PRZYPISY

¹ "Anty-Duhring" - to powszechnie używany skrótowy tytuł książki Engelsa "Przewrót w nauce dokonany przez pana Eugeniusza Duhringa" ("Herrn Eugen Duhrings Umwalzung der Wissenschaft").

Książka ta powstała w wyniku walki ideologicznej i politycznej, jaka toczyła się w niemieckiej partii, socjaldemokratycznej i w niemieckim ruchu robotniczym w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku.

Marks i Engels po raz pierwszy zwrócili uwagę na pisma Duhringa w roku 1868, gdy opublikował on recenzję pierwszego tomu "Kapitału" Marksa ("Erganzungsblatter zur Kenntniss der Gegenwart", tom 3, zeszyt 3). Listy Marksa i Engelsa, szczególnie z okresu między styczniom a marcem 1868 roku, ukazują, ich krytyczny stosunek do Duhringa.

W połowie lat siedemdziesiątych wpływ Duhringa i jego zwolenników przybrał poważne rozmiary, Najaktywniejszymi uczniami Duhringa byli: Edward Bernstein, Johann Most i Friedrich Wilhelm Fritzsche. Przez krótki czas wpływowi Duhringa ulegał nawet August Bebel. W marcu 1872 roku Bebel ogłosił w czasopiśmie "Volksstaat" (patrz przypis 2) dwa anonimowe artykuły o Duhringu pod tytułem "Nowy komunista", przeciw czemu Marks i Engels protestowali u redaktora "Volksstaatu", Wilhelma Liebknechta. Z początkiem 1875 roku wyszło drugie wydanie książki Duhringa "Kritische Geschichte der Nationalokonomie und des Socialismus" ("Krytyczna historia ekonomii politycznej i socjalizmu"), a "w lutym 1875 - jego "Cursus der Philosophie" ("Kurs filozofii"). W pracach tych, szczególnie w pierwszej, Duhring ostro atakował Marksa i fałszywie referował jego teorie. Zaniepokojony tym Wilhelm Liebknecht zwracał się w listach z i lutego i 21 kwietnia 1875 roku do Engelsa z prośbą o artykuły przeciw Duhringowi dla "Volksstaatu". Aby przekonać Engelsa o niezbędności wystąpienia przeciw Duhringowi, Liebknecht przesłał mu 1 listopada 1875 roku odrzucony przez redakcję "Volksstaatu" artykuł Abrahama Enssa, wychwalający prace Duhringa. 16 maja 1876 roku Liebknecht przesłał Engelsowi podobną pochwałę Duhringa napisaną przez J. Mosta.

Pierwszym publicznym wystąpieniem Engelsa przeciw Duhringowi był artykuł "Pruska gorzałka w niemieckim Reichstagu", publikowany w czasopiśmie "Volksstaat" w lutym i w marcu 1876 roku (patrz tom 19 niniejszego wydania).

Pod koniec maja 1876 roku Engels zdecydował się przerwać pracę nad "Dialektyką przyrody", aby podjąć generalną rozprawę z Duhringiem. W liście z 24 maja 1876 roku Engels donosi Marksowi, że powziął zamiar napisania krytyki pism Duhringa. W odpowiedzi następnego dnia Marks pisał, że krytyka Duhringa musi być bezwzględna. Engels zabrał się do pracy i już w liście z 28 maja przedstawił Marksowi ogólny plan i charakterystykę swojej rozprawy.

Engels pracował nad "Anty-Duhringiem" prawic dwa lata: od końca roku 1876 do lipca 1878.

Dział pierwszy - "Filozofia" - został prawie w całości napisany w okresie między wrześniem 1876 a styczniem 1877 roku i opublikowany w postaci artykułów pod tytułem "Przewrót w filozofii, dokonany przez pana Eugeniusza Duhringa", w "Vorwarts" (patrz przypis 2) w okresie od 3 stycznia do 13 maja 1877 roku. W tej serii znajdowały się też dwa pierwsze rozdziały, które później, od pierwszego wydania książkowego, stanowiły wstęp ogólny do wszystkich trzech działów.

