-قارشلىق قانداق شەكىل ئالغان بولسۈن، جەمىيەتتىكى بىر قىسم كىشلەرنىڭ يەنە بىر قىسم كىشلەرنى ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىشى ئوتكەن ئەسرلەرنىڭ ھەممىسى ئۇچۇن ئورتاق پاكنىت. شۇنىڭ ئۇچۇن، قىلچە ئەجەپىلىنەرلىك ئەمەسكى، ھەرقايسى ئەسرلەردىكى ئىجتىمائى ئالڭ خىلمۇ-خىل ۋه ناھایتى كوپ پەرقىلىق بولۇشىغا قارىماستىن، ھامان مەلۇم ئورتاق شەكىللەر ئىچىدە ھەركەت قىلىپ كەلدى، بۇ شەكىللەر① بۇ ئاڭ شەكىللىرى سىنىپىي قارىمۇ- قارشلىق تولۇق يوقالغان چاغدىلا تولۇق يوقىلىدۇ.
① 1890- يىلدىكى نېمىسچە نەشرىدە «بۇ شەكىللەر» دىگەن سوزلەر ئېلىۋېتىلگەن.- خەنزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچمدىن
كوممۇنىستىك ئىنقىلاپ ئەنئەنىۋى مۇلۇكچىلىك مۇناسۋەتلىرىدىن ئالاقىنى ئەڭ ئۇزۇل - كېسىل ئۇزۇش دىمە كتۇر؛ قىلىچە ئەجەپلىنەرلىك ئەمەسكى، ئۇ ئوزىنىڭ تەرەققىياتى جەريانىدا ئەنئەنىۋى ئىدىيىلەردىن ئالاقىنى ئەڭ ئۆزۇل - كېسىل ئۇزىدۇ.
شۇنداقتىمۇ، بىز بۇرۋۇئازىيىنىڭ كوممۇنىزدمغا قاراتقان تۇرلۇك ئەیىپلەشلىرىنى قویۇپ تۇرایلی.
بىز يۇقۇرىدا كورۇپ ئوتتۇقكى، ئىشچىلار ئىنقىلاۋىنىڭ بىرىنچى قەدىمى پۇرولېتاردیاتنى ھوكۇمران سىنىپ دەرىجىسىگە كوتىرىش، دېموكراتىیىنى قولغا كەلتۇرۇشتىن ئىبارەت.
پۇرولېتارىيات ئوزىنىڭ سياسى ھوكۆمرانلىغىدىن پایدىلىنىپ، بۇرژۇئازىيىنىڭ ھەممە كاپىتالىنى قەدەممۇ -قەدەم تارتىۋالىدۇ، بارلىق ئىشلەپچىقىرىش قوراللىردنى دولەتكە يەنى ھوكۇمران سىنىپ بولۇپ ئۇيۇشقان پۇرولېتارىياتنىڭ قولىغا مەركەزلەشتۇرىدۇ ھەمدە ئىشلەپچىقىرىش كۆچىلىرىنىڭ ئومۇمى مىقتارىنى مۇمكىن قەدەر چاپسانراق ئاشۇرىدۇ.
بۇنى ئورۇنلاش تۇچۇن، ئەلۋەتتە، ھەممىدىن ئاۋال مۇلۇكچىلىك ھوقۇقلىرىغا ۋە بۇرۋۇئا ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتىلىرىگە زورلۇق بىلەن ئارىلىشپ، بۇنداق بەزى تەدبىرلەرنى كورۇش لازىم، بۇ تەدبىرلەر ئىقتىسادىي جەھەتتىن دىگەنىدەك تولۇق ئەمەستەك ۋه كۇچسىزدەك تۇرسمۇ، لېكىن ھەركەت جەريانىدا ئۇلار ئوزىدىن ئېشپ كېتىدۇ،① بەلكى پۇتۇن ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىنى ئوزگەرتىشنىڭ ۋاستىسى سۇپتىدە كەم بولسا بولمایدۇ.
① 1888-يىلدىكى ئېنىگلىزچە نەشرىدە بۇ يەرگە «كونا ئىجتىمائى تۇزۇمگە يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ھۇجۇم قىلىشىنى زورۇرىيەتكە ئايلان دۇرىدۇ» دىگەن سوزلەر قوشۇلغان.-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
بۇ تەدبىرلەر تۇرلۇك مەملىكەتلەردە ئەلۋەتتە تۇرلۇكچە بولىدۇ . بىراق، ئەڭ ئىلىغار مەملىكەتلەرنىڭ ھەممىسىدە دىگۇدەك توۋەندىكى تەدبىرلەرنى كورۇشكە بولىدۇ.
1. يەر مۇلكىنى تارتىۋېلىش، يەر ئىجارىسنى دولەت چىقىمى ئۇچۇن ئىشلتىش.
2. يۇقۇرى نسسبە تلىك بولغان، دارامەتكە قاراپ ئېشپ بارىدىغان باجنی يولغا قویۇش.
3. ۋارىسلىق ھوقۇقىنى بىكار قىلىش.
4. بارلىق قاچىقۇنىلار ۋە توپىلاڭچىلارنىڭ مال - مۇلىكىنى مۇسادىرە قىلىش.
5. دولەت كاپتالبغا ۋە يىگانە لۆگدۇەن ھوقۇقىغا ئىگە دولەت بانكىسى ئارقبلىق ئامانەت - قەرز ئېشلىرىنى دولەت قولنغا مەركەزلەشتۇرۇش.
6. پۇتۇن تىرانسپورتنى دولەت قولىغا مەركەزلەشتۇرۇش.
7. دولەت ئىگىلىگىدىكى زاۋۋتلارنى ۋە ئىشلەپچىقىرىش قوراللىرىنى كوپەيتىش، ئومۇمى پىلان بويىچە بوز يەر ئوزلەشتۇرۇش ژه تۇپراقنى یاخشلاش.
8. ئومۇميۇزلۈك بولغان ئەمگەك مەجبۇرىيىتى تۇزۇمىنى يولغا قۇيۇش، سانائەت ئارمىيىلىرىنى قۇرۇش، بولۇپمۇ يېزا ئىگىلىگى جەهەتته.
9. يېزا ئىگىلىگىنى سانائەت بىلەن بىرلەشتۇرۇش، شەهەر بىلەن يېزا ئوتتۇرىسىدىكى قارىمۇ - قارشلىقنىڭ① پەيدىن - پەي يوقىلىشنى ئىلگىرى سۇرۇش② .
10. هەممه بالىلار ئۇچۇن تومۇمى ۋه ھەقسز مائارىپنى يولغا قويۇش. بالىلارنىڭ زاۋۇتلاردا ھازىرقىدەك شەكىلدە ئەمگەك قىلىشىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش. مائارىپنى ماددى ئىشلەپچىقىرىش بىلەن بىرلەشتۇرۇش ۋە باشقىلار.
① «قاردمۇ-قارشلىقنىڭ» دىگەن سوز 1872-، 1883- ۋە 1890-يىللاردىكى نېمسچە نەشرلىردده «پەرقنىڭ» دىيىلگەن. - خهنزوچىغا تەرجممه قىلغۇچىدىن
② 1888-يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىدە، بۇ ماددا «يېزا ئىگىلىگىنى سانائەت بىلەن بىرلەشتۇرۇش؛ ئاھالىنى مەملىكەتنىڭ هەممە بېرىگە تېخىمۇ تەكشى ئورۇنلاشتۇرۇش چارىسى ئارقىلىق شەھەر بىلەن يېزا ئوتتۇرىسدىكى پەرقنی پهیدىن-پەي يوقتىش» دىيىلگەن. خەنزوچىغا تەرجممه قىلغۇچىدىن
تەرەققىيات جەريانىدا، سىنىپىي پەرقلەر يوقىتىلىپ، پۇتۇن ئىشلەپچىقىرىش بىرلەشكەن شەخسلەر قولىغا مەركەزلەشكەن چاغدا، ئاممۋى ھاكىمىیەت ئوزىسنىڭ سیاسى خاراكتىرىنى يوقىتىدۇ. ئەسلى مەنىدىكی سیاسی هاكمیەت - بىر سنىپ باشقا بر سنىپنى ئېزىدىغان تەشكىللىك زورلۇق كۇچ. ئەگەر، پۇرولېتارىيات بۇرژۇئازىيىگە قارشى كۆرەشتە جەزمەن سىنىپ بولۇپ بىرلىشىدۇ، دىيىلسە، ئەگەر، ئۇ ئىنقىلاپ ئارقىلىق ئوزىنى ھوكۇمران سىنىپقا ئايلاندۇرىدۇ ھەمدە ھوكۇمران سىنىپ سۇپتندە كونا ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتلىرىنى زورلۇق كۇچ بىلەن يوقشدۇ، دىيىلسە، ئۇ ھالدا، ئۇ بۇنداق ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋەتلىرىنى يوقىتىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، سىنىپىي قارىمۇ- قارشلىقنىڭ ۋە سنىپنىڭ ئوزىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇ- رۇش شارائتىنىمۇ يوقىتىدۇى① ، شۇنىڭ بىلەن ئوز سىنىپىنىڭ ھوكۇمرانلىغىنىمۇ يوقىتىدۇ.
سىنىپ ۋە سنىپىي قارىمۇ-قارشىلىق مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرغان بۇرژۇئازىيە كونا جەمىيىتنىڭ گورنىنى شۇنداق بىرلەشمە ئىگەللەيدۇكى. دۇكى، بۇ يەردە ھەر بىر كىشنىڭ ئەركىن ئوسۇشى ھەممە كىشنىڭ ئەركىن ئوسۇشىنىڭ شەرتى بولۇ- پ قالىدۇ.
① «سنىپىي قارىمۇ-قارشېلىقىنىڭ ۋە سنىپنىڭ ئوزىىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش شارائىتىنىمۇ يوقىتىدۇ» دىگەن سوزلەر 1872-، 1883-ۋه 1890-يىللاردىكى نېمىسچە نەشرلىرىدە «سىنىپىي قارىمۇ-قارشلىقنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش شارائىتىنى يوقىتىدۇ، سىنىپنىڭ ئوزىنى يوقىتىدۇ» دىيىلگەن.- خەنزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچىدىن
فرانسيە ۋە ئەنگلىيە ئاقسوڭەكلىرى گوزلىرينىڭ تارىخىي ثورنى يۇكلىگەن ۋەزىپىسى بويىچە ھازىرقى زامان بۇرژۇئازبيە جەمىيىتىگە مۇجۇم قىلىدىغان ئەسەرلەرنى يېزىپ تۇرىدىغان بولدى. فرانسيىنڭ 1830- يىلدىكى ئىيۇل ئىنقىلاۋىدا ۋە ئەنگلىيىنىڭ ئىسلاھات ھەركتىدە ئۇلار بىردىنلا كوتىرىلگەن پىرگىنىشلىك كىشىلەر تەردپىدىن يەنە بىر قېتىم مەغلۇپ قىلىندى. شۇنىڭدىن تارتىپ جنددى سىياسى كۆرەش توغرىسىدا سوز بولۇشى مۇمكىن بولماي قالغان ئىدى. ئۇلاردا يېزىق كۇر- ىشى ئېلىپ بېرىش ئىمكانىيىتىلا قالغان ئىدى. ئەمما، يېزىقچىلىق جەھەتتمۇ تىرىلىش دەۋرىدىكى① كونا مۇقامىلارنى تەكرارلاش مۇمكىن بولماي قالغان ئىدى. ئوزلىرىگە خەيرىخاھلىق قوزغاش ئۇچۇن، ئاقسوڭەكلەر ئوز مەنپەئەتىگە كوڭۇل بولمە- يدىغان بولۇپ قالغاندەك، پەقەت ئېكىسپىلاتاتسيە قىلىنغۇچى ئىشچىلار سنىپىنىڭ مەنپەئەتىنىلا دەپ بۇرژۇئازىيىنى ئەيىپلەۋاتقاندەك قىياپەتىكە كىرىۋېلىشقا مەجبۇر بولغان ئىدي. ئۇلارنىڭ دەردىنى چىقىرىۋېلىش ۋاستىسى: ئوزلىرىنىڭ يېڭى ھوكۇمرانلىرىنى قاغایدىغان قوشاقلارنى ئېیتىش ۋه ئۇلارغا ئانچە- مۇنچە ۋەھىمىلىك سوزلەر بىلەن غوڭشۇپ قويۇش بولدی.
① بۇ يەردە ئەنگلىيىنىڭ 1660-1689- يىللاردىكى تىرىلىش دەۋرى ئەمەس، بەلكى فرانسيىنىڭ 1814- 1830-يىللاردىكى تىرىلىش دەۋرى كوزدە تۇتۇلىدۇ. (ئېنگېلسنىڭ 1888 - پىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىگە ئىزاھى)
فېوداللىق سوتسيالىزىم ئەنە شۇنىداق كېلىپ چىقىتى، ئۇنىڭ يېرىمى ماتەم كۆيى، يېرىمى ھاقارەتنامە ئىدى؛ يېردمى ئوتمۇشنىڭ ئەكس ساداسي، يېرىمى كەلگۇسىگە پوپۇزا ئىدى؛ ئۇ بەزىدە ئوزىنىڭ ئاچچىق، كىنايىلىك ۋە جانغا تېگى- دىغان پىڭلۇنلىرى بىلەن بۇرۋۇئازىيىنىڭ يۇرىگىنى تىسلىپ تاشلايستتى، ئەھما ھازىرقى تارىخنىڭ جەريانىنى زادىلا چۇشنەلمىگىنى ئۆچۈن ھەر دائىم كۆلكىگە قالاتتی.
