Ištvan Mesaroš
Marksova teorija otuđenja
Poteškoće Marksovog diskursa u Spisima iz 1844. ne proizilaze samo iz činjenice da je to sistem in statu nascendi u kome se isti problemi obrađuju stalno iznova, na sve većem nivou kompleksnosti, u skladu sa javljanjem i razvijanjem konkretizacije Marksove vizije u celosti - iako je naravno ovo jedan od glavnih uzroka zašto ljudi nalaze da je ovo delo vrlo komplikovano. Neke od najvećih poteškoća su, ipak, inherentne Marksovom metodu uopšte i objektivna karakteristika njegovog predmeta analize.
Marks istražuje i istorijske i sistemsko-strukturne aspekte problematike otuđenja u odnosu na dualne kompleksnosti "realnog života" i njegove "resekcije" u različitim formama misli. Stoga on analizira:
1. manifestacije samootuđenja rada u stvarnosti, zajedno sa raznovrsnim institucionalizacijama, postvarenjima i medijacijama koje su uključene u takvo praktično samootuđenje, tj. nadnički rad, privatno vlasništvo, razmena, novac, renta, profit, vrednost, itd.;
2. refleksije ovih otuđenja kroz religiju, filozofiju, zakone, političku ekonomiju, umetnost, "apstraktno materijalnu" nauku, itd.;
3. prožimanja i recipročnosti između (1) i (2), jer "bogovi u početu nisu uzrok već posledica čovekove intelektualne konfuzije. Kasnije ovaj odnos postaje recipročan";
4. unutrašnji dinamizam svakog pojedinačnog fenomena, ili oblast istraživanja, u svom razvoju iz niže u veću kompleksnost;
5. strukturne unutrašnje odnose različitih društvenih fenomena jednih sa drugim (od kojih je recipročnost (1) i (2) samo specifična vrsta) kao i istorijska geneza obnovljene dijalektičke transformacije celog ovog sistema višestrukih odnosa;
6. dalja komplikacija je da Marks analizira određene teorije u njihovoj konkretnoj istorijskoj otelotvorenosti, uz istraživanje njihovih strukturnih odnosa jedne sa drugom u određeno vreme (na primer, Adam Smit politički ekonomist, prema Adamu Smitu etičkom filozofu, u isto vreme tipovi odgovora datih od strane Adama Smita - i kao ekonomista i kao etičara - istorijski su situirani, u odnosu na razvoj kapitalizma uopšte).
Onda, kao što možemo videti, najveći problemi na koje nailazimo pri čitanju Ekonomskih i filozofskih spisa iz 1844., sa izuzetkom onih koje se javljaju zbog toga što je to sistem in statu nascendi, jesu izrazi Marksovih pokušaja usmerenih na adekvatno hvatanje u koštac sa mistifikujućim kompleksnostima njegovog predmeta analize na osovu konkretnog empirijskog istraživanja umesto običnih filozofskih apstrakcija.
Tokom njegove analize raznovrsnih teorijskih odraza stvarnog ljudskog samootuđenja, Marks ističe sledeću opštu napomenu:
"Iz same prirode otuđenja proizilazi da svaka sfera na meni primenjuje razlitič i suprotan aršin - etika jedan a politička ekonomija drugi; jer svaka je specifično otuđenje čoveka i usmerava pažnju na partikularnu celinu otuđene esencijalne aktivnosti, i svaka stoji u otuđenom odnosu prema drugoj. Stoga gospodin Michel Chevalier posmatra Rikarda sa stanovišta etike. Ali Rikardo dozvoljava političkoj ekonomiji da govori sopstvenim jezikom, i ako ona ne govori etički, to nije Rikardova greška."
Stoga on naglašava da su kontradikcije na koje nailazimo u ovim oblastima nužno inherentne strukturnom odnosu različitih disciplina misli jedne prema drugoj i prema zajedničkom imenitelju koji ih paradoksalno čini međusobno suprotstavljenim. Ali, kako je takav paradoksalan odnos moguć? Kako nastaje ovo dvostruko otuđenje?
Pre nego što pokušamo da rasvetlimo Marksove enigmatične odgovore na ova ni malo laka pitanja, moramo se vratiti nazad fundametnalnim elementima Marksovog diskursa.