Dział drugi - "Ekonomia polityczna" - został napisany między czerwcem a sierpniem 1877 roku. Rozdział X - Z "krytycznej historii" napisał Marks. Pierwszą część tego rozdziału przysłał Marks Engelsowi w marcu, drugą - zawierającą analizę "Tablicy ekonomicznej" Quesnaya - w sierpniu 1877 roku. Dział drugi "Anty-Duhringa", zatytułowany "Przewrót w ekonomii politycznej dokonany przez pana Eugeniusza Duhringa", został opublikowany w dodatkach do "Vorwarts", w okresie od 27 lipca do 50 grudnia 1877 roku. Dział trzeci - "Socjalizm" - został napisany między sierpniem 1877 a kwietniem 1878 roku i opublikowany w dodatku do "Vorwarts" w okresie od 5 maja do 7 lipca 1878 roku pod tytułem "Przewrót w socjalizmie dokonany przez pana Eugeniusza Duhringa". Publikacja polemiki Engelsa z Duhringiem wywołała ostry sprzeciw zwolenników Duhringa. Na zjeździe partii w Gotha, który odbył się w dniach 27-30 maja 1877 roku, domagali się oni zakazu drukowania rozprawy Engelsa w centralnym organie partii. Ale zjazd odrzucił wniosek w tej sprawie, złożony przez Mosta, i przyjął wnioski Bebla i Liebknechta, zalecające dalszą publikację rozprawy w "Vorwarts" i wydanie jej w postaci książkowej.

W lipcu 1877 roku dział pierwszy "Anty-Duhringa" został wydany w Lipsku jako broszura pod tytułem: "Przewrót w nauce dokonany przez pana Eugeniusza Duhringa. I. Filozofia". W lipcu 1878 roku wydane zostały działy drugi i trzeci pod tytułem "Przewrót w nauce dokonany przez pana Eugeniusza Duhringa. II. Ekonomia polityczna. Socjalizm", W tymże miesiącu wyszło w Lipsku pierwsze wydanie całej rozprawy pod tytułem: "Przewrót w nauce dokonany przez pana Eugeniusza Duhringa. Filozofia. Ekonomia polityczna. Socjalizm", opatrzone przedmową Engelsa (F. Engels, "Herrn Eugen Duhrings Umwalzung der Wissenschaft. Philosophie. Politische Oekonomie. Sozialismus". Leipzig 1878). Drugie wydanie wyszło w 1886 roku w Hottingen-Zurychu, a trzecie, przejrzane i rozszerzone, w roku 1894 w Stuttgarcie. Było to ostatnie wydanie "Anty-Duhringa" za życia Engelsa.

Tytuł tej rozprawy jest parodią tytułu książki Duhringa "Przewrót w ekonomii i nauce o społeczeństwie, dokonany przez Careya". Książką tą Duhring oddawał hołd Careyowi, który był właściwie jego nauczycielem w dziedzinie ekonomii. Po wydaniu ustawy przeciw socjalistom (patrz przypis 6) "Anty-Duhring" znalazł się, wraz z innymi pracami Engelsa, wśród książek zakazanych.

W roku 1880, na prośbę Pawła Lafargue'a, Engels przerobił trzy rozdziały "Anty-Duhringa" (I rozdział "Wstępu" oraz I i II rozdziały działu trzeciego) na samodzielną broszurę, która została wydana w Paryżu w języku francuskim, pod tytułem "Socialisme utopique et socialisme scientifique", w przekładzie Pawła Lafargue'a. Wydanie niemieckie wyszło w roku 1883 w trzech nakładach w Hottingen—Zurychu pod tytułem "Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft". Ostatnie za życia Engelsa, czwarte niemieckie wydanie tej broszury ukazało się w roku 1891 w Berlinie (patrz tom 19 niniejszego wydania Dzieł). Engels dożył jeszcze wydania tej broszury w języku włoskim, angielskim, rosyjskim, hiszpańskim, polskim, duńskim i holenderskim.

Praca ta różni się od odpowiednich części "Anty-Duhringa" kolejnością niektórych fragmentów tekstu i zawiera pewne uzupełnienia i zmiany, wymienione w nin. tomie w Załącznikach do "Anty-Duhringa". - 1.

² "Der Volksstaat" ("Państwo ludowe") - centralny organ niemieckiej partii socjaldemokratycznej (eisenachczyków); wychodził od 2 października 1869 r. do 29 września 1876 r. w Lipsku, początkowo dwa razy, a od lipca 1873 r. trzy razy w tygodniu. Czasopismo to odzwierciedlało poglądy rewolucyjnego nurtu w niemieckim ruchu robotniczym. Z powodu odważnej, rewolucyjnej postawy było stale prześladowane przez policję i rząd. Skład zespołu redakcyjnego z powodu aresztowań ulegał częstym zmianom. Jednakże ogólne kierownictwo redakcji pozostawało w rękach Wilhelma Liebknechta. Wielki wpływ na charakter gazety miał kierownik wydawnictwa "Volksstaat" - August Bebel.

Marks i Engels współpracowali z "Volksstaatem" od samego początku. Przyczynili się oni do tego, że gazeta konsekwentnie trzymała się linii rewolucyjnej i była, mimo tych czy innych słabości i błędów, jedną z najlepszych gazet robotniczych w latach siedemdziesiątych.