خەلقنى ئوزىگە تارتىش ئۇچۇن، ئاقسوڭەكلەر پۇرولېتارىياتنىڭ تىلەمچىلىك خالتىسنى بایراق قىلىپ كوتىرىپ يۇرەتتى. ئەمما، خەلق ھەر قېتىم ئۇلارغا ئەگىشپ ماڭغاندا، ئۇلارنىڭ ساغرىسىدا كونا فېوداللىق تامغىلارنىڭ بارلىغىنى كور- ۇپلا، قاقاخلاپ كۆلۇپ تاراپ کېتەتتی.
بىر قىسم فرانسيە جېڭتۇڭچىلىرى ۋە «یاش ئەنگلىیە»28 ئەنه شۇ ئویۇننی ئویناپ چىقىشتی فېوداللار ئوزلىرىنىڭ ئېكىسپىلاتاتسيە ئۇسۇلىنى بۇرژۇئازديدنىڭ ئېكىسپىلاتاتسىيە ئۇسۇلىغا ئوخشمايدۇ دىىگىنىدە، پەقەت ئوزلىرىنىڭ پۇتۇ- نلەي باشقىىچە، ھازىر ۋاقتى ئوتۈپ كەتىكەن ئەھۋال ۋە شارائىت ئاستىدا ئېكىسپىلاتاتسيە قىلغانلىغىنى ئۇنتۇپ قالىدۇ. ئۆلار ئوزلىرىنىڭ ھوكۆمرانلىغى ئاستىدا ھازىرقى زاماندىكى دىكى پۇرولېتارىيات ۋۇجۇتقا كەلمنگەن دنگىنىدە، پەقەت هازىر- قى زاماندىكى بۇرژۇئازىيىنىڭ دەل ئۇلارنىڭ ئىجتىمائى تۇزۇمىنىڭ مۇقەررەر مەھسۇلى ئىكەنلىگىنى ئۇنتۇپ قالىدۇ.
بىراق، ئۇلار ئوز تەنقىتلىرىنىڭ ئەكسيەتچىل خاراكتىرىىنى قىلچە يوشۇرمايدۇ، ئۇلار بۇرژۇئازىيىگە ئارتقان ئاساسي جىنايەت دەل شۇ يەردىكى، بۇرژۇئازىيىنىڭ ھۆكۆمرانلىغى ئاستىدا پۇتۇن كونا ئىجتىمائى تۇزۇمنىڭ كۆلىنى كوككە سورۇ- ۋېتىدىغان بىر سنىپ راۋاج تاپدۇ.
ئۇلار بۇرژۇئازىيىسنى ئومۇمەن پۇرولېتاربياتنى ۋۋجۇتىقا كەلتۆردى دەپ ئەيىپلىگەندىن كورە، ئىنقىلاۋىي پۇرولېتارىياتنى .ۋۇجۇتقا كەلتۇردى دەپ ئەيىپلىسە تۇزۇك بولاتتي شۇنىڭ ئۇچۇن، سىياسى ئەمىلىيەتتە، ئۇلار ئىشچىلار سنىپىغا ،قارشى قوللنلىدىغان هەممه زورلوق تەدبىرلىرىگە قاتنىشدو كۈندىلىك تۇرمۇشتا بولسا ئۇلار ئوزلىرىنىڭ ھەشەمەتېلىك سوزلىرىىگە خىلاپلىق قىلىپ، ئنڭىشىپ ئالىتۇن ئالمىلارنى① تېرىۋالىدۇ ھەم ئناۋەت، مېهرى - مۇهە بسبەت ۋە نام - ئاتاقنى قا- يرىپ قويۇپ، قوي يۇگي، قىزىلچا ۋە ھاراق سودىسى بىلەن بولۇپ كېتىدۇ②.
راھىپلار دائىم فېوداللار بىلەن قول تۇتۇشۇپ ببللە يۇرگىنىگە ئوخشاش، راهىپلار سوتسيالىزىمىمؤ دائم فېوداللىق سوتسيالىزدم بىلەن قول تۇتۇشۇپ بىللە يۇرىدۇ.
خىرىستىيان جىنيۇيجۇيىسغا سوتسيالىستىك تۇس بېرىشتىنمۇ ئوڭاي ئىش يوق. خىرىستىيان دىنىمۇ خۇسۇسى مۇلۇكچىلىككە، خېكاغا، دولەتكە قاتتىق قارشى تۇرىدۇ ئەمەسمۇ؟ ئۇ بۇلارنىڭ ھەھمىسنىڭ ئورنىغا ساخاۋەت ۋە تىلەم- چىلىكنى، بويتاقلىق ۋه نەپسىنى يىغىشنى، دەرۋىشلىك ۋە ئىبادەتكويلۇقنى قويۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ ئەمەسمۇ؟ خىرىستىيان③ سوتسیالىزدمى راهمپلار ئاقسوڭەكلەرنىڭ قەھرى - غەزدۋىىنى مۇقەددەسلەشتۇرۇشتە ئىشلىتىدىغان زەمزەمدىنلا ئىبارەت، خالاس.
① «ئالتۇن ئالمىلارنى» ددسگەن سوزلەر 1888- بىلدىكى ئېنگلىزچه -.نەشرىدە «سانائەت دەردخسدىن تۆكۆلگەن ئالتۇن ئالملارنى» دىيىلگەن خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
② بۇ يەردە ئاساسەن گېرمانىيە كوزدە تۇتۇلىدۇ، ئۇ يەردە يەر-زدمىن ئاقسوڭەكلىرى ۋە يۇنكىر پومىششكلار ئوز يەرلىرىنىڭ ناھايىتى زور بىر قىسمىنى ئوز باشقۇرغۇچىلىرى ئارقىلىق ئوز ئالدىغا باشقۇرىدۇ، ئۇلار يەنە چوڭ-چوڭ قىزىلىچا قەنت زاۋۋتىلىرى ۋە ياڭيۇ ھارىغى زاۋۇتىلىرىنىمۇ قۇرغان. ھاللىقراق بولغان ئەنگلىيە ئاقسوگەكلىرى تېخى بۇنداق دەرىجىگە چۇشۇپ قالمسىغان؛ لېكىن، ئۇلارمۇ قانداق قىلىسپ خېلى شۇبھمسلىك ھەسسىدارلىق گۇڭسلىرىنى ئوز ناملىرىدا باشقىلارغا قۇرغۇزۇپ، توۋەنلىگەن يەر ئىجارىسنىڭ ئورنىنى قاپلاشنى بىلىدۇ. (ئېنگېلسنىڭ 1888-يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىگە ئىزاھی)
③ 1848-يىلدىكى نېمىسچە نەشرىدە «مۇقەددەس ۋە بۇگۇنكى» دىیىلگەن، 1872-، 1883- ۋە 1890-يىللاردىكى نېمسچە نەشرلىرىده «خىرىستىيان» دىيىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
فېودال ئاقسوگەكلەر بۇرژۇئازىيە تەردپىدىن ئاغدۇرۇلغان، ھازىرقى زامان بۇرۋۇئازىيە جەمىيىتىدە تۇرمۇش شارائىتى كۈندىن -كۈنگە ناچارلىشۋاتقان ۋە يوقىلىپ بېرىۋاتقان بىردىن- بىر سىنىپ ئەمەس. ئوتتۇرا ئەسردىكى شەھەر ئاھالى- سى تەبىقىسى ۋە ئۇششاق دىخانلار تەبىقىسىھازىرقى زامان بۇرۋۇئازىيىسنىڭ تهکتی. سانائهت ۋه سودا گانچه تەرهققى قنلمىغان مەملىكەتلەرده بۇ سىنىپ يېڭى گۇللىنىۋاتقان بۇرژۇئازىيىنىڭ يېنىدا شۇ كەمدىمۇ ئاران - ئاران كؤن کهچۇرمەكته.
ھازىرقى زامان مەدىنىیىتى راۋاجلانىغان مەملىكەتلەردە بىر يېڭى ئۇششاق بۇرژۇئازىيە شەكىللەندى، ئۇ پۇرولېتارىيات بىلەن بۇرژۇئازىسيە ئوتتۇرىسىدا تەۋرىنىپ تۇرماقتا ھەمدە بۇرژۇئازىيە جەمىيىتىنىڭ قوشۇمچە قىسمى سۇپىتىدە ئۆز- لۇكسىز ھالدا قايتىدىن تەشكىللەنمەكتە. ئەھما، بۇ سنىپنىڭ ئەزالىرى دائىم رىقابەت تەرىپىدىن پۇرولېتارىيات قوشۇنى قاتارىغا تاشلىنىپ تۇرىدۇ، بەلكى يىرىك سانائەتنىڭ راۋاجىلىنىشى ئارقىسىدا، ئۇلار ھەتتا ئوزلىرىىنىڭ ھازىرقى زامان جەمىيى- تىنىڭ مۇستەقىل بىر قىسمى بولۇپ تۇرۇش ئورنىدىن ناھايىتى تېزلا تامامەن مەھرۇم بولۇپ قالىدىغانلىغىنى، سودا، سانائەت ۋە يېزا ئىگىلىگىدە ئوزلىرىنىڭ ئورنىنى نازارەتچىلەر ۋە ياللانما خىزمەتچىلەر ناھایىتى تېزلا ئىگىلەپ كېتىدىغانلىغىنى با- يقىۋالىدۇ.
ئاھالىسنىڭ تەڭدىن تولىسىنى دىخانلار سىنىپى تەشكىل قىلىدىىغان مەملىكەتىلەردە، مەسىلەن، فرانسىيىدە پۇرولېتارىيات تەردپىدە تۇرۇپ بۇرۋۇئازىيىگە قارشى تۇرغان يازغۇچىلارنىڭ بۇرژۇئا تۇزۇمىنى گۇششاق بۇرۋۇئازىيە ۋە ئۇ- ششاق دىخان مىزانى بىلەن پىپەن قىلىىشى، ئۇششاق بۇرۋۇئازىىيە مەيىدانىدا تۇرۇپ ئىشچىلار ئۇچۇن سوز قىلىىشى تەبنى ئىدى. ئۇششاق بۇرژۇئا سوتسیالىزدمی ئەنە شۇ تەردقىدە پەیسدا بولدی. سسموندی ئەنه شۇ ئىلممي ئېقىمنىڭ باشلىغى ئدى، فرانسيە تۇچۇن شۇنداق، ئەنگلىيە ئۇچۇنمۇ شۇنداق.
بۇنىداق سوتسيالىزىم ھازىرقى زامان ئىشلەپىچىىقىرىىش مۇناسىۋەتلىرىدىكى زىددبيەتلەرنى راسا ئوبدان تەھلىل قىلدى. ئۇ ئىقتىساتشۇناسلارنىڭ ساختىپەزلىك بىلەن قىلغان پەدەزلىرىنى ئېچىپ تاشلىدى. ئۇ ماشنا ۋە ئىش تەقسماتى- نىڭ بۇزغۇنچىلىق رولىنى، كاپىتال ۋە يەر مۇلىكىنىڭ توپلىنىشىنى، ئىشلەپچىقىرىش ئوشۇقىچىلىغىنى، ۋپيجىلارنى، ئۇششاق بۇرژۇئازلار ۋە ئۇششاق دىخانلارنىڭ مۇقەررەر ھالاك بولۇشننى، پۇرولېتاردياتنىڭ نامراتلىغىنى، ئىشلەپچىقىرىشتىكى ھوكۆمەتسزلىك ھالىتىنى، بايلىقنىڭ تەقسم قىلىنىشېدىكى ئىنتاپىن تەكشىسزلىكنى، مىللەتىلەر ئوتتۇردسىدىكى خاراپ قىلغۇچ سانائەت ئۇرۇشىلىرىنى ھەمدە كونا يوسۇنلار، كونا ئائىلىۋى مۇناسىۋەتىلەر ۋە كونا مىللى خۇسۇسنيەتلەرنىڭ بۇزۇ- لۇشىنى تولۇق ئىسپاتلاپ بەردى.
لېىكىن، بۇنداق سوتسىيالىزىم، گوزىسنىڭ ئىجابى مەزمۇني بویچە ئېیتقاندا، یاكى كونا ئىشلهپچىقىرىش ۋاستىلىرى ۋه ئالماشتۇرۇش ۋاستىلىرىنى ئەسلىىگە كەلتۇرۇشكە، شۇنىڭ بىلەن كونا مۇلۇكچىلىك مۇناسۋىستىنى ۋە كونا جەميە- تنى ئەسلىگە كەلىتۇرۇشكە ئۇرۇنىدۇ، ياكى ھازىرقى زامان ئىشلەپىچىقىرىش ۋاستىلىرى ۋە ئالماشتۇرۇش ۋاستىلىرىنى ئۇلار تەرىپىدىن بۇزۇلغان بەلكى بۇزۇلۇشى مۇقەررەر بولغان كونا مۇلۇكچىلىك مۇناسۋىتىنىڭ رامىكىسغا يېڭىۋاشتىن زورلاپ كىرگۇزۇشكە ئۇرۇنىدۇ. ئۇ بۇ ئىككى خىل ھالىنىڭ ئىككىلىسندە ئەكسيەتىچىل، شۇنىڭ بىلەن بىلله یەنه خبیالی.
سانائەتتىكى كەسپداشلار ئۇيۇشمىسى تۇزۇمى، يېزا ئىگىلىگىدىكى زۇڭفالىق ئىگىلىك، - ئۇنىڭ ئاخىرقى خۇلاسىسى ئەنە شۇ.
بۇ ئىدىيىۋى ئېقىم ئوزىنىڭ كېيىنكى تەرەقىقىياتىدا بىر خىل قورقۇنچاقلىق نالىسىغا ئایلىنىپ قالدى①.