Marksov neposredni problem je: zašto postoji takav procep između filozofije i prirodnih nauka? Zašto filozofija ostaje strana i neprijateljska prema njima kao što one ostaju neprijateljske prema filozofiji? Ova suprotstavljenost je apsurdna jer:
"Prirodna nauka je ušla u ljudski život i transformisala ga praktično kroz medijum industrije; i pripremila ljudsku emancipaciju. Industrija je stvarni istorijski odnos prirode, i stoga prirodne nauke, prema čoveku. Ako se, stoga, istorija zamišlja kao egzotično otkriće čovekovih esencijalnih snaga, možemo razumeti i ljudsku suštinu prirode ili prirodnu suštinu čoveka. Posledično, prirodna nauka će izgubiti svoju apstraktno materijalnu, svoju idealističku tendenciju, i postaće osnova ljudske nauke, kao što je već postala osnova stvarnog ljudskog života, iako u otuđenom obliku. Jedna osnova za život a druga za nauku je a priori laž. Priroda koja koja se javlja u ljudskoj istoriji - u genezi ljudskog društva - jeste čovekova prava priroda; stoga priroda kako se javlja kroz industriju, iako u otuđenom obliku jeste istinska antropološka priroda".
Iz ovog citata postaje jasno da u svojoj kritici filozofije Marks nije vođen nekim pogrešnim idealom preoblikovanja filozofije ili prirodne nauke. Zaista, on oštro kritikuje i filozofiju i prirodne nauke. Prvu zato što je "spekulativna" a drugu zato što je "apstraktno materijalna" i "idealistička". Po Marksu, i filozofija i prirodne nauke jesu manifestacije istog otuđenja. (Pojmovi "apstraktno materijalan" i "idealistički" pokazuju da je prirodna nauka sada "u otuđenom obliku" osnova "stvarnog ljudskog života", zbog činjenice da je nužno povezana sa otuđenim oblikom industrije, u skladu sa otuđenim načinom proizvodnje, sa otuđenim oblikom proizvodne aktivnosti.) Zbog toga Marks i "spekulativnoj filozofiji" i "apstraktno materijalnoj, idealističkoj prirodnoj nauci" suprotstavlja svoj ideal "ljudske nauke".
Ono što Marks smatra za "ljudsku nauku" je nauka konkretne sinteze, integrisane sa realnim životom. Njeno stanovište je ideal ne-otuđenog čoveka čije stvarne ljudske potrebe - nasuprot "spekulativno izvrnutim i praktično dehumanizovanim "apstraktno materijalnim" - determinišu pravac istraživanja u svakoj pojedinačnoj oblasti. Dostignuća pojedinih oblasti - vođena ispravno od početka zajedničkim okvirom referencije ne-fragmentirane "ljudske nauke" - onda se spajaju u višu sintezu koja zauzvrat determiniše dalje pravce istraživanja različitih oblasti.
Ova koncepcija "ljudske nauke", nasuprot "apstraktno materijalnim i idealističkim" prirodnim naukama, očigledno je usmerena protiv fragmentacije i "nesvesno" otuđene determinacije nauke. Mnogi primeri iz istorije nauke svedoče u kojoj meri su određene fundamentalne linije istraživanja determinisane faktorima koji leže, striktno govoreći, daleko van granica same prirodne nauke. (Na primer: nema ni najmanje sumnje da je automatizacija u najmanju ruku jednako društveni koliko i naučni problem.) Istraživanja vršena u bilo kom dobu nužno su konačna, dok su moguća istraživanja uvek virtuelno neograničena. Uloga društvenih potreba i preferencija u svođenju beskonačnog na konačno je vrlo važna. Međutim - i to Marks naglašava - u otuđenom društvu proces svođenja sam, pošto je "nesvesno" determinisan skupom otuđenih potreba, osuđen je na proizvođenje daljih otuđenja: na podvrgavanje čoveka sve moćnijim instrumentima koje sam pravi. Struktura naučne proizvodnje je u osnovi ista kao i fundamentalna proizvodna aktivnost uopšte (posebno zato što jedna drugu prožimaju u određenoj meri); nedostatak kontrole proizvodnog procesa u celosti; "nesvesni" fragmentirani oblik aktivnosti determinisan inercijom institucionalizovanog okvira kapitalističkog načina proizvodnje; funkcionisanje "apstraktno materijalne" nauke kao običnog sredstva za predeterminisane, eksterne, otuđene ciljeve. Takva otuđena prirodna nauka nalazi se između Scila i Haribda svoje "autonomije" (tj. idealizaicije njene "nesvesnosti", fragmentiranog karaktera) i svoje subordinacije kao sredstva za eksterne, strane ciljeve (tj. gigantske vojne i kvazi-vojne programe, kao što je su letovi na mesec). Nema potrebe naglašavati da podređivanje prirodne nauke kao običnog sredstva za otuđene ciljeve ni malo nije slučajno već nužno povezano sa njenim fragmentiranim, "autonomnim" karakterom, i naravno, sa strukturom otuđene proizvodne aktivnosti uopšte. Pošto se nauka razvija u fragmentiranom okviru, ne može imati uvida u opšte ciljeve, koji joj se stoga moraju nametnuti spolja.