Zgodnie z decyzją gotajskiego kongresu partii od 1 października 1876 roku zamiast dwu gazet partyjnych: "Volksstaat" (organ eisenachczyków) i "Neuer Social-Demokrat" (organ lassalczyków) zaczął wychodzić jeden dziennik, oficjalny organ centralny partii -"Vorwarts". Po wydaniu ustawy przeciw socjalistom (patrz przypis 6) "Vorwarts" przestał wychodzić. Ostatni numer ukazał się 27 października 1878 roku. - 5.

³ 10 maja 1876 roku, w związku z setną rocznicą Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (4 lipca 1776 r.), otwarto w Filadelfii światową wystawę przemysłową. Wśród czterdziestu krajów, które wystawiały tam swoje eksponaty, były też Niemcy, ale udział w wystawie nie przyniósł im zaszczytu. Prezes rządowej komisji kwalifikacyjnej, dyrektor Akademii Przemysłowej w Berlinie, profesor Franz Reuleaux, musiał stwierdzić, że przemysł niemiecki produkuje wyroby gorsze od wyrobów innych krajów, że kieruje się zasadą "tanio, ale marnie". Wypowiedź ta znalazła szerokie echo w prasie. Szereg artykułów na ten temat opublikował w okresie od lipca do września 1876 roku "Volksstaat". - 7, 392.

⁴ Popularne powiedzenie: "Niczego nie zapomnieli i niczego się nie nauczyli", którego autorstwo przypisywane jest często Talleyrandowi, pochodzi z listu francuskiego kontradmirała Chevalier de Panat. Słowa te wypowiedziane były pod adresem rojalistów, którzy nie potrafili wyciągnąć żadnych wniosków z rewolucji lat 1789-1793. - 7.

⁵ Rudolf Virchow, "Wolność nauki w państwie nowoczesnym" ("Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat"), Berlin 1877, str. 13 - przemówienie wygłoszone na 50 zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy w Monachium we wrześniu 1877 r. - 7, 392.

⁶ Ustawa przeciw socjalistom ("Ustawa przeciw zagrażającym porządkowi publicznemu dążeniom socjaldemokracji") uchwalona została przez Reichstag za staraniem Bismarcka 21 października 1878 r. Ustawa ta postawiła partię socjaldemokratyczną poza prawem. Działalność socjalistyczna, zarówno organizacyjna jak i agitacyjna, została zakazana. Jednakże partia socjaldemokratyczna, mimo represji, działała nielegalnie nadal, a jej wpływ na masy robotnicze coraz bardziej wzrastał. Pod naciskiem masowego ruchu robotniczego ustawa przeciw socjalistom została zniesiona (i października 1890 r.). O ustawie tej Engels pisał w artykule "Bismarck a Niemiecka Partia Robotnicza" (patrz tom 19 niniejszego wydania). - 8.

⁷ Święte Przymierze - reakcyjny sojusz monarchów europejskich, zawarty z inicjatywy cara Aleksandra I po zwycięstwie nad Napoleonem - 26 września 1815 roku. Układ podpisały: Rosja, Austria i Prusy, a później — prawie wszystkie pozostałe państwa europejskie. Przymierze to zobowiązywało sygnatariuszy do pomocy wzajemnej w zwalczaniu ruchów rewolucyjnych we wszystkich krajach. - 8.

⁸ W roku 1872 Eugeniusz Duhring (od roku 1863 docent prywatny przy Uniwersytecie Berlińskim, a od 1873 - w prywatnym liceum żeńskim) zaczął ostro krytykować niektórych profesorów uniwersyteckich. Tak na przykład w pierwszym wydaniu "Krytycznej historii ogólnych zasad mechaniki" (1873) zarzucił on Helmholtzowi, że w wydanej w roku 1847 rozprawie "O zachowaniu siły" świadomie pominął on odkryte w roku 1842 przez Roberta May era prawo zachowania siły. Duhring ostro krytykował również organizacje uniwersytetów. To spowodowało, że został usunięty z liceum. W drugim wydaniu wspomnianej historii mechaniki (1877) i w broszurze o wykształceniu wyższym kobiet (1877) jeszcze ostrzej zaatakował on stosunki panujące na uniwersytetach i wkrótce potem odebrano mu prawo wykładania na uniwersytecie. Zwolnienie Duhringa wywołało hałaśliwą kampanię protestacyjną jego zwolenników i zostało potępione jako akt samowoli przez szerokie koła demokratyczne, E. Schweninger, którego w roku 1884 mianowano profesorem Uniwersytetu Berlińskiego, był lekarzem prywatnym Bismarcka. - 10.

⁹ Lewis H. Morgan, "Ancient society or researches in the lines of human progress from savagery, through barbarism to civilization" ("Społeczeństwo pierwotne - badania nad kierunkiem rozwoju ludzkiego od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacji"), Londyn 1877. - 10.

¹⁰ 1 lipca 1869 roku Engels wystąpił ze spółki "Ermen i Engels" w Manchesterze, przerwał pracę w tej firmie i przeniósł się (20 września 1870 roku) do Londynu. - 11.