① 1888-يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىدە بۇ جۇمىلە «ئاخىردا، كۆچلۇك تارىخىي پاكتلار ئوز ئوزىنى ئالىدايدىغان هەممه شرىسن خمياللارنى چىقىرىۋەتكەن چاغدا، بۇنداق شەكىلدىكى سوتسيالىزدم بىرخىل ئېچىنارلىق قایىغۇ-ھەسرەتىكە ئايلىىنىپ قالىدى» دىيىلىگەن.- خەنزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچىدىن
فرانسيىنىڭ سوتسيالىستىك ۋە كومسمۇنىستىك ئەسەرلىرى ھوكۇمران ئورۇندا تۇرغان بۇرژۇئازىيىنىڭ زۇلمى ئاستىدا مەيدانغا كەلگەن ھەمدە بۇنداق ھوكۇمرانلىقىقا قارشى كۆرەش قىلىشنىڭ يېزىقچە ئىپادىسى بولغان ئىدى، بۇنداق ئەسەرلەر گېرمانىیىگە كوچۇرۇلگەن ۋاقىتتا، ئۇ يەردىكى بۇرژۇئازىيە فېودال مۇستەبىتلىك تۇزۇمىگە قارشى كۇرەشنى ئەمدىلا باشلىغان ئىدى.
گېرمانىيە پەيلاسوپلىرى، يېرەم پەيلاسوپىلىرى ۋە ئولىمالىرى بۇنىداق ئەسەرلەرگىە ئاچىكوزلۈك بىلەن ياماشتى، لېىكىن ئۇلار بۇنداق ئەسەرلەر فرانسيىدىن گېرمانىيىگە كوچۇرۇلىگەن چاغدا فرانسىيىنىڭ تۇرمۇش شارائىتى بىللە كوچۇ- رۇلمىگەنلىگىنى يادىدىن چىقىرىپ قویدى. گېرمانىیه شارائتىدا فرانسىیە ئەسەرلىرى بىۋاستە ئەمىلىي ئەھمىيىتىنى تامامەن يوقىتىپ، ساپ ئەسەر شەكلىگىلا ئىگە بولۇپ قالغان ئىدى. ئۇ مۇقەررەر رەۋىشتە ھەقىقى جەميەت توغردسدىكى①، ئى- نسانىي ماھميەتنى ئەمەلگه ئاشۇرۇش توغرىسدىكى بولمغۇر ئوي-پىكىر بولۇپ ئىپادىلەندى②. شۇنداق قىلىپ، بىرىنچى قېتىملىق فرانسيە ئېنقىلاۋىنىڭ تەلەپىلىرى 18 - ئەسردىكى گېرمانىيە پەيلاسوپلىرىغا ئومۇمەن «ئەملىي :ئەقىل» تەلەپلىرىد- ىنلا ئىبارەت بولۇپ كورۇنەتتى، ئىنقىلاۋىي فرانسيه بۇرژۇئازىيىسنىڭ ئىرادىسنىڭ ئىپادىسى بولسا ئۇلارنىڭ نەزىرىدە پەقەت ساپ ئىرادە، ئەسلى تۇستىكى ئىرادە ۋە چىن ئىنسان ئىرادىسى قانۇنىیىتى ئىدى.
① 1872-، 1883- ۋە 1890-يىللاردىكى نېمىسچە نەشرلىردده «ھەقىقى جەمىيەت توغىرىسىدىىكى» دىىگەن سوزلەر ئېلىۋېتىلگەن.- خەنزۋچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
② 1888-يىلدىكى ئېنگسلىزچە نەشرىدە بۇ جۇملە يوق. - خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
گېرمانىيە يازغۇچىلىرىنىڭ بىردىن -بىر ئىشى يېڭى فرانسىيە ئىدىيىلىرىنى ئوزلىرىنڭ كونا پەلىسەپىۋى ۋىجدانلىرى بىلەن كېلىشتۇرۇش بولدى، یاكى، توغرىراق قىلىپ ثېیتقاندا، فرانسيه ئىدىيىلىرىنى ئوزلىرىىنىڭ پەلسەپىۋى نۇقتىنەزەر-لىرىنى كوزدە تۇتۇپ ئىگەللەش بولدی.
بۇنداق ئىگەللەش، خۇددى چەت تنلنى ئىگەللەشتەك، تەرجنمه ئارقىلىق بولدی.
ھەممىگە مەلۇمكى، كاتولىك راھىپىلىرى قەدىمقى دەۋردىىكى باشقا دىنلارنىڭ كىتاپىلىرىنىڭ كوچۇرمىلىرى ئۇستىگە كاتولىك ئەۋلىيالىرىنىڭ مەنىسىز تەرجىمىھاللىرىنى يېزىپ قوياتتى. گېرمانىيە يازغۇچىلىرى فرانسيىنىڭ دەھرى ئەسە- رلىرىگە ئەكسىچە پوزىتسيه بىلەن مۇئامىلە قىلدى. ئۇلار فرانسيىنىڭ ئەسلى ئەسەرلىرىنىڭ ئاستىغا ئوزلىرىنىڭ پەلسەپىۋى سەپسەتىلىرىنى يېزىسپ قویدى. مەسىلەن، ئۇلار قرانسيىنىڭ پۇل مۇناسۋەتلىرى پىپەن قىلىنغان ئەسلى ئەسەرلىرىنىڭ ئاستىغا «ئىنسانىي ماھىيەتنى چەتلەشتۇرۇش(EntauBerung)» دەپ يېزىپ قويدى، فرانسيىنى بۇرژوئازىيە دولىتى پىپەن قىلىنغان ئەسلى ئەسەرلىرىنىڭ ئاستىغا «چۇشياڭ ئومۇملۇقنىڭ ھوكۆمرانلىغىنى بىكار قىلىش» دىگەن نىمىلەرنى یېزىپ قویدی ۋه باشقىلار.
ئۇلار فرانسيە نەزىرىيىلىرىگە ئوزلىرىنىڭ پەلسەپىۋى ئىبارىلرىنى مۇشۇنداق زورمۇ-زور كىرگۇزۇشنى «ھەركەت پەلسەپىسى»، «ھەقىقى سوتسىيالىزىم»، «گېرمانىيە سوتسیيالىزىم ئېلمى»، «سوتسىيالىزىمنىڭ پەلسەپىۋى ئىسپاتى» دەپ ئاتىدى ۋە باشقىلار. فىرانسيىنىڭ سوتىسيالىستىك ۋە كوممۇنىستىك ئەسەرلىرى شۇنىداق قىلىپ تامامەن پۇچەكىلەشتۇرۇپ قويۇلدى. بۇنىداق ئەسەرلەر نېمىسلارنىڭ قولىدا بىر سنىپنىڭ يەنە بىر سىنىپقا قارشى كۇرىشىنى ئىپادە قىلمايدىغان بولۇپ قالغان ئىكەن، شۇنىڭ بىلەن نېمىسلارنىڭ قارىشچە: ئۇلار ئوزلىرى «فرانسۇزلارنىڭ بىر تەرەپ لىمىلىگى»نى يەڭگەن بولىدۇ، ئۇلار ئوزلىرى چىن تەلەپكە ئەمەس، ھەقىقەت تەلىۋىگە ۋەكىلىك قىلغان، پۇرولېستارلار مەنپەئەتىگە ئەمەس، ئىنسانىي ماھىيەت مەنپەئەتىگە يەنى ئومۇمەن ئادەمنىڭ سىنىپقا مەنسۇپ بولمايدۇ، ردیال دۇنيادا ئەسلا مەۋجۇت ئەمەس، پەقەت تۇمانلىق پەلسەپىۋى خىياللار ئاسمىنىدىلا مەۋجۇت.
ئەمىدى، ئوزلىرىنىڭ باشلانىغۇچ مەكىتەپ ئوقۇغۇچىلىرى ئىشلىىگەن قاملاشمىغان تاپىشۇرۇقىتەك بىرنىمىسىگە ئىنتايىن جىددی قارىغان هەمده ئۇنی پو ئېتىپ ماختىغان بۇنداق گېرمانىیه سوتىسيالىزدمى ئوزىسنى ناھايىتى بېلىملىك كورستىىدىغان ساددىلغینی بارا - بارا یوقاتتی.
مەنپەئەتىگە ۋەكىللىك قىلغان بولىدۇ،بۇنداق ئادەمھېچقانىداق گېرمانىيە خۇسۇسەن پرۇسسنيە بۇرژۇئازىيىسنىڭ فېوداللارغا ۋە پادىشالىق مۇستەبىتلىككە قارشى كۇرىشى، قىسقىسى، زىيۇجۇيىلىق ھەركەت بارغانسری جىددىلەشتی.
شۇنداق قىلىپ، «ھەقىقى» سوتسيالىزىم ياخىشى پۇرسەتكە ئنگە بولۇپ، سوتسيالىستىك تەلەپلەرنى سیاسی ھەركەتلەر بىلەن قاردمۇ-قارشی قىلىپ قویدی، غەیری، سەپسەتىلەرنی قاغايدىغان ئەنئەنىۋى چارە بىلەن زىيۇجۇيىنى، ۋاكا- لەت تۇزۇمىدىكى دولەتنى، بۇرژۇئا رىقابىتى، بۇرژۇئا مە تبۇئات ئەركىنلىگى، بۇرژۇئا ھوقۇقى، بۇرژۇئا ئەركىنلىگى ۋە باراۋەرلىگىنى قاغىدى ھەمدە خەلق ئاممىسىغا قانداقتۇ، بۇ بۇرژۇئا ھەركىتىدە خەلق گاممىسى هېچنىمىگە ئىگە بولمايلا قالماس- تىن، ئەكسچه هەممىددن مەھرۇم بولىدۇ، دەپ ھە دەپ تەرغىپ قىلدى. گېرمانىيە سوتسيالىزىمى دەل شۇنى ئۇنتۇپ قالدىكى، فرانسيە پىپەنى (گېرمانىيە سوتسىيالىزىمى بۇنداق پىپەننىڭ ھالسز ئەكس ساداسى ئىدى) ھازىرقى زامان بۇرۋۇئازىيە جەمىميىتىنى ھەم شۇنىڭىغا مۇناسىپ ماددى تۇرمۇش شارائىتى ۋە مۇۋاپىق سىياسى تۇزۇمنى ئالدىنقى شەرت قىلىدۇ، بۇ ھەممە ئالدىنقى شەرتلەرنى قولغا كەلتۇرۇش بولسا شۇ چاغدا گېرمانىیىدە دەل زورۇر ئىدى.
بۇنداق سوتسىيالىزىم گېرمانىيىنىڭ ھەرقايسى شتات مۇستەبىت ھوكۆمەتلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئەگەشكۇچىلىرى-راھىپلار، ئوقۇتقۇ چىلار، يۇنكىر پومىششكلار ۋە گۇەنلياۋلارنىڭ قاتىتىق خىرىس قىلىپ كېلىۋاتقان بۇرۋۇئازىيىنى قورقۇتى- دىغان تېپىلماس قارانچۇغى بولۇپ قالدی.
بۇنداق سوتسيالىزىم بۇ ھوكۆمەتلەر گېرمانىيە ئىشچىلىرىنڭ قوزغىلاڭلىرىنى باستۇرۇشتا ئىشلىتىدىغان زەھەرلىك قامچىنىڭ ۋە مىلتىق ئوقلىرىنىڭ شرىن قوشۇمچىسى ئىدى.
«ھەقىقى» سوتسىيالىزدم شۇنىداق قىلىپ بۇ ھوكۆمەتىلەرنىڭ گېرمانىيە بۇرژۇئازىيىسىگە تاقابىل تۇرىدىغان قورالى بولۇپ قالغان ئىكەن، ئۇ ھالدا، ئۇ بىر خىل ئەكسيەتىچىل مەنپەئەتكە يەنى گېرمانىيە مىشچانلىرىنىڭ مەنپەئەتىگە بىۋاستە ۋەكىللىك قىلىدۇ. گېرمانىيىدە 16- ئەسردىىن مىراس بولۇپ قالىغان ۋە شۇنىڭدىن بېرى دائىم تۇرلۈك شەكىللەردە قايتىدىن مەيدانغا چىقىپ تۇرغان ئۇششاق بۇرژۇئازىيە مەۋجۇت تۇزۇمنىڭ ھەقىقى ئىجتىمائى ئاساسی.
بۇ ئۇششاق بۇرژۇئازىيىنى ساقلاپ قېلىش گېرمانىيىدىكى مەۋجۇت تۇزۇمنى ساقلاپ قېلىش دىگەن سوز. بۇ سىنىپ لاغىلداپ تىترىگەن ھالدا بۇرژۇئازىسيىنىڭ سانائەت ھوكۆمرانلىغى ۋە سىياسى ھوكۇمرانلىغىدىن ئوزىسنىڭ مۇقەررەر ھالاكېتىنى كۈتۇپ تۇرىدۇ، بۇنىڭ سەۋىۋى، بىر تەرەپتىن، كاپىتالنىڭ توپلىنىشى، يەنە بىر تەرەپتىن، ئىنقىلاۋىي پۇرولېتارىياتنىڭ ئوسۇشى. ئۇنىڭ قارىشىچە، «ھەقىقى» سوتسيالىزدم بىر چالمىدا ئىككى پاختەكنى سوقۇش رولىنى ئوینىيالايتىتى. «ھەقىقى» سوتسىيالىزىم ۋابادەك تارقىلىپ کەتتی.
گېرمانىيە سوتسيالىزىمچىلىرى ئوزلىرىنڭ بىرنەچچە ئەبگا مەڭكۈلۈك ھەقىقەت»لىرىگە ئوي- پىكىرنىڭ ئومچۇك تورلىرىدىن» توقۇلغان، چىرايلىق سوز چېچەكلىرى بىلەن كەشتىلەنگەن ۋە شرىن كەۋسەر سۇیىگە چىلانغان بىر تون كىیگۇزدىكى، بۇ يالتىراپ تۇرىدىغان تون پەقەت ئۇلارنىڭ ماللىرىنىڭ بۇ خېرىدارلار ئاردسدا بازدرىنى چىقىرىدۇ، خالاس.