Filozofija, sa druge strane, izražava dvostruko otuđenje sfere spekulativnog mišljenja: (1) od sve prakse - uključujući, ipak otuđenu praksu prirodne nauke - i, (2) od drugih teorijskih oblasti, kao što je politička ekonomija, na primer. U svojoj spekulativnoj "univerzalnosti" filozofija postaje "cilj samoj sebi" i "za sebe", fiktivno suprotstavljena svetu sredstava: apstraktan odraz institucionalizovanog otuđenja sredstava od ciljeva. Kao radikalno razdvajanje od svih drugih vidova aktivnosti filozofija se prema svojim predstavnicima javlja kao jedini oblik "aktivnosti vrste", tj. kao jedini oblik aktivnosti vredan čoveka kao "univerzalnog bića". Stoga umesto da bude univerzalna dimenzija svih aktivnosti, integrisana u praksi i u njenim različitim odrazima, ona funkcioniše kao nezavisna ("verselbstandigt") "otuđena univerzalnost", pokazujući apsurdnost celog sistema otuđenja činjenicom da je ova fiktivna "univerzalnost" realizovana kao najezoteričnija od svih ezoteričnih specijalnosti, striktno rezervisana za otuđene "visoke sveštenike" ("Eingeweihten") ovog intelektualnog zanata.
Ako je "apstraktno materijalan" karakter određenih prirodnih nauka povezan sa fragmentiranom proizvodnom aktivnošću lišenu svih perspektiva, "apstraktno kontemplativni" karakter filozofije odražava radikalno razdvajanje teorije i prakse u svojoj otuđenoj univerzalnosti. One predstavljaju dve strane istog novčića: samootuđenje rada manifestuje se u načinu proizvodnje koji su Marks i Engels okarakterisali kao "nesvesno stanje čovečanstva".
Ovo nas vraća nazad na naš originalni problem. Zašto različite teorijske sfere primenjuju na čoveka "različite i suprotne aršine"? Kako je moguće da iako i filozofija i politička ekonomija izražavaju isto otuđenje, da je njihov "jezik" tako različit da ne mogu da komuniciraju jedna sa drugom?
Da bi smo u određenoj meri pojednostavili stvari, pokušajmo da ilustrujemo, iako šematski, unutrašnje strukturne odnose osnovnih koncepata Marksove teorije otuđenja. (Šematske ilustracije ove vrste su uvek problematične jer moraju da na fiksiran, "dvodimenzionalan" način izraze kompleksnost dinamičkih odnosa. Stoga se mora naglasiti da nisu zamena za adekvatno konceptualno razumevanje - već samo vizuelna ispomoć.)
Fundamentalni pojmovi referencije u Marksovoj teoriji otuđenja su "čovek" (M), "priroda" (N) i "industrija" ili "proizvodna aktivnost" (I). Za razumevanje "ljudske suštine prirode ili prirodne suštine čoveka" koncept "proizvodne aktivnosti" (ili "industrije" koji će od sada radi jednostavnosti biti korišćen) jeste od krucijalnog značaja. "Industrija' je i uzrok rastuće kompleksnosti ljudskog društva (stvarajući nove potrebe dok zadovoljava stare: "prvi istorijski čin je proizvodnja novih potreba" i sredstava za uspostavljanje nadmoći čoveka - kao "univerzalnog bića" koji je istovremeno i jedinstveno "specifično biće" - nad prirodom. U razmatranju Marksovih pogleda moramo imati na umu da kada čoveku pridaje termin "stvarni" ("wirklich") on ga ili izjednačava sa "istorijskim", ili prosto implicira istoričnost kao nužan uslov ljudskog postojanja. On želi da smesti svaki aspekt analiziranog fenomena u istorijski kontekst, što znači da se ništa ne može uzimati zdravo za gotovo i biti prosto pretpostavljeno kao datost. Naprotiv, cela teorija se oslanja na dokaz istorijske geneze svih njenih osnovnih elemenata. U skladu sa tim, Marks slika odnos između "čoveka" (M), "prirode" (N) i "industrije" (I) u obliku trostrukih interakcija između njih. To se može ilustrovati na sledeći način:
Kao što možemo videti, ovde imamo dijalektičku recipročnost (indiciranu dvosmernim strelicama) između sva tri elementa ovog odnosa koji znači da "čovek" ne samo da je stvaraoc industrije već i njen proizvod. (Slično je, naravno, proizvod i stvaraoc "istinski antropološke prirode" - nadasve u samom sebi, ali i takođe izvan njega, utoliko što ostavlja traga u prirodi. I pošto je čovekov odnos prema prirodi posredovan kroz otuđeni oblik proizvodne aktivnosti, "antropološka priroda" van čoveka nosi beleg ovog otuđenja koje se stalno širi, što je slikovito odraženo intenzitetom zagađenja koje ugrožava i samu egzistenciju čovečanstva.)