¹¹ Charakteryzując rozwój swoich poglądów naukowych Liebig pisał: "Chemia czyni niesamowicie szybkie postępy i chemicy, którzy chcą za nimi nadążyć, żyją w stanic ciągłego linieniu (deplumatia, la mue). Ciągle zrzucają z siebie stare, niezdatne już pióra, pozwalając wyrastać nowym, lepiej służącym do latania". - Justus von Liebig, "Einleitung in die Naturgesetze des Feldbaues" ("Wstęp do nauki o naturalnych prawach uprawy ziemi"), wyd. VII, Brunszwik 1862, str. 26, - 11.

¹² H. W. Fabian - w liście do Marksa z 6 listopada 1880 roku. Wiążą się też z tym listy Engelsa: do Karola Kautskiego z 11 kwietnia 1884 roku, do Edwarda Bernsteina z 13 września 1884 roku i do Fryderyka Alberta Sorgego z 3 czerwca 1885 roku. W "Anty-Duhringu" Engels pisze o pierwiastku kwadratowym z -1 w rozdziale XII działu pierwszego. - 11.

^12a O wiele łatwiej jest napadać, jak to czyni bezmyślny vulgus a la Karol Vogt, na starą filozofię przyrody niż docenić jej historyczne znaczenie. Zawiera ona wiele niedorzeczności i fantastyki, nie więcej jednak niż współczesne jej nie-filozoficzne teorie empirycznych badaczy przyrody; o tym, ze zawiera ,teł wiele sensownego i rozumnego, zaczęto ci; przekonywać od chwili rozpowszechnienia teorii rozwoju. I Haeckel zupełnie słusznie uznał zasługi Treviranusa i Okena¹³. "W swej teorii praśluzu i prapęcherzyka Oken wysunął jako postulat biologii to, co później rzeczywiście odkryto w postaci protoplazmy i komórki. Co się tyczy specjalnie Hegla, to pod wieloma względami góruje on nad współczesnymi sobie empirykami, którym się wydawało, że wyjaśniają -wszystkie nie wyjaśnione zjawiska przypisując im jakąś siłę - siłę ciężkości, siłę pływania, siłę przyciągania elektrycznego itd. — a gdzie się to nie udawało, jakąś nieznaną -substancje - świetlną, cieplną, elektryczną itd. Dziś te urojone substancje są już na ogół wyeliminowane, ale zwalczana przez Hegla żonglerka siłami straszy jeszcze na przykład w innsbruckim odczycie Helmholtza z roku 1869 (Helmholtz: .,,Populare Vorlesungen", zeszyt II, 1871, 190¹⁴). Na przekór odziedziczonej po Francuzach XVIII stulecia apoteozie Newtona, którego Anglia obsypała zaszczytami i bogactwami, Hegel dowodził, że właściwym twórcą nowoczesnej mechaniki ciał niebieskich—jest Kepler, któremu Niemcy pozwoliły umrzeć z głodu, a newtonowskie prawo ciążenia zawarte jest już we wszystkich trzech prawach Keplera, w trzecim nawet wyraźnie. To, co Hegel udowodnił za pomocą kilku prostych równań w swojej ,,Filozof H przyrody", par. 270 i dodatki (Dzieła Hegla, [Berlin] 1842, t. VII, str. 98 i 113-115) - figuruje u Gustawa Kirchhoffa ("Vorlesnngen uber mathematische Physik", wydanie 2, Lipsk 1877, str. 10) jako osiągniecie najnowszej mechaniki matematycznej. I to w tej samej w istocie prostej formie matematycznej, którą pierwszy rozwinął Hegel. Filozofowie przyrody pozostają w takim samym stosunku do świadomie dialektycznego przyrodoznawstwa, jak utopiści do nowoczesnego komunizmu.

¹³ Ernst Haeckel, "Naturliche Schopfungsgeschichte" ("Historia naturalna stworzenia"), wyd. 4, Berlin 1873, str. 83-88. - 12.

¹⁴ Wypowiedzi Hegla i Helmholtza o pojęciu siły rozważa Engels w "Dialektyce przyrody", teczka trzecia, artykuł: "Podstawowe formy ruchu" (p. tom nin., str. 419-437). - 12.

¹⁵ Teorię mgławicową, według której wszystkie ciała niebieskie powstały z wirujących mgławic, wyłożył Kant w anonimowo wydanej (Królewiec i Lipsk 1751) rozprawie "Ogólna historia naturalna i teoria nieba".

O odkryciu Kanta, że fala przypływu morskiego hamuje ruch obrotowy Ziemi, pisze Engels w "Dialektyce przyrody": "Tarcie przypływowe. Kant i Thomson—Tait" (str. 454-460 nin. tomu). — 13, 24, 61.