شۇنىڭ بىلەن بىللە، گېزمانىيە سوتسىيالىزدمىسمۇ ئوزىنىڭ ۋەزىپىسى شۇ مىشچانلارنىڭ داغدۇغىلىق ۋەكىلى بولۇش ئىكەنلەگىنى بارغانسرى تونۇۋالدى.
ئۇ نېمىس مىللىتىنى نەمۇنىلىك مىللەت، گېرمانىيە مىشچانلىرىنى نەمۇنىلىك ئىنسان دەپ جاكالىسدى. ئۇ بۇ مىشچانلارنىڭ ھەر بىر پەسكەشلىگىگە سرلىق، ئالىجاناپلىق، سوتسىيالىستىك دىگەن مەنىنى بېرىپ، ئۇنى ئوزننىڭ تامامەن ئەكسىچە بولغان بىر نەرسىگە ئايلاندۇرۇپ قويدى. ئۇ ئاخىرغىچە قاتتىق تۇرۇپ، كوممۇنىزىمنىڭ ۋەھشىيانە بۇزغۇنچىلىق» خاھىشىغا توغرددىن - توغرا قارشى» چىقىپ كەلدى ھەمدە ئوزىنىڭ خالىس ھالدا ھەرقانداق سنىپىي كۆرەشتىن خالى تۇرىدىغانلىغىنى جاكالىدى، ھازدر گېرمانىيىدە تارقىلىپ يۇرگەن بازلىق ئاتالمىش سوتسىيالىستىك ۋە كوممۇنىستىك ئەسەرلەر، ناهایىتى ئاز ساندىكىسىنى ھېساپقا ئالمغاندا، شۇ رەزىل - ئىپلاس ۋە ئادەمنى چۇشكۇنىلەشتۇرىدىغان ئەسەرلەرگە كىريدۇ①.
① 1848-يىلدىكى ئنقىلاپ بورىسنى بۇ قەبىھ ئېقىمنى پاك-پاكىز سۇپۇرۇپ تاشلىدى ھەمدە بۇ ئېقىم ۋەكىللىرىنى ئەمدى سوتسيالىزىم بىلەن پۇرسەتپەرەسلىك قىلىشقا قىزىقمايددغان قىلىپ قويدى. بۇ ئېقىمنىڭ ئاساسىي ۋەكىلى ۋە تىپىك ئادىمى كازل گىريۇن ئەپەنسدى ئىدى. (ئېنگېلسنىڭ 1890-يىلدىكى نېمىسچە نەشرىگە ئىزاھى)
بۇرژۇئازىيە ئىچىدىكي بىر قىسىم كىشىلەر، بۇرژۇئازىيە جەمىپىتىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشىنى تەمىن ئېتىش ئۇچۇن، ئىجتىمائى ئىللەتلەرنى تۆگەتمەكچى بولىدۇ.
بۇلارنىڭ ئىچىگە: ئىقتىساتىشۇناسلار، ۋاپادارلار، ئىنسانپەرۋەرلەر، ئەمىگەكچنلەر سنىپىنىڭ ئەھۋالىنى ياخىشىلىغۇچىلار، خەيرديەت ئىشلىرىنى ئۇيۇشتۇرغۇچىلار، ھايۋاناتلارنى قوغداش جەمىيىتىنىڭ ئەزالىرى، ئىچىملىكلەرنى مەنئى قىلىش ھەركىتى جەمىيىتىنىڭ تەشەببۇسچىلىرى ۋە ھەر خىل-ھەر رەڭدىكى ئۇششاق -- چۇششەك ئىسلاھاتىچىلار كىرىدۇ. بۇنىداق بۇرژۇئا سوتسیالىزدمى ھەتتا پۇتۇن - پۇتۇن تىشى قىلىپ چىقىلدى. مىسال ئۇچۇن پرۇدوننىڭ «نامراتلىق پەلسەپىسى»نى ئېلىشمىز مؤمكىن.
سوتىسيالىست بۇرژۇئازلارغا ھازىرقى زامان جەميتنىڭ پاشاش شارائىتلىرى كېرەك، لېكىن بۇ شارائىتلاردىن مۇقەررەر كېلىپ چىقىدىغان كۆرەش ۋە خەۋپ - خەتەرلەر كېرەك ئەمەس. ئۇلارغا ھازىرقى جەمىيەت كېرەك، لېكىن بۇ جەمى- يەتنى ئىنقىلاۋىيلاشتۇرىدىغان ۋە پارچىلاپ تاشلايدىغان ئامىللار كېرەك ئەمەس. ئۇلارغا بۇرژۇئازىيە كېرەك، لېكىن پۇرولېتارىيات كېرەك ئەمەس. بۇرۋۇگازىيىگە ئۇنىڭ ئوزى ھوكۆمرانىلىق قىلىۋاتقان دۇنيا ئەڭ ياخشى دۇنيا بولۇپ كورۇنۇشى تە- بىى. بۇرژۇئا سوتسىيالىزدمى ئادەمنى بەزلەيدىغان بۇنداق ئىدىيىنى يېردم ياكى پۇتۇن بىر تىشى قىلىپ چىقىدۇ. ئۇ پۇرولېتاردياتىتىن ئوزسنىڭ شۇ تىشىسىنى ئەمەلىگە ئاشۇرۇشنى ۋە يېڭى قۇددۇسقا كىرىشنى تەلەپ قىلىدۇ، ئەمەلدە ئۇ پەقەت پۇ- رولېتارىياتنىڭ ھازىرقى جەمنيەتتە قېلىۋېرىىشىنى لېكىن بۇ جەمىیەت توغرىسدىكى قەبىھ ئىدىيىلىرىدىن ۋازكېچىشنى تەلەپ قىلىدۇ.
بۇنداق سوتسيالىزىمىنىڭ ئانچە شتۇڭلۇق بولمىسمۇ، لېكىن ئەمىلىيرەك بولغان يەنە بىر خىل شەكلى ئىشچىلار سنىپىنى بارلىق ئىنقىلاۋىي ھەركەتتىن بىزار قىلىشقا كۇچەپ ئۇرۇنۇپ، ئىشچىلار سىنىپىغا پايدا يەتىكۇزىدىغىنى ئۇنداق ياكى بۇنداق سیاسى ئىسلاھات ئەمەس، بەلكى پەقەت ماددى تۇرمۇش شارائىتى يەنى ئىقتىسادىي مۇناسۋە تلەرنىڭ ئوزگىرىشى، دەپ دەۋا قىلىدۇ. لېكىن، بۇنداق سوتسيالىزىم چۇشەنگەن ماددى تۇرمۇش شارائىتنىڭ ئوزگىرىشى ھەرگىز ئىنقىلا- ۋىي يول بىلەنلا ئەمەلگە ئاشدىغان بۇرژۇئا ئىشلەپىچىقىرىش مۇناسىۋەتىلىرىنىڭ يوقىلىشى ئەمەس، بەلكی بەزىبىر مەمۇری جەھەتتىكی یاخشلاشتىن ئىبارەت، بۇ ياخشلاش بۇنداق ئىشلەپچىقىرىش مۇناسۋە تلىرى ئاساسىدا بولىدۇ، شۇڭا، كاپىتال بىلەن ياللانما ئەمگەكىنىڭ مۇفاسىۋستىنى قىلىچە ثوزگەرتمەيدۇ، كوپ بولغاندا پەقەت بۇرژۇئازىيىنڭ ھوكۇمرانلىغىنىڭ خىراجەتىلىرىنى ئازايىتىدۇ ۋە ئۇنىڭ دولەت مەمۇرى ئىشلىرىنى ئاددىلاشتۇرىدۇ.
بۇرژۇئا سوتىسىيالىزىسمى پىەقەت ساپ نۇتۇق ئىباربلىرىگە ئايلانغان چاغدىلا، ئوزىنىڭ مۇۋاپىق ئىپادىسىنى تاپىدۇ. ئەركىن سودا! ئىشچىلار سىنىپىنىڭ مەنپەئەتى ئۇچۇن؛ قوغدىنىش چېگرا بېجى! ئىشچىلار سنپىنىڭ مەنپەئەتى ئۇچۇ- ن؛ يالغۇز كىشلىك قاماقخانا! ئىشچىلار سىنىپىنىڭ مەنپەئەتى ئۇچۇن.-بۇرژۇئا سوتسىيالىزىمننىڭ بىردىن -بىر ئىخلاس بىلەن ئېیتقان ئاخرقی سوزی ئەنه شۇ.
بۇرژۇئا سوتسيالىزىمى يىغىپ كەلگەندە مۇنداق بىر ھوكۇمدىن ئىبارەت: بۇرژۇئازلارنىڭ بۇرژۇئاز بولۇشى ئىشچىلار سىنىپىنىڭ مەنپەئەتى ئۇچۇن.
بىز بۇ يەردە ھازىرقى زاماندىكى ھەھمە زور ئىنقىلاپلاردا پۇرولېتارىياتىنىڭ تەلەپىلىرىنى ئىپادىلىگەن ئەسەرلەر (بابىېق قاتارلىق كىشلەرنىڭ ئەسەرلىرى) توغربسدا سوزلەپ ئولتۇرمايمىز. ئومۇميۇزلۈك ھاياجانلىنىش دەۋرىدە، فېوداللىق جەمىيەتىنى ئاغدۇرۇش مەزگىلىدە پۇرولېتارىياتنىڭ ئوز سىنىپىي مەنپەئەتىنى توغرىدىن - توغرا ئەمەلگە ئاشۇرۇش يولىدا قىلىغان دەسلەپىكى مەشقلىرى مەغلۇبىيەتكە ئۇچراشتىن خالى بولالمىدى، بۇ ئۇ چاغدا پۇرولېتارىياتنڭ ئوزى تېخى يېتە- رلىك تەرەققى قىلمغانلىغىدىن، پۇرولېتارىياتنىڭ ئازاتلىققا چىقىشنىڭ ماددى شارائىتلىرى تېخى ھازىرلانمغانلىغىدىن بولدى، بۇ شارائىتلار بۇرژۇئازىيە دەۋرىنىڭلا مەھسۇلى بولىدۇ. پۇرولېتارىياتنىڭ بۇ دەسلەپىكى مەزگىلدىكى ھەركەتلىرى ئارقى- سىدا ئوتتۇرىسغا چىققان ئىنقىلاۋىي ئەسەرلەر، مەزمۇنىدىن ئېيتقاندا، ئەكسيەتچىل بولۇشى مۇقەررەر، بۇنداق ئەسەرلەر ئومۇمي جىنيۇيجۇيى ۋە قوپال تەڭ تەقسماتچەلىقنى تەشەببۇس قىلىدۇ.
ئەسلى مەنىدىكى سوتسىیالىزىم ۋە كوممۇنىزدم تىشلىرى، سېن -سمون، فۇريې، ئوۋېن قاتارلىقلارنىڭ تىشىلىرى پۇرولېتارىيات بىلەن بۇرۋۇگازىيە ئوتتۇرىسىدىكى كۇرەش تېخى راۋاجلانمىغان دەسلەپكى مەزگىلدە مەيدانغا كەلدى. بۇ مەزگىل توغردسىدا يۇقۇرددا سوزلەپ ئوتتۇق. («بۇرژۇئازىيە ۋە پۇرولېتارىيات» .قا قارالسؤن)
دۇرۇس، بۇ تىشلارنىڭ كەشپىياتچىلىرى سىنىپىي قارىمۇ-قارشلىقنى، ھوكۇمران جەمىيەت ئىچىدىكى بۇزغۇنچىلىق ئامللىرىنىڭ رولىنى كورگەن ئىدى. لېكىن، ئۇلار پۇرولېتارىیات تەرىپىدە بولىدىغان ھەرقانىداق تارىخىي جۇدۇڭلۇقىنى ۋە ئۇنىڭ ئوزىگە خاس هەرقانداق سیاسی هەرکەتنی کورەلمدی.
سىنىپىي قاردمۇ - قارشلىقنىڭ تەرەققىيات قەدىمى سانائەتنىڭ تەرەققىيات قەدىمى بىلەن بىردەك بولغاچقا، بۇ كەشپىياتچىلارنىڭ پۇرولېىتارىياتىنىڭ ئازاتلىققا چىقىشنىڭ ماددى شارائىتلىرىنىمۇ كورەلىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى، شۇ- نىڭ بىلەن ئۇلار بۇ شارائىتلارنى يارىتىش ئۇچۇن، مەلۇم ئىجىتىمائى پىەن ۋە ئىجىتىمائى قانۇنىيەتلەرنى ئىزلەيدۇ.
ئۇنداق بولغانىدا، ئىجتىمائى پائالىيەتىنىڭ ئورنىنى ئۇلارنىڭ شەخسى كەشپىیات پائالىیىتى ئېلىشى، ثازاتلىققا چىقىشنىڭ تارىخىي شارائتنىڭ ئورنىنى خىيالىي شارائىت ئېلىشى، پۇرولېتارىياتنىڭ پەيىدىن-پەي سىنىپ بولۇپ ئۇيۇشۇش- ىنىڭ ئورنىنى ئۇلارنىڭ ثوزلىرى ئالاھىده لايىھىلەپ چىققان ئىجتىمائی تەشكىلات ئېلىشى لازىم بولىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىىشىچە، بۇنىڭدىن كېيىنكى دۇنيا تارىخى پەقەت ئۇلارنىڭ ئىجتىمائى پىلانىلىرىنى تەشۋىق قىلىش ۋه ئەمەلگه ئاشۇرۇش تارىخى بولىدۇ.