Govoreći o ovom procesu recipročnih interakcija, Marks ga naziva "genezom ljudskog društva". U isto vreme on određuje dva glavna spekta fundamentalne (prvog reda) posredujuće funkcije industrije izrazima "prirodna suština čoveka" i "ljudska suština prirode". Njegov izraz: "čovekova stvarna priroda - nasuprot čovekovoj biološkoj ili životinjskoj prirodi - treba da obuhvati oba aspekta i stoga definiše ljudsku prirodu kao nužno trostruki odnos dijalektičke recipročnosti. Čovekova biološka ili životinjska priroda, naprotiv, može se definisati samo kao dvostruki odnos, ili, drugačije rečeno, prikazivanje osnovne ontološke situacije kao dvostruki odnos, između "čoveka" i "prirode" samo bi izrazilo karakteristike čovekove biološke-životinjske prirode. Jer ljudska svest implicira specifičan odnos čoveka prema "industriji" (uzetoj u najširem mogućem smislu kao "proizvodne aktivnosti"). Jedna od osnovnih kontradikcija teorija koje idealizuju ne-posredovanu recipročnost između "čoveka" i "prirode" je ta što upadaju u ćorsokak ovog životinjskog odnosa iz koga se ni jedna odlika dinamizma ljudske istorije ne može izvesti. Onda, u pokušaju da se otarase ove kontradikcije - da bi mogle da odrede specifično ljudske karakteristike - primorane su da pretpostave "gotovu ljudsku prirodu", sa svim a priorizmom i teološkim teleologizmom koji nužno ide sa takvim koncepcijama filozofije.
Rusoova koncepcija, mutates mutandis, pripada takvima, iako na paradoksalan način. Jer u najopštijem smislu Ruso je svestan besmisla idealizovanja prirode. On ističe da: "onaj ko želi da sačuva, u građanskom društvu, primat prirodnih osećanja, ne zna šta hoće. Uvek je u kontradikciji sa samim sobom, uvek oscilirajući između svojih inklinacija i dužnosti, nikada neće biti ni čovek ni građanin; neće biti dobar ni sebi ni drugima. On će biti jedan od onih ljudi naše rase; Francuz, Englez, buržuj; ništa." Pa ipak, ovo saznanje nikada nije podstaklo Rusoa da izloži istinski istorijski karakter čoveka i njegovih odnosa. Naprotiv, uprkos tome on nastavlja da operiše sa fiktivnim pojmom "očuvanja čovekovog originalnog ustava". (Mora se naglasiti da njegova idealizacija - hijerarhijske - porodice kao antropološkog modela "prirodnih" odnosa nasuprot sistemu koji proizvodi "veštačko biće" - pokazuje se kao glavni nedostatak njegove analize.) Čak i ako shvata nemogućnost "orginalnog" direktnog jedinstva - hegelijanski, inherentno prošli karakter "Er-innerung"-a nasuprot sadašnjoj stvarnosti "Ent-ausserung"-a - on nastavlja, za razliku od Hegela, da ga postulira, često u negativnom obliku, u svom sentimentalnom negiranju "civilizacije". U Rusoovoj koncepciji "industrija" (civilizacija) ima suštinski remetilačku funkciju, ukidajući "prirodne" odnose. Takva interpretacija može omogućiti filozofu da shvati određene kontradikcije date faze u razvoju društva, ali mu ne dozvoljava da ukaže na rešenje koje bi moglo izdržati test stvarnog istorijskog razvoja. "Industrija" (civilizacija) se javlja kao nešto "zlo", čak i ako Ruso priznaje, nostalgično, da je se ne može rešiti. Stoga je njegov sistem, u samim svojim temeljima, duboko ne-istoričan. Nasuprot Marksovoj koncepciji, može se ilustrovati na sledeći način:
Kao što možemo videti, ovde postoji neka vrsta "kratkog spoja", i jednostrana interakcija između čoveka i industrije rezultuje u tragičnoj negativnosti razdvajanja ili otuđenja čoveka od prirode. (Bilo bi interesantno ispitati odnos između Rusoove koncepcije čoveka i prirode i kantovskog pojma "das Bose" - "zla" i uopšte kantovske filozofije istorije, njene tragične vizije čoveka.) Pošto su fundamentalni ontološki odnosi prezentovani kod Rusoa na ovaj način, njegov edukacioni ideal očuvanja "originalne" supstance ljudskosti kultivisanjem "prirodno dobrog" u čoveku, nužno mora ostati ne samo utopija već i tragično beznadežno. "Kratki spoj" stvara "začarani krug" koji se ne može razbiti osim pretopostavkom o "već spremnom" učitelju. Ruso je sam svestan problematičnog karaktera takve konstrukcije, ali s obzirom na njegove fundamentalne koncepcije, ne može učiniti ništa protiv toga: "Što više o tome razmišljamo, to više uočavamo rastuće poteškoće. Jer učitelj bi trebalo da je naučen za svoga učenika; sluga bi trebalo da je naučen za svoga gospodara, tako svi oni koju su u blizini učenika mogu da mu prenesu prave stvari; trebalo bi se ići unazad u obrazovanju do ni sam ne znam koje tačke. U suprotnom, kako se može očekivati pravilna edukacija deteta od strane nekoga ko ni sam nije pravilno obrazovan? Nemoguće je naći takvog retkog smrtnika? [Adekvatno obrazovanog učitelja.] Ne znam. U ovo doba moralne dekadencije ko zna za koje visove vrline je ljudska duša još sposobna? Ali, pretpostavimo da smo otkrili tako nešto. Iz razmatranja o tome šta bi trebalo da radi ne možemo zaključiti kako bi trebalo da izgleda.