¹⁶ Mowa o "Dialektyce przyrody" i rękopisach matematycznych Marksa z końca lat pięćdziesiątych i początku osiemdziesiątych. Rękopisy matematyczne Marksa zajmują przeszło 1000 kart. — 73.

¹⁷ Mowa o wynikach prac angielskiego fizyka Thomasa Andrewsa, francuskiego fizyka Louis-Paula Cailleteta i szwajcarskiego fizyka Raoula Picteta. - 13.

¹⁸ Engels ma na myśli dziobaka i - prawdopodobnie - kopalnego gadoptaka archeopteryksa. - 14.

¹⁹ Postępowo znaczy tu: zgodnie z programem niemieckiej Partii Postępowej, której Virchow był współzałożycielem i aktywnym działaczem. Partia ta miała w programie zjednoczenie całych Niemiec pod przewodem Prus i wprowadzenie samorządu lokalnego. - 14, 370.

^19a W pierwszej wersji "Wstępu" miejsce to brzmiało, jak następuje: "Nowoczesny Socjalizm, chociaż w gruncie rzeczy powstał z obserwacji istniejących w społeczeństwie przeciwieństw klasowych miedzy posiadającymi i nieposiadającymi robotnikami i wyzyskiwaczami, w twojej formie teoretycznej występuje przede wszystkim jako konsekwentniejsze, dalej idące rozwiniecie, zasad głoszonych przez wielkich francuskich myślicieli Oświecenia XVIII stulecia, do których przecież należeli pierwsi jego reprezentanci, Morelly i Mably". – Red.

²⁰ W broszurze "Rozwój socjalizmu od utopii do nauki" Engels dodał w tym miejscu odsyłacz i notkę zawierającą odpowiedni cytat z Hegla. Patrz w tomie niniejszym Załączniki do "Anty-Duhringa". - 17.

²¹ "Umowa społeczna" Rousseau. - Według teorii Jana Jakuba Rousseau ludzie żyli pierwotnie zgodnie z naturą i byli równi. Powstanie własności prywatnej wprowadziło w stosunki międzyludzkie nierówność i spowodowało przejście ludzkości od stanu naturalnego do obywatelskiego i powitanie państwa, które opiera się na umowie społecznej. Dalszy rozwój nierówności politycznej doprowadziłby jednak do naruszenia tej umowy społecznej i do powstania nowego bezprawia. Zapobiec temu winno rozumne państwo, oparte na nowej umowie społecznej.

Teorię tę Rousseau rozwinął w dziełach: "Discours sur l'origine et les fondemens de l'inegalite parmi les hommes" ("Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi"), Amsterdam 1755, i "Du contract social; ou, principes du droit politique" ("O umowie społecznej, czyli zasady prawa politycznego"), Amsterdam 1762. - 18, 286.

²² Engels ma tu na myśli tzw. "prawdziwych lewellerów", czyli diggerów ("kopaczy"), którzy stanowili początkowo skrajnie lewe skrzydło działającej podczas angielskiej rewolucji burżuazyjnej XVII wieku partii lewellerów ("zrównywaczy"), a potem wyodrębnili się i utworzyli osobne stronnictwo, Diggerzy reprezentowali interesy najbiedniejszej ludności wiejskiej i miejskiej; postulowali zniesienie prywatnej własności ziemskiej, domagali się dla ludu prawa uprawiania ziem gminnych bez opłaty dzierżawnej. Tu i ówdzie zabierali się, samorządnie do uprawy odłogów na rzecz państwa. Rozpędzeni przez wojska Cromwella nic stawiali oporu, ponieważ zakładali realizację swego programu bez użycia siły. - 19.

²³ Mowa o dziełach przedstawicieli utopijnego komunizmu, Tomasza Morusa ("Utopia" - 1516) i Tomasza Campanelli ("Państwo słońca" - 1623). - 19, 695.

^23a W pierwszej wersji "Wstępu" było: "Arystoteles, Hegel starożytności". - Red.

²⁴ Dialog pod tytułem - "Kuzynek mistrza Rameau" napisany został przez Diderota w roku 1762; później był dwukrotnie przez autora przerabiany. Wydany był po raz pierwszy, w przekładzie Goethego na niemiecki, w Lipsku w roku 1805. Pierwsze wydanie francuskie ukazało się w Paryżu w roku 1823 (z datą 1821) w tomie drugim "Oeuvres inedites de Diderot" ("Nie wydane dzieła Diderota"). - 21.

²⁵ Okres aleksandryjski - okres panowania Ptolemeuszów (323-30 p.n.e.) i Rzymian (od roku 30 p.n.e. do 640 n.e., tj. do najazdu Arabów) w Aleksandrii (Egipt), która była w owym czasie jednym z głównych ośrodków międzynarodowego życia gospodarczego i kulturalnego. Na okres ten przypada rozkwit wielu nauk - matematyki i mechaniki (Euklides i Archimedes), geografii, astronomii, anatomii, fizjologii itd. - 21, 357, 539.