دۇرۇس، ئۇلارمۇ توزلىرىنىڭ پىلانلىرىتى ئاساسەن ئىشچىلار سنىپىدىن ئىبارەت ھەممىدىن بەك ئازاپ چېكىۋاتقان سنىپىنىڭ مەنپەئەتىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ دەپ چۇشنىدۇ. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە، پۇرولېتارىيات پەقەت ھەممىدىن بەك ئازاپ چېكىۋاتقان بىر سنىپ. بىراق، سىنىسپىي كۆرەشنىڭ راۋاجىلانمغانلىغى سەۋىرىدىن، ئۇلارنىڭ ئوزلىرىنىڭ تۇرمۇش ئورنى سەۋىۋىدىن، ئۇلار ئوزلىرىنى شۇ سىنىپىي قارىمۇ - قارشلىقتىن ناھایىتى خالی دەپ هېساپلایدۇ. ئۇلار جەمىيەتنىڭ ھەممە ئەزالىرىنىڭ ھەتتا تۇرمۇشى ئەڭ باياشات ئەزالىرىنىڭمۇ تۇرمۇش ئەھۋالىنى ياخشىلىماقچى بولىدۇ. شۇنىڭ ئۇچۇن، ئۇلار ھەمىىشە پەرقسز ھالدا پۇتۇن جەمىيەتىكە يەنە كېلىپ ئاساسەن ھوكۇمران سنىپىقا مۇراجىەت قىلىىدۇ. ئۇلارچە بولغاندا، كىشلەر ئۇلارنىڭ تىشىسنى چۇشنىۋالىدىغانلا بولسا، بۇنداق تىشىنى ئەڭ ياخشى جەمىيەتنىڭ ئەڭ ياخشى پىلانى دەپ ئېتراپ قىلىدۇ.
شۇنىڭ ئۇچۇن، ئۇلار بارلىق سياسى پائالىيەتلەرنى بولۇپمۇ بارلىق ئىنقىلاۋىي پائالىيەتلەرنى رەت قىلىدۇ؛ ئۇلار ئوز مەقستىگە تېچ يول بىلەن يەتمەكنچى بولىدۇ ھەمدە ئۇششاق - چۇششەك ۋه مۇۋەپپەقىيەت قازانمایدىغانلىغى مۇ- قەررەر سناقلار ئارقىلىق، ئۇلگە كورستىشنىڭ كۆچى ئارقىلىق يېڭى ئىجتىمائى ئىنجىلىگە يول ئاچماقچى بولىدۇ.
كەلگۇسى جەمىيەتنى بۇنداق خىيالىي سۇرەتلەش پۇرولېتارىيات تېخى بەكمۇ تەرەققى قىلمىغان، شۇ سەۋەپتىن ئوزىنىڭ ئورنىنى تېخى خام خميال بىلەن چۇشنۋاتقان چاغلاردا، پۇرولېتاردياتنىڭ جەمىيەتسنى ئومۇميۇزلۇك ئوزگەرتىش توغرىسىدىكى دەسلەپىكى، تەبىى ئىقتىداردىن چىققان ئارزۇسغا ئۇيغۇن كېلىدۇ①.
لېكىن بۇ سوتسيالىستىك ۋە كوممۇنىستىك ئەسەرلەردە پىپەن تەركىۋدمۇ بار. بۇ ئەسەرلەر مەۋجۇت جەمىيەتىنىڭ ھەھمە ئاساسلىىرىغا، ھۇجۇم قىلدى. شۇڭا، ئۇ- لار ئىشچىلارنىڭ ئېڭىنى ئويغىتىش ئۇچۇن ئىنتايىن قىممەتلىك ماتىر- ىيال بەردى. ئۇلارنىڭ كەلگۈسى جەمىیەت توغرىسىدىكى ئىجابی تەشەببۇسلىرى②، مەسىلەن، شەهەر بىلەن يېزا ئوتتۇرسدىكى قارىمۇ - قارشلىقنى③ يوقتىش، ئائىلىنى يوقىتش، خۇسۇسى ئوقەتنى يوقىتىش، ياللانما ئەمگەكنى يوقىتىش، ئىجتىما- ئى ئىناقلىقنى تەشەببۇس قىلىش، دولەتىنى نوقۇل ئىشلەپچىقىرىشنى باشقۇرددىغان ئورگانغا ئایلاندۇرۇش،- مۇشۇ تەشەببۇسلىرىنىڭ ھەممىسى سىنىپىي قارىمۇ-قارشلىقنى يوقاتماقچى بولىغانلىغىتىلا كورستىدۇ، ھالبۇكى، بۆنداق سنىپىي قارىمۇ - قارشلىق ئۇ ۋاقىتتا تېخى ئەمدىلا راۋاجلىنىشقا باشلىغان ئىدى ۋە ئۇلارغا بۇ قاردمۇ-قارشلىقنىڭ پەقەت دەسلەپكى، ئېنىق بولمىغان، مۇئەيبەنلەشمىگەن شەكلىلا مەلۇم ئىدى. شۇنىڭ ئۆچۇن، بۇ تەشەببۇسلارنىڭ ئوزى تېخى ساپ خىيالىي خارا- كتىر ئالغان. پىپەنلىك - خىيالىي سوتسيالىزدم ۋە كوممۇنىۇدمنىڭ ئەھمىيىتى تارىخىي تەرەقىقىياتقا تەتۇر تاناسپ بولىدۇ. سنىپىي كۆرەش داۋاجلانغانسرى ۋە مۋگەيبەن شەكىل ئالغانسىرى سىنىپىي كۆرەشتىن خالى بۇنداق خام خىياللار، سىنى- پىي كۆرەشكە قارشى بۇنداق خام خىياللار ئوزىنىڭ ھەرقانىداق ئەمىلىي ئەھمىيىتىنى ۋە ھەرقانداق نەزىرىيىۋى ئاساسىنى يوقىتىپ قويىۋېرىدۇ. شۇنىڭ ئۇچۇن، بۇ تىشلارنىڭ ئاساسچىلىرى كۆپ تەرەپىتىن ئىنقىلاۋىي بولسمۇ، لېكىن ئۇلارنىڭ مۆر- ىتلىرى ھەرقاچان ئەكسيەتىچى مەزھەپ بولۇپ ئۇيۇشىدۇ. بۇ مۇرىتلار پۆرولېتارىياتنىڭ تارىخىي ئىلگىرلىشدىن كوز يۇمۇپ، ئوز ئۇستازلىرىنىڭ كونا نۇقتىنەزەرلىرىگە قاتىتىق ئېسلىۋالىدۇ. شۇنىڭ ئۇچۇن، ئۆلار ئىزچىل رەۋىشتە سنىپىي كۆرەشنى ئاجىزلاشتۇرۇشقا، قاردمۇ - قارشىلىقنى كېلىشتۇرۇشكە ئۇرۇنىدۇ. ئۇلار ھېىلىمۇ ھامان ئوزلىرىنىڭ ئىجتىمائى خبياللىرىنى سىناق قىلىپ كورۇش چارىسى بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرۇشنى، يەككە فالانستېرلارنى قۇرۇش، ئىچكى كوچمەنلەر رایونی قۇرۇش، كىچىك ئىكارىيە④ يەنى كىچىك نۇسخىلىق يېڭى قۇدۇس قۇرۇشنى خىيال قىلىدۇ،-ھالبۇكى، مۇشۇ بارلىق مۇئەللەق راۋاقلارنى قۇرۇش ئۇچۇن، ئۇلار بۇرژۇئازىيىنىڭ ياخشى نىيىتىگە ۋە چەندازىسغا مۇراجىەت قىلىشقا مەجبۇر بولىدۇ. ئۇلار تەدر-ىجى ھالدا چۇشكۇنلىشپ يۇقۇرىدا ئېیتىلغان ئەكسیەتچى یاكی باۋشۇ سوتسىيالىزدمچىلار قاتارىغا قوشۇلۇپ كېىتىدۇ، ئۇلاردىن پەرقى پەقەتلا ئۇلارنىڭ بىلىمنى تېخىمۇ شتۇڭلۇق ھالدا كوز-كوز قىلىشى، ئوزلىرىىنىڭ ھېىلىقى ئىجىتىمائى پەنلىرىنىڭ موجىزە كورستەلىشىگە تېخىمۇ تەلۋىلەرچە ئىشىنىشى.
شۇنىڭ ئۇچۇن، ئۇلار ئىشچىلارنىڭ سىياسى ھەركەتىلىرىنى پەقەت يېڭى ئىنجىلگە قارغۇلارچە ئىشەنمەسلىك ثارقىسىدا پەیدا بولىدۇ دەپ، بۇ ھەركەتلەرنىڭ ھەممىسىگە قاتتىق قارشى تۇرىدۇ. ئەنگلىيىدە ئوۋېنىزىمچىلار شيەنجاڭچىلا- رغا قارشى تۇرىدۇ، فرانسیىدە فۇریېزدمچىلار ئسلاھاتچىلارغا29 قارشى تۇرىدۇ.
① «پۇرولېتارىياتنىڭ جەمىيەتنى ئومۇميۇزلۇك ئوزگەرتىش توغردسىدىكى دەسلەپكی، تەبىی ئىقتداردىن چىققان ئارزۇسغا ئۇیغۇن كېلىدۇ» دىگەن سوزلەر 1872 -، 1883-ۋه 1890 - يېللاردىكى نېمىسچە نەشرلىرىده «پۇرولېتارىياتنىڭ جەمىيەتىنى ئومۇميۇزلۇك ئوزگەرتىش توغىردسدىكى دەسلەپسكى، تەبىی ئىقتىداردىن چىققان ئارزۇسندىن پەيدا بولىدۇ» دىيىلىگەن.- خەنزۇچىغا تەرجممە قىلغۇچىدىن
② «ئۇلارنىڭ كەلگۇسى جەمىيەت توغرىسىدىكى ئىجابى تەشەببۇسلىرى» دىىگەن سوزلەر 1888- يىلدىكى ئېنگىلىزچە نەشرىدە «ئۇلارنىڭ ئوتستۇردغا قويسغان ئەمىلىي تەدبىرلىرى» دىيىلگەن.-خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
③ «شەھەر بىلەن بېزا ئوتىتۇردسىدىكى قارىمۇ - قارشلىقىنى» دنگەن سوزلەر 1888 - يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشردده «شەهەر بىلەن يېزا ئوتتۇردسىدىكى پەرقنى» دىیىلگەن. - خەنزچىغا تەرجىمە قىلغۇچىدىن
④ فالانستېر - شار فۇريې لايمهسلىگەن سوتسيالىستىك كوچمەنسلەر رايونی؛ ئكارىيە-كابې ئوزىنىڭ غايىۋى مەملىكتىگە ۋە كېيىنرەك .ئامبرىكا قېتئەسدە قۇرغان كوممۇنىستىك كوچمەنىلەر رايونىغا قويغان نام (ئېنگېلسنىڭ 1888 - يىلدىكى ئېنگلىزچە نەشرىگە ئىزاھى)
ئىچكى كوچمەنلەر رايونى - ئوۋېن ئوزىنىڭ نەمۇنىلىك كوممۇنىستىك جەمىيىتىگە قويغان نام. فالانستېر- فۇريې لايىھىلىگەن ئىجتىمائى ساراينىڭ نامى. شىكارىيە-كابې سۇرەتىلىگەن كوممۇنىستىك تۇزۇمدىسكى ئۇتۇپىك خىيالىي مەملىكەت. (ئېنگېلسنىڭ 1890 - يىلدىكى نېمىسچە نەشرىگە ئىزاھى)
ئككىنچى باپنى كورۇپ چىققاندىن كېيىن، كوممۇنىستلارنىڭ شەكىللىنىپ بولغان ئىشچىلار پارتىيىلىرىگە تۇتىدىغان پوزىتسيدسىنى چۇشنىۋالىغىلى بولىدۇ، شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ئەنگلىيە شيەنجاڭچسىلىرىغا ۋە شىمالىي ئامېرىكا يەر ئىىسلاھاتچىلىردغا تۇتىدىغان پوزىتسيىسىنىمۇ چۇشىنىۋالغىلى بولىدۇ.
كوممۇنىستلار ئىشچىلار سىنىپىنىڭ يېقىنقى مەقسدى ۋە مەنپەئەتى يولىدا كۋرەش قىلىدۇ، ئەمما ئۇلار نوۋەتتىكى ھەركەتتە شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ھەركەتىنىڭ كېلەچىگىگىمۇ ۋەكىللىك قىلىدۇ. فرانسيىدە كوممۇنىستلار باۋشۇ ۋە را- دىكال بۇرژۇئازىيىگە قارشى تۇرۇشىتا سوتسىيالىىستىك - دېموكراتىك پارتىيە① بىلەن بىرلىشدۇ، لېكىن ئۇلار بۇنىڭىلىق بىلەن، شىنقىلاۋني ئەنئەنىلەردىن تۇغۇلىغان قۇرۇق گەپ ۋە خام خىيالىلارغا پىپەن قىلىش پوزىتسيىسى تۇتۇش ھوقۇقىدىن ۋازكەچمەيدۇ.
① شۇ چاغلاردا بۇ پارتىيىنىڭ يىسخۇيدىكى ۋەكىىلى لېدرۇ-روللىن، يازغۇچىلار ساھەسىدىكى ۋەكىلى لۇئى بىلان، گېزىتچىلىك جەھەتتىكى ۋەكىلى «ئىسلاھات گېزدتى» ئىدى. «سوتسمیالىستىك - دېموكراتىك پارتىيه» دىگەن نام ئوزىنىڭ كەشپىياتچىلىرىنىڭ نەزىرىدە دېموكراتلار پارتىيىسدىكى ياكى جۇمهۇرىيەتچىلەر پارتىيىسىدىكى ئاز-تولا سوتسىيالىستىك تۇس ئالغان بىر قىسم كىشلەر ئىدى. (ئېنگېلسنىڭ 1888 - يىلدىكى ئېنگلىزچە)
شۋېيتسارىيىدە، كوممۇنىستلار رادىكاللارنى قوللايدۇ، بىراق بۇ پارتىيننىڭ بىر بىرىگە زىت ئۇنسۇرلاردىن تەركىپ تاپقانلىغىغا، ئۇلارنىڭ بىرقىسمنىڭ فرانسيىچە دېموكراتىك سوتسبيالىزىمچىلار، بىر قىسمىنىڭ رادىكال بۇرژوئازلار ئىكەن- لىگىگە سەل قارىمایدۇ. پولەكلەر ئارىسىدا كوممۇنىستلار يەر ئىنقىلاۋىنى مىللى ئازاتلىقنىڭ شەرتى قىلغان پارتىيىنى يەنى 1846- يىلدىكى كراكوپ قوزغىلىگىنى قوزغىغان پارتىیىنى قوللایدۇ.