Biće je, stoga, izvedeno iz trebalo bi kako bi poslužilo kao ključna tačka celog ovog sisitema postulata suprotstavljenih stvarnosti "civilizacije". Pošto se temelj istoričnosti - koji je ujedno i osnova za "obrazovanje učitelja" - negira, učitelj se mora fiktivno pretpostaviti i pripisati mu se nerealna funkcija zaštite "prirodnog bića" od iskušenja civilizacije, novca, sofistikacije, itd., i tako obrazovanjem spasavati učenika od perspektive pretvaranja u "veštačko biće". Tragično zanesenjaštvo celog ovog pristupa manifestuje se u kontradikciji koja prožima sve - dok Ruso negira ontološki fundamentalno posredovanje čoveka i prirode putem "industrije" (ne samo u njegovoj eksplicitnoj polemici protiv "civilizacije", već prvenstveno postuliranjem "prirodnog čoveka") on pozitivno afirmiše otuđene medijacije ove medijacije (1) idealizujući navodni antropološki primat rigidne hijerarhizovane porodice; (2) postulirajući - jednako hijerarhizovan - sistem obrazovanja u kome se "sluga obrazuje za gospodara" i "svako za svoje mesto", itd. i u kome je učitelj na čudesan način "stavljen iznad" ostatka društva; i (3) uspostavlajući atemporalnu prirodu i idealnu nužnost kapitalistički institucionalizovanih medijacija drugih reda - "pravedne i korisne razmene", večno važenje "meum" i "tuutm", itd. kao što smo već videli. Ne čudi stoga da je sveukupan utisak Rusoove koncepcije statički, adekvatno izražen u tragičnom patosu revolta osuđenog na inerciju i nemoć. Patos koji izražava nepovoljnu konfiguraciju skupa kontradikcija, zamišljenih i opisanih kao specifično društveno-istorijsko stanovište ovog velikog filozofa i pisca.
Marksov pristup je radikalno drugačiji. On ne govori prosto o čovekovom otuđenju od "prirode" kao takve, već o otuđenju čoveka od njegove sopstvene prirode, od "antropološke prirode" (i unutar i izvan čoveka). Sam ovaj koncept "čovekove sopstvene prirode" nužno implicira ontološki fundamentalno samo-posredovanje čoveka sa prirodom kroz njegovu proizvodnu (i samo-proizvodnu) aktivnost. Shodno tome, "industrija" (ili "proizvodna aktivnost") kao takva, poprima suštinski pozitivnu konotaciju u marksističkoj koncepciji, spasavajući čoveka teološke dileme "pada čoveka".
Ako je takva suštinski pozitivna uloga pripisana "industriji" u marksističkoj koncepciji, kako onda možemo objasniti "otuđenje" i "samootuđenje", tj. "otuđenje rada" kao "otuđenje ljudskih moći od čoveka kroz njegovu proizvodnu aktivnost"?
Da bi smo, ukratko, anticipirali centralnu temu sledećeg poglavlja nužno je u vezi sa tim da napravimo komparativni dijagram. Neka (M) bude "čovek", (P) "privatna svojina i njen vlasnik", (L) "najamni rad i radnik", (AN) "otuđena priroda", i (AI) "otuđena industrija" ili "otuđena proizvodna aktivnost". Onda te odnose možemo izraziti na sledeći način:
Ovde, kao rezultat "samootuđenja" rada - objektifikacije proizvodne aktivnosti u obliku "otuđenog rada" (ili "otuđene suštinske aktivnosti", da upotrebimo drugi Marksov izraz) - imamo mnoštvo osnovnih odnosa:
1. (M) se deli na (P) i (L);
2. (P) i (L) su antagonistički suprotstavljeni;
3. originalni (M) <=> (I) <=> (N) reciprocitet je transformisan u otuđeni odnos
između:
a. (P) <=> (AI) <=> (AN)
b. (I) <=> (AI) <=> (AN).