²⁶ Łapiące rozwinął swoją hipotezę o powstaniu układu słonecznego w ostatnim rozdziale swego dzieła "Exposition du systeme du monde" ("Wykład systemu świata") wydanego w roku 1796.

Istnienia we wszechświecie rozżarzonych mas gazowych, podobnych do mgławic, które zakładała teoria Kanta-Laplace'a, dowiódł w roku 1864 astronom angielski William Huggins, za pomocą wynalezionej w roku 1859 przez Gustawa Kirchhoffa i Roberta Bunsena analizy widmowej.

Przy opracowywaniu tych zagadnień Engels korzystał z książki A. Secchiego "Die Sonne" ("Słońce"), Brunszwik 1872, str. 787, 789-790. (Por. tom niniejszy, str. 637-638). - 24, 376, 560.

^26a W pierwszej wersji "Wstępu" filozofia Hegla została scharakteryzowana, jak następuje: ,,System heglowski był ostatnią, najpełniejszą formą filozofii, która pretendowała do roli odrębnej nauki, stojącej ponad wszystkimi innymi naukami. Wraz z nim załamała się cała filozofia. A tym, co pozostało, był dialektyczny sposób myślenia i pojmowania świata przyrodzonego, historycznego i intelektualnego jako bytu, który wiecznie się porusza i przekształca, ulega bezustannemu procesowi stawania się i przemijania. Nie tylko przed filozofią, przed wszystkimi naukami stanął teraz postulat wykrycia praw ruchu tego bezustannego procesu przekształcania się w poszczególnych dziedzinach. To jest dziedzictwo, które filozofia Hegla pozostawiła swoim następcom". — Red.

^26b W pierwszej wersji "Wstępu" było dalej: "We Francji powstanie lyońskie z 1834 roku proklamowało też walk; proletariatu przeciw burżuazji. Angielskie i francuskie teorie socjalistyczne nabrały historycznego znaczenia i musiały wywołać echo i krytykę również w Niemczech, chociaż tam produkcja zaczęła dopiero wygrzebywać się z tam drobnych przedsiębiorstw. Socjalizm teoretyczny, który rozwija sit teraz nie tyle w Niemczech, co wśród Niemców, musiał więc wziąć cały swój materiał z importu..." - Red.

²⁷ W pierwszym wydaniu broszury "Rozwój socjalizmu od utopii do nauki" (1883) Engels wprowadził do tego zdania poprawkę. Po słowach "cała dotychczasowa historia" dodał: "z wyjątkiem stanu pierwotnego". (Patrz tom niniejszy, Załączniki do "Anty-Duhringa"). -27.

^27a Wszystkie podkreślenia w cytatach z tekstów Duhringa pochodzą od Engelsa. - Red.

²⁸ Palanstery - pałace, w których, według słynnej utopii Fouriera, mieli żyć i pracować członkowie idealnej wspólnoty socjalistycznej. - 33-34.

²⁹ Wiecznym tułaczem szkoły heglowskiej nazywa Engels Karla Ludwiga Micheleta, wyznawcę filozofii heglowskiej i jej głosiciela z katedry berlińskiego uniwersytetu, współwydawcę Dzieł Hegla w latach 1832-1843, który w r. 1876 począł wydawać 5-tomowy "System filozofii", ogólnie wzorowany na heglowskiej "Encyklopedii". - 37.

³⁰ W roku i88j, przygotowując drugie wydanie "Anty-Duhringa", Engels zamierzał dać w tym miejscu dłuższy przypis, którego szkic (,,O pierwowzorach nieskończoności matematycznej w świecie rzeczywistym") włączył później do materiałów "Dialektyki przyrody" (patrz tom niniejszy, str. 625-632). - 38.

³¹ Aluzja do niewolniczej uległości Prusaków, którzy przyjęli konstytucję narzuconą im przez króla Fryderyka Wilhelma IV w grudniu 1848 roku, równocześnie z rozwiązaniem Zgromadzenia Narodowego. Współautorem tej konstytucji był reakcyjny minister Manteuffel. - 41, 568,

³² Hegel, "Encyklopedia nauk filozoficznych", § 188, i "Nauka logiki", księga trzecia, dział I, rozdział 3: d) Figura czwarta, i dział III, rozdział 2: 3. Twierdzenie (wyd. poi.: Hegel, "Nauka logiki", tom II, PWN 1968). - 42.

³³ Wszystkie odsyłacze tego rodzaju w pierwszym dziale "Anty-Duhringa" dotyczą stronic książki Duhringa "Kurs filozofii". - 42.