گېرمانىيىىدە، بۇرژۇئازيىيە ئىنقىلاۋسي ھەركەت قوللانسلا، گۇڭچەنداڭ ئۇنىڭ بىلەن بىللە پادىشالىق مۇستەبىتلىككە، فېودال يەر مۇلۇكچىلىگىگە ۋە مىشچانلارنىڭ ئەكسىيەتىچىلىگىگە قارشى تۇرىدۇ.
لېكىن، گېرمانىيە ئىشچىلىرىىنىڭ بۇرژۇئازديە ھوكۇمرانلىغى مۇقەررەر ۋۇجۇتقا كەلتۇرىدىغان ئىجتىمائى ۋە سىياسى شارائىنتىن بۇرژۇئازىيىگە قارشى قورال سۇپسىدە دەرھال پایدىلىنالىشى ئۇچۇن، گېرمانىيىدىكى ئەكسيەتچى سىنىپلار ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن بۇرۋۇئازىيىنىڭ توزىگە قارشى كۆرەشنى دەرھال باشلىشى ئۈچۇن، گۆگچەنداڭ ئىشچىلارغا بۇرژۇئازىيە بىلەن پۇرولېتارىيات ئوتتۇرىسىدىكى دۇشمەنلىك قارىمۇ - قارشلىقنى مۇمكىن قەدەر ئېنىق چۇشىنىش توغرىسدا تەر- بىيە بېرىشكە بىر مىنۇتمۇ سەل قارىمایدۇ.
نەشرىگە ئزاھی)
شۇ چاغلاردا فرانسیىده ئوزىنى سوتسیالىستىك - دېموكراتىك پارتىيه دەپ ئاتىغان پارتىيىنىڭ سىیاسى جەھەتىتىكى ۋەكىلي لېدرۇ-روللىن، يازغۇچىلار ساھەسىدىكى ۋەكىلى لۇئى بلان ئىدى؛ شۇڭا، بۇ پارتىيە بىلەن هازرقى گېرمانىسيه سوتسیال - دېموكراتلار پارتمیدسى ئوتتۇردسىدا ثاسمان - زىمىن پەرق بار. (ئېنگېلسنىڭ 1890 - يىلدىكى نېمىسچە نەشرىگە ئزاهی)
كوممۇنىستلار ئوزلىرىنىڭ ئاساسىي دىققەت- ئېتىۋارىىنى گېرمانىيىگە مەركەزلەشتۇربدۇ، چۇنكى گېرمانىيە بۇرژۇئا ئنقىلاۋىنىڭ. ھارپىسدا تۇرۇپتۇ، چۈنسكى 17 - ئەسردىسكى ئەنگلىيە ۋە 18 - ئەسردىكی فرانسيە بىلەن سېلىشتۇ- رغاندا، گېرمانىيە بۇ ئوزگىرىشنى پۇتۇن ياۋروپا مەدىنىيىتى تېخىمۇ تەرەقىقى قىلغان شارائىتتا، كوپ راۋاجلانغان پۇرولېتارىياتقا ئىگە بولغان هالدا ئەمەلىگە ئاشۇرىدۇ. شۇنىڭ ئۇچۇن گېرمانىيە بۇرۋۇۋا ئىنقىلاۋى پەقەت پۇرولېتارىيات ئىنقىلاۋىنىڭ بىۋاستە مۇقەدددمىسى بولالايدۇ. قىسقىسى، كوممۇنىستلار مەۋجۇت ئىجتىمائى تۇزۇم ۋە سياسى تۇزۇمگە قارشى تۇرىدىغان بارلىق ئىنقىلاۋىي ھەركەتلەرنى ھەممە یەرده قوللایدۇ.
بۇ ھەركەتلەرنىڭ ھەھمىسىدە ئۇلار مۇلۇكچىلىك مەسىلىسنى ئالاھىىدە تەكىتلەپ، بۇ مەسلىنىڭ شۇ ۋاقتتىكى تەرەققىيات دەرىجىسى قانداق بولۇشىغا قارىماي، ئۆنى ھەركەتىنىڭ تۈپ مەسلىسى قىلىدۇ.
ئاخىردا، كوممؤنىستلار هههمه یەرده پۇتۇن دۇنیادىكی دېموكراتىك پارتىيىلەرنىڭ ئارىسىدىكى ئىتتىپاقلىق ۋە كېلىشمنى قولغا كەلتۇرۇشكە تىرىشدۇ.
كوممؤنىستلار ئوزلىرىنىڭ نۇقتىنەزەر ۋە ئستەكلىرىنى يوشۇرۇشنى راۋا كورمەيدۇ. ئۇلار ئاشكارا جاكالايدۇكى، ئۇلار پەقەت بارلىق مەۋجۇت ئجدىمائى تۇزۇمنى زورلۇق كۈچ بىلەن ئاغدۇرۇپ تاشلىغاندىلا مەقسىتىگە يىتەلەيدۇ.ھوكۈمران سىنىپلار كوممؤنىستىك ئنقىلاپت ئالدىدا دىر تىتىرسۇن. پؤرولېتارلار بۇ ئنقىلاپتا پەقەت كىشەندىنلا ئايرىلىدۇ.ئۇلار پۇتۇن دۇنياغا ئگە بولىدۇ.
1 «گۇڭچەنداڭ خىتاپنامىسى» ئىلمىي كوممۇنىىزدم توغرىسسىدىكى ئەڭ تۇلۇق گاڭلىڭ خاراكتىرلىق ھوججەت. «بۇ كىتاپنىڭ بەت سانى كوپ ئەمەس، لېكىن ئۇنىڭ قىممىتى نۇرغۇن چوڭ ئەسەرلەرگە تەڭ: ئۇنىڭ روھى مەدىنى دۇنيادىكى بارلىق تەشكىللىك، كۆرەش ئېلىپ بېرىۋاتقان پۇرولېتارىياتقا بۇگۇنكى كۆنگىچە ئىلھام ۋە تۇرتكە بولماقتا،» (لېنىن) ئۇ ماركس بىلەن ئېنگېلس كوممۇنىزدمچىلار ئىتتىپاقى ئۇچۇن تەييارلىغان گاڭلىڭ بولؤپ، 1847- يىل 12- ئاي - 1848- يىل 1- ئايلاردا يېزىلدى. 1848 - يىل 2- ئایسدا لوندوندا بىرىنچى قېتېم كىتاپچه قىلىپ ئېلان قىلىندى، جەمى 23 بەت ئىدى. 1848-يىل 3-ئايدىن 7-ئايىغىچە «خىتاپىنامە» يەنە گېىرمانىيە قاچىقۇنلىردىدىن بولغان دېموكراتلارنىڭ ئور- گان گېزىتى «گېرمانلار لوندون گېزىتى» («Deutsche Londoner Zeitung»)دە داۋاملىق بېسلدى.1848-يىلى لوندوندا «خىتاپنامە»نىڭ نېمىسچە نۇسىخىسى قايىتا بېسلدى، جەمى 30 بەت ئىدى. بۇ نۇسخا كېيىن ماركس بىلەن ئېنگېلسنىڭ ماقۇللۇغىدىن ئوتۇپ، ھەر خىل نۇسخىلارنىڭ ئاساسى بولدى. «خىتاپنامە» 1848-يىلى نۇرغۇن ياۋروپا تىللىردغا (فرانسۇز، پولەك، ئتالىيان، دانىيىلىكىلەر، فلاماند ۋە شۋېت تىلىلىرىغا) تەرجممە قىلىندى. 1848- يىلدىكى تۇرلۈك نەشرلىرىدە ئاپتورلارنىڭ نامى ئاتالمىغان ئىدى. 1850-يىلى ئەنگلىيە شيەنجاڭچىلىرىنىڭ ئورگان ژورنىلى «قىزىل جۇمهۇرىيەتچىلەر» («The Red Repubican»)«خىتاپنامە»نىڭ بىرىنچى ئېنگلىزچه تەرجممىسىنى باسقاندا، بۇ ژورنالنىڭ تەھرىرى گ. ھارنىي سوز بېشدا بىرىىنچى قېتىم ئاپتورلارنىڭ نامىنى ئاتىدى. -1- بەت.
2 1872- يىلى «خىتاپنامە»نىڭ نېمچە يېڭی نەشرى چىقىرىلدى بۇ «خەلق دولىتى گېزىتى» («Der Volksstaat»)تەھىرىر بولۇمىنىڭ تەشەبسبۇسى بىلەن نەشىر قىلىنىغان ئىدى. ماركس بىلەن ئېنىگېلس بىرلىكتە بۇ نەشري ئۇچۇن بىر سوز بېشى يازدى ھەم تېكستكە بەزى تۆزىتىشلەرنى كىرگۇزدى. 1872-يىلدىكى نەشرىدە ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى 1883-يىل، 1890- يىلدىكى نېمىسچە نەشرلىرىىدە كىتاپنىڭ نامی «كوممۇنىستىك خىتاپنامە»گە ئوزگەرتىلدى. - 3- بەت.
3 «قىزىل جۇمهۇرىيەتچىلەر» («The Red Republican») 1850-يىل 6-ئايىدىن 11-ئايغىچە گ. ھارنىي نەشر قىلغان شيەنجاڭچىلارنىڭ ھەپتىلىك ژورنىلى.بۇ ژورنال 1850 - يىل 11-ئايدا(21-24- سانلىرىدا) «گېرمانىيە گۇڭچە- نداڭى خىتاپنامىسى» دىگەن تىمىدا «گۇڭچەنداڭ خىتاپنامىسى»نىڭ ئېنگلىزچە بىرىنچى تەرجمىسىنى باستى.-3- بەت.
4 «سوتسيالىزىمچىلار گېزىتى»(«Le Socialiste») 1871-يىل 10-ئایدىن 1873- يىل 5 ئايغىچە نيۇ-يوركتا نەشر قىلىنغان فرانسۇزچه ھەپتىلىك گېزىت، ئۇ ئىنتېرناتىسونالنىڭ فرانسۇزلار جۋبۇسنىڭ ئورگان گېزىتى ئىدى؛ ئۇ ئنتېر- ناتسونال شمالىي ئامېىرىكا بىرلەشىمىسدىكى بۇرژۇئا ئۇنسۇرلار ۋە ئۇششاق بۇرژۇئا ئۇنسۇرلارنى قوللايتتى؛ گائاگا قۇرۇلتىيىدىن كېيىن ئنتېرناتسونال بىلەن ثالاقىسىنى ئۇزدى. 1872-يىل 1-، 2-ئايلاردا بۇ گېزىت «گۇڭچەنداڭ خىتاپنامىسى»نى ئېلان قىلغان ئدی. -3- بەت.
5 بۇ «خىستاپنامە»نىڭ رۇسچە ئىككىنچى نۇسخىسى بولۇپ، 1882- يىلى جەنۋەدە نەشر قىلىندى. ئېنگېلسنىڭ «روسىيىىدىكى ئىجتىمائی مەسىله توغرىسىدا» دىگەن ئەسرىگە یازغان ئاخىرقى سوزدە ئېیتىشىچە، بۇ تەرجىمىسىنى پىلىخانوپ ئشلىگەن ئىكەن. پىلىخانوپ ئوزىمۇ «خىتاپنامه» نىڭ 1900-- يىلدىكى نەشرىدە بۇ تەرجىمىسىنى ئوزى ئىشلىگەنلىگىنى ئوچۇق كورسەتكەن ئىدى. ماركس بىلەن ئېنگېلس بۇ يېڭی تەرجىمىسىگە سوز بېسشى يازدى. بۇ سوز بېشى 1882-يىل 2-ئاينىڭ 5-كۇنى روسىيە خەلق ئىدارىسى پارتىسىدىكىلەرنىڭ «خەلق ئىرادىسى» («Hapoднaя Вoдa») ژورنىلىدا رۇس تىلىدا ئېلان قىلىندى. 1882-يىل 4- ئاينىڭ 13- كۈنى گېرمانىيه سوتسيال - دېموكراتلار پارتىيىسى جۇڭیاڭسنىڭ ئورگان گېزىتى «سوتسىیال -دېموكراتلار گېزىتى» (Der Sozial-demokrat) 16-سانىدا بۇ سوز بېشىنى نېمىس تىلىد ئېلان قىلدى. ئېنگېلس «خىتاپنامە»نىڭ 1890 - يىلدىكى نېمىسچه نەشرىگە مۇشۇ سوز بېشىنى كىرگۇزدى.-6- بەت.
6 بۇ تەرجىمىسى 1869- يىلى نەشر قىلىندى.-6- بەت.
7 «قوڭفۇراق»(«Koлoкoл») روسىيىنىڭ ئىنقىلاۋىي دېموكراتىك گېزىتى بولۇپ، ئا. ئ. گېرتسىن ۋە ن. پ. ئوگارىيوپلار تەرىپىدىن 1857-يىلدىن 1867 - يىلغىچە رۇس تىلىدا چىقىرىلدى؛ 1868 - يىلدىن 1869 - يىلغىچە بۇ گېزىت فرانسۇز تىلىىدا چىقىرىلىدى ھەم ئۇنىڭ رۇسچە قوشۇمچە سانىمۇ چىقىرىلدى. ئۇ 1865 - يىلدىن ئىلگىرى لوندوندا چىقىرىلاتتى، كېیىن جەنۋەده چىقىرىلدى. - 6- بەت.