Štaviše, pošto je sada sve podređeno osnovnom antagonizmu između (P) i (L), imamo dodatne otuđene međuodnose:
4. (P) <=> (L) <=> (AI)
5. (P) <=> (L) <=> (AN).
U ovom skupu odnosa u kome su medijacije drugog reda između (P) i (L) zauzele mesto "čoveka" (M), koncept "čoveka" i "čovečanstva" se može javiti kao obična filozofska apstrakcija svima onima koji ne vide dalje od direktne neposrednosti datih otuđenih odnosa. (I one zaista jesu apstrakcije ako se ne razmatraju u društveno-istorijski konkretnim oblicima otuđenja koje poprimaju.) Nestajanje "čoveka" iz slike, njegovo praktično potiskivanje kroz medijacije drugog reda (P) i (L) - (morali smo zanemariti druge institucionalizovane medijacije drugog reda, na primer razmenu, novac, itd. delimično zato što su već implicirane u (P) i (L), a delimično kako bi smo što više pojednostavili osnovne odnose) - znači ne samo da psada postoji podela kod svake veze ovih otuđenih odnosa, već se i "rad" mora razmatrati kao obična "materijalna činjenica", umesto da se razmatra kao ljudski način proizvodnje.
Problem razmatranja ovog "postvarenja" u različitim teorijskim oblastima je nerazdvojivo od ove dvostruke medijacije, tj. od "medijacije medijacije". Politički ekonomist daje "postvaren", "fetišistički" izraz stvarnih socijalnih donosa proizvodnje kada, sa stanovišta idealizovanog privatnog vlasništva (P) i rada (L) kao običnih materijalnih činjenica proizvodnje ne uspeva da poveže i (P) i (L) sa "čovekom" (M). (Kada Adam Smit, kao što je Marks primetio, počinje da uzima "čoveka" u razmatranje, odmah napušta polje političke ekonomije i prebacuje se na spekulativno stanovište etike.)
Sada smo u boljoj poziciji da razumemo Marksove tvrdnje o tome da svaka teorijska oblast primenjuje drugačije, zaista suprotne aršine na čoveku, i da "svaka stoji u otuđenom odnosu prema drugoj". Jer ako temelj teorijskih generalizacija nije fundamentalni ontološki odnos (M) <=> (I) <=> (N) već njegov otuđeni oblik: postvarena "medijacija medijacije" - tj. (M) <=> (P) <=> (L) <=> (AI) <=> (AN) onda je politička ekonomija, na primer, koja direktno identifikuje sebe sa stanovištem privatnog vlasništva, osuđena na to da svoj diskurs formuliše u odnosima (P) i (L), dok etika, u skladu sa svojim položajem koji samo indirektno koincidira sa "stanovištem političke ekonomije" (tj. stanovištem privatne svojine) spekulativno suprotstavlja apstraktan koncept "čoveka" (M) prema (P) i (L). Činjenica da obe discipline pristupaju sa razlitičitih - iako samo metodološki, ne i društveno - stanovišta, čini da isti kompleksan fenomen ostaje skriven i od spekulativne, moralizirajuće filozofije i od empiricističke političke ekonomije.
Mogli bi smo ilustrovati respektivne položaje etike [Ethics], političke ekonomije [Political Economy] i "apstraktno materijalnih" prirodnih nauka [Natural Sciences] u odnosu na otuđene i postvarene društvene odnose proizvodnje na sledeći način:
Kao što možemo videti, "jezik" političke ekonomije i etike - da ne spominjemo prirodne nauke - ne može biti zajednički jer njihove centralne tačke referencije nisu iste. Tačke referencije političke ekonomije su (P) <=> (AN) <=> (L) i (P) <=> (AI) <=> (AN), dok etika (i mutatis mutandis, spekulativna filozofija uopšte) za svoj centar referencije ima apstraktnog "čoveka" (ili čak njegove još apstraktnije verzije kao što je "Svetski duh", itd.) oslikanog u njegovom odnosu prema "prirodi" i "industriji" ili "civilizaciji" na Rusoovski način, sa svim apriorizmom i transcendentalizmom koji je u tom odnosu sadržan. (Tačke referencije prirodnih nauka su, naravno, (AN) i (AI), u njihovoj dualnoj orijentaciji ka prirodi, ili "osnovnom istraživanju", sa jedne strane, i proizvodnoj tehnologiji - "primenjenoj nauci", na drugoj. Intenzivirano "otuđenje prirode" - na primer, "zagađenost vazduha" - nezamislivo je bez aktivne participacije prirodnih nauka u procesu. One dobijaju svoje zadatke od "otuđene industrije" u obliku kapitalističkih "ciljeva proizvodnje" - tj. zadatke podređene "slepim prirodnim zakonima" tržišta - bez obzira na konačne ljudske implikacije i reperkusije realizacije takvih zadataka.)