³⁴ Engels wymienia tu szereg wielkich bitew z wojen europejskich XIX wieku.

Bitwa pod Austerlitz, rozegrana 2 grudnia 1805 roku między wojskami rosyjskimi i austriackimi z jednej strony a francuskimi z drugiej, skończyła się zwycięstwem Napoleona.

Bitwa pod Jeną, rozegrana 14 października 1806 roku między armią Napoleona a wojskami pruskimi, skończyła się klęską Prusaków i doprowadziła do kapitulacji Prus.

Bitwa pod Koniggratz (obecnie Hradec-Kralowe), znana w historii jako bitwa pod Sadową, rozegrana została 3 lipca 1866 roku. Zadecydowała ona o zwycięstwie Prus w wojnie prusko-austriackiej.

Bitwa pod Sedanem, rozegrana i 12 września 1870 roku, była decydującą bitwą w wojnie niemiecko-francuskiej lat 1870-1871. Zakończyła się kapitulacją francuskiej armii Mac-Mahona. - 45, 240, 556, 699.

³⁵ Mowa o atakach Duhringa na koncepcje wielkiego matematyka Karola Fryderyka Gaussa, dotyczące sprawy geometrii nieeuklidesowej, w szczególności geometrii przestrzeni wielowymiarowej. - 54.

³⁶ Hegel, "Nauka logiki", księga II: Nauka o istocie (wyd. poi. t. II, PWN 1968). O "bycie przedwiecznym" Schellinga pisał Engels w pamflecie "Schelling i objawienie" (1842) (Marks-Engels, Gesamtausgabe, t. 2, Berlin 1930, str. 208). - 56.

³⁷ Myśl o zachowaniu ilości ruchu wypowiedział Kartezjusz w rozprawie o świetle (część pierwsza dzieła "De mundo", napisanego w latach 1630-1635 i wydanego w roku 1664, czternaście lat po śmierci autora), oraz w liście do de Beaune'a z 30 kwietnia 1639 r. - 37, 65, 379, 394, 420, 429, 604.

³⁸ W roku 1886, w pracy "Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej", Engels pisał o systemie kopernikańskim, jak następuje: "System słoneczny Kopernika był przez trzysta lat hipotezą, na którą można było stawiać sto, tysiąc, dziesięć tysięcy przeciwko jednemu, ale jednak tylko hipotezą; gdy jednakże Levcrrier na podstawie danych dostarczonych przez ten system nie tylko wyprowadził konieczność istnienia nieznanej planety, lecz obliczył też miejsce, w którym ta planeta musi się znajdować na niebie, i gdy następnie Galie rzeczywiście znalazł tę planetę, wówczas system Kopernika został dowiedziony". (Patrz tom 21 niniejszego wydania, str. 309-310). Planetę Neptun, o której tu mowa, odkrył astronom niemiecki Johann Galie w roku 1846. - 62, 418.

³⁹ Według późniejszych, dokładniejszych danych ciepło utajone przekształcania się wody w parę wynosi przy temperaturze 100 st. 538,9 cal/g. - 68.

^39a Patrz tom niniejszy, str. 51-53 - Red.

^39b Patrz tom niniejszy, str. 48. - Red.

⁴⁰ W roku 1887, przygotowując drugie wydanie "Anty-Duhringa", Engels zamierzał dać w tym miejscu przypis, którego szkic ("O <<mechanicznym>> pojmowaniu przyrody") umieścił później wśród materiałów do "Dialektyki przyrody". (Patrz tom niniejszy, str. 609-615; także przypis 344). - 72.

⁴¹ Charles Darwin, "The origin of species by means of natural selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life", wyd. 6, Londyn 1873, str. 428; było ono ostatnim, które Darwin poprawiał i uzupełniał. Wydanie pierwsze wyszło w Londynie w roku 1859. - Na dalszych stronicach "Anty-Duhringa" Engels powołuje się również na opisane wyżej wydanie szóste. - 79, 660.

⁴² Protistae - według klasyfikacji Haeckla - liczna grupa najprostszych organizmów, zarówno jednokomórkowych, jak i bezkomórkowych, które tworzą trzecie królestwo świata organicznego, odrębne od dwu królestw organizmów wielokomórkowych - roślin i zwierząt.

Monery — według hipotezy Haeckla - to "praźródła wszelkiego życia organicznego", "zupełnie homogeniczne, pozbawione struktury i formy grudki białka", które spełniają mimo to wszystkie istotne funkcje życiowe: odżywiają się, poruszają, reagują na podniety, rozmnażają się itp. Haeckel odróżniał pierwotne, wymarłe monery, które powstały na drodze samorództwa (monery archigoniczne), i monery żyjące obecnie. Haeckel sądził, że z tych pierwszych powstały wszystkie trzy królestwa przyrody żywej, ponieważ był przekonany, że komórka powstała z monery archigonicznej. Te drugie, późniejsze monery natomiast zaliczał do królestwa protistów, jako ich pierwszą najprostszą grupę. Monery te podzielił on na rozmaite gatunki: protamoeba primitiva, protomyxa aurantiaca, bathybius Haeckelii itd.