8 ماركس بىلەن ئېنگېلس 1881- يىل 3- ئاينىڭ 1-كۆنى خەلىق ئىرادىسى پارتىيىسىدىكىلەر چار پادىشا ئالېكساندىرII نى ئولتۇرگەندىن كېيىنكى ئەھۋالنى كوزدە تۇتىدۇ، شۇ چاغدا ئالېكساندىرIII «خەلق ئىرادىسى پارتىيىسى» مە- خپى ئىجرائىيە ۋېييۇەنخۇيى يېڭى تېرورلۇق ھەركىتى قوللىنىپ قالارمىكەن، دەپ قورقۇپ، گاتچىناغا يوشۇرۇنۇۋالغان ئدی. - 8- بەت.
9 1883 - يىلى «خىتاپنامە»نىڭ نېمسچە ئۇچىنچى نۇسخىسى نەشر قىلىندي. بۇ-ماركس ۋاپات بولغاندىن كېيىن، ئېنگېلس سېلىشتۇرۇپ چىققان بىرىنچى نۇسخا. - 9- بەت.
10 1888 - يىلى «خىتاپنامه»نىڭ س. مور تەرجىمه قىلغان ئېنگلىزچه نۇسخىسى نەشر قىلىندى. ئېنگېلس بۇ تەرجمىسىنى ئوزى سېلىشتۇرۇپ چىققان، ئۇنىڭغا سوز بېشى يازغان ھەمدە بەزى ئىزاھلارنى قوشقان ئدی. - 11- بەت.
11 بۇ سوز سۋانسسا شەھەرلىك ئېشچىلار بىرلەشمسى لىشىخۇيىنڭ جۇشىسى بىۋاننىڭ 1887 - يىلى ئىشچىلار بىرلەشمىسىنىڭ مۇشۇ شەھەردە ئوتكۆزگەن يىللىق قۇرۇلتىيىدا سوزلىگەن سوزىدىن ئېلىنغان؛ بۇ سوز توغرسىدىسكى خەۋەر 1887-يىل 9- ئاينىڭ 17-كۇنى «جامائەت مەنپه ئەتی»(«Commonweal») گه بېسىلغان ئىدى. - 14- بەت.
12 «ۋودخۇل ۋه كلافلن هەپتىلك ژورنىلى» («Woodhrll and Claflin's Weekly»)ئامېرىكىنىڭ ھەپتىلىك ژورنىلى بولۇپ، 1870-يىلدىن 1876- يىلغىچە بۇرژۇئا ئاياللار ھوقۇقى مەسلىگى تەرەپدارلىرى ۋ. ۋودخۇل بىلەن ت. كلافلىن نيۇ-یوركتا نەشر قىلغان ئىدى. «گۇڭچەنداڭ خىتاپنامبسى» 1871-يىل 12-ئاينىڭ 30- كۈنى مۇشۇ ھەپتىلىك ژورنالدا ئېىلان قىلىنىغان (بەزى جايلىرى تاشلىۋېتىلگەن). - 14 - بەت.
13 «خىتاپىنامە»نىڭ رۇسچە ئىككىنىچى نۇسخىسىنى تەرجىمە قىلغۇچى توغردسدا، ئىزاھ 5كه قارالسۇن. - 15 - بەت.
14 بۇ يەردە ئېيتىلغان دانىيىلىكچە تەرجمسىK. Marx og دە- F.Engels «Det Kommunistiske Manifest».Kobenhavn1885 تاشلىۋېتىلگەن ۋە توغرا بولمىغان بەزى جايلىرى بار ئىدى. ئېنگېلس «خىتاپنامە»نىڭ 1890- يىلدىكى نېمىسچە نەشرىگە يازغان سوز بېشىدا بۇنى كورستىپ ئوتتى.- 15 - بەت.
15 لاۋرا لافارگ ئىشلىىگەن فرانسۇزچە تەرجىمىسى 1885-يىل 8- ئاينىڭ 29- كۆنىدىن 11- ئاينىڭ 7- كۇنىگىچە، «سوتسيا۔ لىزىمچىلار گېزىتى»دە ئېلان قىلىندى، كېين يەنە مېرمېنىڭ 1886 - يىلى پارىژدا نەشر قىلىنغان «سو تىسيالىستىك فرانسىيه« (Mermeix, France socialiste. Paris, 1886) دىگەن ئەسىرىگە قوشۇمچە سۇپىتىدە كوچۇرۇپ بېسلغان.
«سوتسىيالمزىمچىلار گېزىتى»(«Le Socialiste»)فرانسيىنىڭ ھەپتىلىك گېىزىتى بولۇپ، ج،گېسدى 1885 - يىلى پارىژدا چىقىرىشقا باشلىدى. 1902 - يىلدىن ئىلىگىرى ئىشىچىلار پارتىيىسنىڭ ئورگان گېزىتى ئدى، 1902 - يىلدىن 1905 - يىلغچه فرانسيه سوتسیالىستلار پارتیسىنىڭ ئورگان گېزىتى، 1905 - يىلدىن باشلاپ فرانسيه سوتسیالىستلىرى پارتىيىسنىڭ ئورگان گېزىتى بولدى؛ 80- يىللاردىن 90- يىللارغىچە ف. ئېنگېلس بۇ گېزىتكە ماقالا يېزدپ تۇرغان ئىدى 15- بەت.
16 ئىسپانچه تەرجمىسى 1886 - يىل 7- ئایدىن 8 -- ئایغىچه «سوتسىيالىزىمچىىلار گېزىتى» دە ئېلان قىلىندى ھەم كىتاپچە قىلىپ چىقىرىلدى. «سوتسىيالىزىمچىىلار گېزىتى»(«El Socialista») هەپىتىلىك گېزىىت بولۇپ، ئىسپانىيە سوتسىيالىستىك ئىشچىلار پارتىيىسى جۇڭیاڭنڭ ئورگان گېزىتى ئىدى، 1885 - يىلىدىن باشلاپ مادرىدتا چىقىرىلغان. - 15 - بەت.
17 بۇ ئىدىيىنى ماركس بىلەن ئېنىگېلس ئوزلىرىنىڭ 19-ئەسىرنىڭ 40- يىللىرىدىن باشلاپ یازغان بىر قاتار ئەسەرلىرىده بایان قىلغان؛ بۇ ئىدىيىنىڭ بۇ يەردىكى قويۇلۇشى توغرىسىىدا «خەلىقارا ئىشچىلار جەمىيىتىنىڭ نىزامنامىسى» گە قارالسۇن. - 17- بەت.
18 «خىتاپنامه»نىڭ نېمىسچە توتىنچى نۇسخىسى 1890- يىل 5-ئايدا لوندوندا «سوتسسیال - دېموكراتىك كىتاپلار»نىڭ بىر خىلى سۇپستىدە نەشر قىلىندى، بۇ - ئاپتور كورۇپ چىققان ئەڭ ئاخىرقى نۇسخا، بۇ نەشرىگە 1872 -، 1883 - يىلاردىكى نېمىسچە نەشرىنىڭ سوز بېشى كىرگۆزۇلگەن ئدى. ئېنگېلس بو نەشرىگه يەنە يېڭی سوز بېشى یازدی. 1890 - يىل 8 - ئاينىڭ 16- كونی گېرمانيه سوتسیال - دېموکراتلار پارتىيسى جۇڭیاڭسنڭ ئورگان گېزىتى «سوتسیال - دېمو كراتلار گېزىتى»نىڭ 33 - سانىدىكى «”گۆڭچەنداڭ خىتاپنامىسى“نىڭ يېڭى نەشرى» سەرلەۋھىلىك باشماقالىسىدا ئېنگېلسنىڭ بو سوز بېشى قىسقارتىپ بېسلدى؛1890 - يلى 11-ئاينىڭ 28 -كونى «ئىشچىلار گېزىتى»(«Arbeiter Zeitung») نىڭ48- سانىدىكى ئېنگېلس تۇغۇلغانلغىنىڭ 70 يىللىغىنى تەبرىكلەپ يېزىلغان باشماقالىسدا بۇ سوز بېشى يەنە قىسقارتىپ بېسلدی. - 21- بەت.
19 ئېنگېلس بۇ يەردە 1883- يىلدىكى نېمىسچە نەشرىگە ئوزى يازغان سوز بېشىنى كوزدە تۇتىدۇ.- 21- بەت.
20 ئېنگېلس، يوقىتىپ قويۇپتىمەن، دىگەن «خىتاپنامە»نىڭ رۇسچە خەشرىگە ماركس بىلەن ئېنگېلس بىرلىشپ يازغان بۇ سوز بېشنىڭ نېمىسچە قولیازمىسى كېیىن تېپىلدى. ئېنگېلس رۇسچىدىن نېمىسچىگە تەرجممه -.قىلىغا- نىدا، بۇ سوز بېىشىغا ئايىرىم تۇزستىشلەرنى كىرگۇزگەن 21 - بەت.
21 كيۇلىندىكى كوممۇنىستلار ئەنزىسى (1852-يىل 10- ئاينىڭ 4-كۆنى-11-ئاينىڭ 12-كۆنى) پرۇسسىيە ھوكۆمىتى ئوز قولى بىلەن ياساپ چىقىقان ئەنزە. ماركس بىلەن ئېنگېلسنىڭ رەھبەرلىگىدىكى، «گۆڭچەنداڭ خىتاپنامى- سى»نى كاڭلىڭ قىلغان پۇرولېتارىياتنىڭ تۇنجى خەلىقارا كوممۇنىستىك تەشكىلاتى- كوممۇنىزىمچىلار ئىتتىپاقى (1847-1852)نىڭ 11 نەپەر ئەزاسى «ۋەتەنىگە ئاسىلىق قىلىىش خاراكتىرىدا مەخپى سۇئقەست ئېلىسپ باردی» دیگەن جىنایی نام بىلەن پرۇسسىيە ھوكۆمىتى تەرىپىدىن قولغا ئېلىنىپ، فاتىڭنىڭ سوراق قىلىشغا تاپشۇرۇلدى. فاتىڭىغا قويۇلغان ئاتالمىش دەلىل - ئىسپاتلار كوممۇنىزىمچىلار ئېتتىپاقى جۇڭياڭ ۋېييۇەنخۇيى يىغىنىنىڭ پرۇسسىيە ساقچى - پایلاقچىلىرى ئویدۇرۇپ چىققان «ئەسلى خاتىردسى» ۋە باشقا بەزى ئویدۇرما ھوججەتىلەر شۇنىڭدەك ساقىچى ئىدارىسى كوممۇنىزىمچىلار ئتتىپاقىدىن ھەيدەپ چسقىرىلىغان ۋىلىلىخ -شاپپېر تەۋەككۈلچىلەر گۆرۇھىدىن ئوغرىلاپ كەلگەن بەزى ھوججەتلەر ئىدى. فاتىڭ ئويدۇرما هوججەتلەر ۋه ساختا ئىسپاتلارغا ئاساسەن، سوراقىقا تارتىلغانلاردىن 7 كىشىگە 3 يىلدىن 6 يىلغىچە قورولغا قاماش جازاسى ھوكۆم قىلدى. بۇ ئەنزىنى ئۇيۇشتۇرغۇچىلارنىڭ ئغۋاگەرلىك ھەركىتى ۋە پرۇسسىيە ساقچى دو- لىتىنىڭ خەلقارا ئىشچىلار ھەركتىگە قاراتقان پەسكەش ۋاستىلىرى ماركس بىلەن ئېنگېلس تەرىپىدىن ئۇزۇل-كېسل .ئېچىپ تاشلانغان (ئېنگېلس. «يېقىنقى كيۇلىن ئەنىزىسى»گە ۋە ماركس «كيۈلىندىكى كۆممۇنىستلار ئەنزىسنى ئاشكارىلاش»قا قارالسۇن).- 26- بەت.
22 بىرىنچى ئىنتېرناتسونالنڭ جەنۋە قۇرۇلتىينى 1866- يىل 9- ئاينىڭ 3- كۈنىدىن 8- كۆنىگىچە ئوتكۈزۇلدى. قۇرۇلستايغا قاقناشقان ۋەكىل جەھى 60 بولۇپ، ئۇلار جەمىيەتنىڭ باش ۋېييۇەنخۇيى ۋە جژبۇلىرىغا شۇنىڭدەك ئەنگلىيە، فرانسيە، گېرمانىيە ۋە شۋېيتسارىيىلەردىكى ئىشچىلار تەشكىلاتلىرىغا ۋەكىللىك قىلاتتى. قۇرۇلتاي جۇشىسى ھ. يۇنگ شدى. ماركس يازغان «ۋاقىتىلىق جۇڭسياڭ ۋېييۋە نخۇينىڭ بىرقانىچە مەسلە توغرىسبدا ۋەكىللەرگە يولسيورۇغى» باش ۋېييۋە نخۇينڭ رەسمى دوكلادى قىلىنىپ، قۇرۇلىتايدا ئوقۇپ ئوتۇلىدى. قۇرۇلتايدا ئۇچتىن بىر ئاۋازنى ئىگىلىگەن پرۇدونىزدمچىلار بۇ «يوليورۇق»قا قارشى تۈردى، ئۇلار كۆنستەرتىسپنىڭ ھەرقايسى نۇقتىلىرى توغرىسىسدا ئوزلىرىنىڭ كەڭ دائىرىلىك گاڭلىگىنى ئوتتۇردغا قويدى. لېكىن باش ۋېييۇە نخۇينى ھىمايە قىلغۇچىلار مۇزاكىرە قىلىنغان مەسلىلەرنىڭ زور كوپچىلىگىدە غەلىنبىگە گېرىشتى. «يوليورۇق» جەمی و نۇقتا بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى 6 نۇقتا (خەلقارا بىرلەشمە هەركە- ت توغرىسدىكى، قانۇن چىقىرىش رەسسمىیىتى ئارقىلىق ئىش كۈنىنى 8 سائەت قىلىپ چەكلەش توغرىسىدىكى، بالىلار ئەمگىگی ژه ئایاللار ئەمگىگی توغردسدسىكى، ھەمكارلىق ئەمسگىگى توغردسىدىكى، ئىشچىسلار ئۇيۇشمىسى توغردسدىكى، دائىمى ئارمىيە توغرىسىدىكى نۇقتىلار) قۇرۇلتاينىڭ قارارى سۇپىتىدە ماقۇللاندى. جەنۋە قۇرۇلتىيى يەنە خەلقارا ئىشچىلار جەمىيتىنىڭ نىزامنامىسى ۋە تياۋلىسىنى تەستىقلىدى.