Štaviše, kao što Marks naglašava, idealizacija apstraktnog "čoveka" nije ništa do otuđen, spekulativni izraz (P) <=> (L) odnosa. Priroda stvarnih odnosa je takva da je da bi smo ih adekvatno shvatili potrebno da zauzmemo radikalno kritički stav prema sistemu otuđenja koji "eksternalizuje" (ili "objektifikuje") čoveka u obliku "otuđenog rada" i "postvarenog privatnog vlasništva". "Stvarni čovek" - "realna, humana osoba" - ne postoji u kapitalističkom društvu osim u postvarenom i otuđenom obliku u kojem ga susrećemo kao "rad" i "kapital" (privatno vlasništvo) koji su antagonistički međusobno suprotstavljeni. Posledično, "afirmacija" "čoveka" mora ići kroz negaciju otuđenih socijalnih odnosa proizvodnje. Spekulativna filozofija, ipak, ne negira (P) <=> (L) <=> (AI) <=> (AN) odnos, već ga samo apstrahuje. I kroz apstraktan koncept "čoveka" koji ignoriše osnovni antagonizam društva: stvarnost (P) <=> (L) odnosa, spekulativna filozofija slika otuđene socijalne odnose proizvodnje - u skladu sa svojom sopstvenom ideološkom funkcijom - na "sublimiran" način, transformišući "opipljivu stvarnost" stvarnih društvenih kontradikcija u fiktivnu, i a priori nerazrešivu suprotnost između "sveta ovde i sada" i njegovog "transcendentalnog" pandana.
Jasno je da, sa marksističkog stanovišta, različite teorijske sfere odražavaju - na nužno otuđeni način, u skladu sa skupom otuđenih potreba - stvarno otuđenje i postvarenje društvenih odnosa proizvodnje. One sve fokusiraju pažnju "na partikularan deo otuđene suštinske aktivnosti" (tj. politička ekonomija na reprodukciju ekonomskog ciklusa proizvodnje; spekulativna filozofija na "duhovnu aktivnost" i na norme koje regulišu ljudsko ponašanje, u najopštijem smislu; a "apstraktno materijalne" prirodne nauke na uslove direktnih odnosa između čoveka i prirode) i stoje u "otuđenom odnosu jedna prema drugoj".
Pošto ni politička ekonomija ni spekulativna filozofija nemaju pravu svest i socijalnom dinamizmu inherentnom antagonizmu između privatnog vlasništva i rada - i upravo zato što ne mogu shvatiti objektivni karakter ovog antagonizma koji "žuri ka svom poništenju" - njihovi sistemi moraju ostati statički, u skladu sa nužno neistorijskim stanovištem privatnog vlasništva koje predstavljaju, direktno ili indirektno. Sa takvog stanovišta mogu samo da primete - u najboljem slučaju - subjektivne aspekte osnovne kontradikcije: direktan sukob individua oko "dobara" ili "vlasništva", ali ne mogu shvatiti društvenu nužnost takvih sukoba. Umesto toga, interpretiraju ih kao manifestacije "egoistične ljudske prirode" - što se svodi na odbranu pozicija privatne svojine kroz "moralnu osudu ljudskog egoizma" - ili, kao što je noviji trend, da se ovi sukobi tretiraju kao problemi "nedovoljne komunikacije", kao zadatak "humanog inženjeringa", usmerenog na pronalaženje metoda za minimizaciju "konflikata oko vlasništva" kako bi se osigurala kontinuirana egzistencija otuđenih društvenih odnosa proizvodnje.
Marks, naprotiv, shvata celokupnu kompleksnost međusobno povezanih koncepata u njihovom strateškom centru: objektivnom socijalnom dinamizmu kontradikcije između privatnog vlasništva i rada. On shvata da je "ljudski život zahtevao privatnu svojinu zarad njegove realizacije" jer "samo kroz razvijenu industriju - tj. kroz medijum privatnog vlasništva - ontološka suština ljudske strasti mogla postatu i u svom totalitetu i u svojoj humanosti". Otuđenje, relokacija i njihove otuđene refleksije su stoga društveno-istorijski nužan oblik izražavanja fundamentalnog ontološkog odnosa. To je "pozitivan aspekt" samootuđenja rada.
U isto vreme, Marks takođe naglašava i negativan aspekt. On je direktno izražen u kontradikciji između privatnog vlasništva i rada: kontradikciji koja se, ipak, ne može shvatiti sa stanovišta privatnog vlasništva, niti spontanom identifikacijom rada u njegovoj parcijalnosti, već samo sa kritički usvojenog stanovišta rada u njegovoj samo-transcendirajućoj univerzalnosti. U Marksovim očima sve veća evidentnost nepomirljivih socijalnih antagonizama između privatnog vlasništva i rada jeste dokaz činjenice da se ontološki nužna faza samootuđenja rada i postvarena samo-medijacija - "kroz medijum privatnog vlasništva" itd. - bliži kraju. Intenziviranje socijalnih protivurečnosti između privatnog vlasništva i datog rada demonstrira suštinsku kontradikciju proizvodnog sisitema i u mnogome doprinosi njegovoj dezintegraciji. Ljudska samoobjektivizacija u obliku samootuđenja gubi svoje istorijsko opravdanje i postaje neodbranjivi društveni anahronizam.
Ontološkoj nužnosti ne može se realistično suprotstaviti osim drugom ontološkom nužnošću. Marksov pravac zaključivanja - u naglašavanju relativne (istorijske) nužnosti samootuđenja kao i socijalnog anahronizma samo-objektifikacije i samootuđenja u kasnijim fazama razvoja - uspostavlja "Aufhebung" (prevazilaženje otuđenja) kao koncept koji označava ontološku nužnost. Marks tvrdi da se radi o nužnosti bilo kog stvarnog prevazilaženja ranije neophodnih ali sada sve više parališućih (stoga istorijski neodrživih) postvarenja društvenih odnosa proizvodnje. U tom pogledu, takođe, njegova teorija donosi radikalan raskid sa pogledima njegovih prethodnika koji su mogli "transcendenciju" zamišljati ili samo kao moralni postulat ("Sollen") ili kao apstraktni logičan zahtev spekulativne sheme lišene praktične relevantnosti.
Što se tiče transcendencije otuđenja u teorijskim oblastima, mora biti jasno iz onoga što je do sada rečeno da Marksov ideal "ljudske nauke" ne treba da bude program remodeliranja filozofije i društvenih nauka u prirodne nauke. Ne samo zato što su i potonje specifični oblici otuđenja, već nadasve, zog toga što se ovde bavimo praktičnim, a ne teorijskim pitanjem. Jer kakav god model imali na umu kao naš ideal filozofske aktivnosti, njegova primenljivost će zavisiti od totaliteta društvene prakse koju stvara, u bilo kojoj pojedinačnoj društveno-istorijskoj situaciji, od praktičnih intelektualnih potreba ništa manje nego od materijalnih. Realizacija Marksovog ideala "ljudske nauke" pretpostavlja, stoga, "samoodržavanje" (pozitivne) egzistencije takvih - neotuđenih - potreba u društvenom telu. Marksova formulacija samog ideala, nasuprot tome, korespondira potrebi da se negira - u njegovim teorijskim aspektima - totalitet postojećih društvenih odnosa proizvodnje. "Ljudska nauka" stoga postaje realnost u meri u kojoj je otuđenje praktično prevaziđeno i stoga totalitet društvene prakse gubi fragmentirani karakter. (U ovoj fragmentaciji teorija je suprotstavljena praksi i pojedine oblasti "otuđene esencijalne aktivnosti" - i teorijske i praktične - suprotstavljene su jedna drugoj). Drugim rečima, da bi se realizovala "ljudska suština" filozofija, politička ekonomija, i "apstraktno materijalne" prirodne nauke moraju biti recipročno integrisane jedna u drugu, kao i sa totalitetom društvene prakse koju više ne karakteriše otuđenje i relokaija društvenih odnosa proizvodnje. Jer "ljudska nauka" je upravo dvostruka integracija - transcendencija ranije pokazanog dvostrukog otuđenja pojedinih teorijskih oblasti (1) međusobno i (2) od totaliteta neotuđene društvene prakse.
"Ubergreifendes Moment" (suštinski momenat) ovog kompleksa je, naravno, prevazilaženje otuđenja u samoj društvenoj praksi. Pošto je, ipak, otuđena društvena praksa već integrisana, u "inverznom" i "otuđenom obliku", u "apstraktno materijalnu" nauku i spekulativnu filozofiju, stvarna transcendencija otuđenja u društvenoj praksi nezamisliva je bez prevazilaženja otuđenja na teorijskom polju u isto vreme. Stoga Marks zamišlja stvarni proces "Aufhebung"-a kao dijalektički odnos između dva pola - teorijskog i praktičnog - u procesu njihove recipročne integracije.