1889 - يىل 7- ئاينىڭ 14 - كۈنىدىن 20 - كۈنىگىچە پارىژدا خە لقارا سوتسىيالىستىك ئىشچىلار قۇرۇلتىيى ئوتكۇزۇلدى، بۇ قېتىمقى قۇرۇلتاي ئەمىلىيەتتە ئىككىىنچى ئىنتېرناتسونالنىڭ قۇرۇلۇش يىغىنى بولدى. قۇرۇلتاي ئوتكۆزۇلۇ- شتىن ئىلگىرى، ماركسزىمچىلار ئېنگېلسنىڭ بىۋاستە رەھبەرلىگىدە، فرانسىيە جىخۇيجۇيىچىلىرى (مۇمكىنچىلەر) ۋە ئۇلارنىڭ ئەنگلىيە سوتسىيال-دېموكراتىلار ئىتتىپاقىدىكى ئەگەشكۇچىلىرى بىلەن قاتتىق كۆرەش ئېلىپ باردى. جىخۇيجۇيىچى- لار قۇرۇلتاينىڭ تەييارلىق خىزمىتىنى ئوز قولىدا تۇتۇشقا ئۇرۇندى، ئۇلارئىڭ مەقسدى قۇرۇلتايسنىڭ رەھبەرلىك ئورنىنى تارتىۋېىلىش، شۇنىڭ بىلەن ھەرقايسى سوتسىيالىستىك تەشكىلاتلار ۋە ئىشچىلار تەشكىلاتلىرىنىڭ يېڭى خەلقارا بىرلەشم- ىسىنى ماركسسزىم ئاساسىدا قۇرۇشقا توسقۇنلۇق قىلىش ئىدى. لېكىن، قۇرۇلىتاي ماركسىزدمچى پارتىيىىلەر ئۇستۇنلۇكنى ئىگىلىىگەن ئەھۋالدا چاقىرىلدى. قۇرۇلتاي 1889- يىل 7-ئاينىڭ 14-كۆنى يەنى جاستى تۇرمىسسنىڭ ئېلىنىشنىڭ 100 يىللىغى كۆنى ئېچىلدى. قۇرۇلتايغا ياۋروپا ۋە ئامېرىكىىدىكى 20 مەملىكەتتىن كەلىگەن 393 ۋەكىل قاتناشتى. مۇمكىنچىلەرئىڭ قەستى مەغلۇببيەتكە تۇچرىدى، ماركسزىملىك قۇرۇلتاي بىلەن قارشلىشش ئۇچۇن، ئۇلارمۇ 1889-يىل 7-ئاينىڭ 14-كۆنى پارىژدا قۇرۇلتاي ئوتكۆزدى. مۆمكىنىچىلەرنىڭ قۇرۇلتىيىغا پەقەت ئاز ساندىكى چەتئەل ۋەكىلىلىرىلا قاتناشتى، ئۇنىڭ ئۇستىگە ئۇلار ئىچىدىكى زور كوپچىلىك كىشسلەرنىڭ ۋەكىلسلىك سالاھىيىتى يالغان ئدی.
خەلقارا سوتسىيالىستىك ئىشچىلار قۇرۇلتىيى ھەرقایسى سوتسىيالىستىك. پارتىيىلەر ۋەكىلىلىرىنىڭ ئوز مەمىلىكىتىدىكى ئىشچىلار ھەركىتى توغرىسىدىكى دوكلاتلىرىنى ئاڭلىدى، خەلىقارا ئېشچىلارنىڭ قانۇن چىقىرىشتىكى تۇپ پىرىن- سپلىرىنى بەلگىلىدى، 8 سائەتلىك ئىش كۆنىنى قانۇن چىقىردش رەسمىيىتى ئارقىلىق بەلگىلەش توغرىسىدىكى تەلەپنى قوبۇل قىلدى، ئىشچىلارنىڭ ھەر تۇرلۇك تەلەپلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ يوللىرىنى كورسەتىتى. قۇرۇلىتاي پۇرولېتارىياتى- نىڭ سىياسى تەشكىلاتلىرىنى قۇرۇش لازىملىغىنى، ئىشچىلارنىڭ سىياسى تەلەپلىرىنى ئەمەلىگە ئاشۇرۇش ئۇچۇن كۆرەش قىلىش لازىىملىغىنى تەكىتىلەپ كورسەتتى؛ دائىمى ئارمىيىنى بىكار قىلىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا خەلقنىڭ ئومۇميۇزلۈك قوراللىنىشىنى دەسستىشنى تەشەبسبۇس قىلدى. قۇرۇلتاينىڭ ئەڭ موھىم قارارى 1- ماينى خەلقارا پۇرولېتارىياتنىڭ بايرىمى قىلىپ بەلگىلىگەنلىگی بولدی. 30 - بەت.
23 1892- يىلى پولشا سوتسىيالىستلىرى لوندوندا چىقىرىۋاتقان «تاڭ نۇرى»(«Przedswit») ژورنىلی نەشرىیاتی «خىتاپنامه» نى پولەکچه یىڭې تەرجمىسىنى نەشر قىلدى. ئېنگېلس بۇ تەرجىمىسىگە سوز بېشى يازدى. ئېنگېلس بۇ سوز بېشىنى «تاڭ نۇرى» نەشرىياتىغا ئەۋەتكەندىن كېيىن، 1892-يىل 2-ئاينىڭ 11-كۆنى ستانسلاۋ مېندېلسونغا يازغان خېتىده پولشا ئىشچىلار ھەركستىنىڭ تەرە قىقىياتىنى چوڭىقۇر تەتقىق قىلىش ئۇچۇن، كەلگۆسدە ئوزىنىڭ پولەكچىنى ئىگەللىۋېلىشنى ئۇمت قىلىدىغانلىغىنى، شۇ ۋاقىتقا كەلگەندە پولەكچە «خىتاپنامە»نىڭ كېېىنكى نەشرىگە تولۇقىراق بىر سوز بېشى بازىدىغانلىغىنى ئېینقان ئىدى.- 32- بەت.
24 يىغىن جوزىسى ئۈستىدىكى پولشا 1814-، 1815- يىللىرىدىكى ۋېنا يىغىنىنىڭ بەلگىلىمىسىگە ئاساسەن، پولىشا پادىشالىغىنىڭ نامى بىلەن روسيىگە بولۇپ بېرىلگەن گەنە شۇ بىر قىسنم پولشا زىمنىنىڭ ئاتىلىشى. - 33 - بەت.
25 1893 - يىلى ئېنگېلس «خىتاپنامه»نىڭ ئىتالىيانچە نەشرىگە «ئتالىیان کنتاپخانلارغا» دىگەن تىمىدا سوز بېشی یازدی. بۇ سوز بېشى ئېتالىیه سوتسيالىستلار پارتىيىسىسنىڭ داھىسى ف. تۇراتىنىڭ ئىلتىماسىغا بىنائەن بېزىلغان ئدی. ئتالمیانچه «خمستاپنامه»نی بېښتتىنی، سوز بېشىنى تۇراتى تەرجممە قىلىغان ئىدى. بۇ كېتاپچە 1893- يىلى ملانىدا سوتسيالىستلار پارتىيىسنىڭ نەزدرىيە ژورنىلى «ئىجتىمائى پىڭلۇن»(«riticacia») ژورنیلی نەشرنیاتی تەرىپدىن نەشر قى- لىندی. - 36 - بەت.
26 ماركس نۇرغۇن ئەسەرلىرىدە بولۇپمۇ «1859 - يىلدىكى ئېرفۇرت روهی» دىگەن ماقالىسدا مۇنداق ئىدىیىنى بایان قىلغان ئىدی: ئەكسىيەتچىلەر 1848-يىلدىن كېيىن ئالاھىدە ئىنقىلاپنىڭ ۋەسىيىتىنى ئورۇنلىغۇچى رولىنى ئويناپ چىقتى، ئىنقىلاپ تەلىۋىنى سوزسز ئورۇنلىدى، گەرچە بۇ بىر خىل كۆلكىلىك، بۇرمىلانىغان ئۇسۇلىدا .ئېلىپ بېرىلغان بولسمۇ. -37- بەت
27 ماركسس بىلەن ئېنگېلس كېيىنرەك يېزىلغان تۇرلۇك ئەسەرلىرىدە «ئەمگەكنىڭ قىممىتى» ۋە «ئەمگەكنىڭ باھاسى» دىگەنگە ئوخشاش ئۇقۇملار ئورنىغا «ئەمگەك كۆچىنىڭ قىممىتى» ۋە «ئەمگەك كۆچىنىڭ باھاسى» دىگەنگە ئوخشاش توغرىراق ئۇقۇملارنى ئىشلەتكەن (بۇلارنى ماركس ئىشلىتىشكه باشلىغان). - 55- بەت.
28 جېڭتۇڭچىلار فرانسیىدمكى 1792- يىلى ئاغدۇرۇپ تاشلانغان، چوڭ يەر-زىمىن ئاقسوڭەكلىرى ۋە يۇقۇرى دەرىجىلىك راھىپىلارنىڭ مەنپەئەتىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان بوربون سۇلالىسنىڭ ھىمايىچىلىرى. ئۇلار 1830- يىلى، بۇ سۇلالە ئىكىكىنچى قېتىم ئاغدۇرۇپ تاشلانغاندىن كېیىن، ئاندىن پارتىيە بولۇپ شەكىللەندى. پۇل مۇئامىلە ئاقسوڭەكلىرى بىلەن چىوڭ بۇرۋۇئازىيىنى ئاساسىي تايانچ قىلىغان ھاكىمىيەت بېشدىكى ئورلېان سؤلالىسگە قارشى تۇرغان ۋاقتىدا بىر قىسىم جېڭتۇڭجۇیىچىلار دائىم ئىجتىمائى مەسلىلەرنى دەستەك قىلىپ، ئازدۇرۇش تەشۋىقاتى ئېلىپ باردى، ئەمگەكچىلەرنى قوغدایمىز، ئۇلارنى بۇرژۇئازلارنىڭ ئېكىسپىلاتاتسيىسىگە ئۇچراتمايمىز دىیىشكەن ئىدی.
«ياش ئەنگلىيە» ئەنگلىيە تورى پارتىيىسى ئىچىدىكى بەزى سىياسى ئەرباپلار ۋە يازغۇچىلارنىڭ گۇرۇھى بولۇپ، 19- ئەسىرنىڭ 40- يىللىرىنىڭ باشلىرىدا قۇرۇلغان ئىدى. «ياش ئەنگلىيە»دىكى ئەرباپلار يەر- زىمىن ئاقسوڭەكلىرىنىڭ بۇرۋۇئازىيىسنىڭ ئىقتىسادىي كۆچى ۋە سىياسى كۆچىنىڭ كۆچىيۋاتقانلىغىغا قارىتا كوڭلىدە ئارازى ئىكەنسلىگىسنى ئەكسس ئەتستۇردي. ئۇلار ئازدۇرۇش ۋاسىتىلىرىنى قولىلىنىپ، ئىشچىلار سىنىپمنى ئوزلىرىنىڭ تەسرى ئاستىغا ئېلىشقا ھەم ئىشچىلار سنىپىدىن پایدىلىنىپ، بۇرژۇئازىيىگە قارشى تۇرۇشقا ئۇرۇنغان ئدى. - 85 - بەت.
29 بۇ يەردە «ئىسلاھات گېزىتى»(«La Réforme») نىڭ قوللىغۇچىلىرى كوزدە تۇتۇلىدۇ. ئۇلار جۇمھۇرىيەت قۇرۇشىنى ھەم دېموكراتىك ئىسلاھات ۋە ئىجتىمائى ئىسلاھات ئېىلىپ . بېرىشنى تەشەبسبۇس قلاتتی. - 104 - بەت.
本书根据中共中央马克思、恩格斯、列宁、斯大林著作编译局 翻译的，人民出版社1971年4月出版的汉文版本翻译出版
بۇ كىتاپ جۇڭگۇڭ جۇڭياڭنىڭ ماركس، ئېنگېلس، لېنىن، ستالىن ئەسەرلىری تەهرىر- تەرجىمه ئىداردسی تەرىپىدن تەرجىمه قىلىنغان، خەلق خەشرىياتى تەرىپىدىن 1971- يىل 4- ئايدا نەشر قىلىنغان خەنزۇچە نۇسخىسغا ئاساسدن تەرجىمە ۋە نەشر قىلىندى.
ماركس ئېنگېلس
گۇڭچەنداڭ خىتاپنامىسى
مىللەتلەر نەشرىیاتی تەرىپىدىن تەرجىمه ۋه نەشر قىلىندى
شنخۇا كىتاپخانىسى تەرىپىدىن تارقىتىلىدۇ
1971- يىل 12- ئايدا 1- قېتىم نەشر قىلىندى
1972- يىل 3-ئايدا بېيجىڭدا 2- قېتىم بېسىلدى
0.18 يۇەن
MARX/ENGELS
MANIFEST
DER KOMMUNISTISCHEN
PARTEI
马克思 恩格斯
共 产 党 宣 言
（维吾尔文）
民族出版社翻译出版 新华书店发行
民族印刷厂印刷
1971年12月第一版
1972年3月北京第二次印刷
书号M1049(4)166 每册0.18元