Terminy "protistae" i "monera", wprowadzone przez Haeckla w roku 1866 (w książce "Generelle Morphologie der Organismen..."), nie przyjęły się w nauce. Obecnie organizmy zaliczane przez Haeckla do protistów klasyfikuje się albo jako rośliny, albo jako zwierzęta. Założenie o istnieniu moner nie potwierdzało się. Ale przyjęta została powszechnie ogólna myśl o powstaniu organizmów komórkowych z tworów bezkomórkowych i myśl o podziale pierwotnych, nie zróżnicowanych istot żywych na rośliny i zwierzęta. - 79, 381, 657, 659, 663, 664, 683.

^42a - George'a Smitha. - Red.

⁴³ "Pierścień Nibelungów" - monumentalny cykl operowy Ryszarda Wagnera złożony z czterech dramatów muzycznych: "Złoto Renu", "Walkiria", "Zygfryd" i "Zmierzch bogów". W roku 1876 wystawieniem "Pierścienia Nibelungów" rozpoczął działalność Wielki Teatr Wagnera w Bayreuth.

Engels nazywa tu Wagnera ironicznie "kompozytorem przyszłości" nawiązując do dwu jego publikacji: "Muzyka przyszłości" ("Zukunftsmusik. An einen franzosischen Freund", 1861) i "Sztuka przyszłości" ("Das Kunstwerk der Zukunft", Lipsk 1850). - 82.

⁴⁴ Zwierzokrzewy (zoophytae) - nazwą tą od XVI wieku określano te bezkręgowce (przede wszystkim gąbki i jamochłony), które mająpewne cechy wspólne z roślinami (np. nieruchomy tryb życia); uważano je bowiem za formy pośrednie między zwierzętami i roślinami. Od połowy XIX wieku termin "zoophytae" był używany jako synonim terminu "coelenteratae" (jamochłony); obecnie całkiem wyszedł z użycia. - 85.

⁴⁵ Wspomniany tu podział został wprowadzony przez Tomasza Huxleya w książce ,,Lectures on the elements of comparative anatomy" ("Wykłady o elementach anatomii porównawczej"), Londyn 1864. Klasyfikację tę przyjął Henry A. Nicholson w swoim "A manual of zoology" ("Podręczniku zoologii"), Londyn 1870, z którego korzystał Engels przy pracy nad "Anty-Duhringiem" i "Dialektyką przyrody". - 85.

⁴⁶ Sztuczne komórki Traubego - układy nieorganiczne, stanowiące modele żywych komórek, zdolne do naśladowania procesów przemiany materii i wzrostu. Wytworzył je w roku 1875 chemik i fizjolog niemiecki Moritz Traube. Marks i Engels wysoko ocenili odkrycie Traubego. (Patrz list Marksa do P. Ławrowa z 18 czerwca 1875 r. i list do Wilhelma Freunda z 21 stycznia 1877 r.). - 89, 663, 683.

^46a Patrz tom niniejszy, str. 39. - Red.

^46b Zdaje się, że od chwili napisania przeze mnie tych słów znalazły one już potwierdzenie. W świetle najnowszych badań, przeprowadzonych przez Mendelejewa i Boguskiego za pomocą dokładniejszych przyrządów⁴⁷, wszystkie gazy prawdziwe wykazały zmienny stosunek między ciśnieniem a objętością: współczynnik rozszerzalności wodoru był dodatni przy wszystkich zastosowanych dotąd ciśnieniach (objętość zmniejszała się wolniej, niż wzrastało ciśnienie); dla powietrza atmosferycznego i innych zbadanych gazów znaleziono punkt zerowy ciśnienia, poniżej którego współczynnik ów był dodatni, a powyżej — ujemny. Tak więc prawo Boyle'a, mające wciąż jeszcze praktyczne zastosowanie, wymaga jednak uzupełnienia przez szereg praw specjalnych. (Dziś, w roku 1885, wiemy też, że gazów "prawdziwych" w ogóle nie ma. Wszystkie dadzą się sprowadzić do stanu ciekłego).

^46c Patrz tom niniejszy, str. 30-37. - Red.

^46d Patrz tom niniejszy, str. 93. - Red.

⁴⁷ Engels wykłada tu treść notatki opublikowanej w czasopiśmie "Naturę" z 16 listopada 1876 r. Notatka ta donosi o wystąpieniu D. L Mendelejewa na V zjeździe rosyjskich przyrodników i lekarzy w Warszawie. 3 września 1876 r. Mendelejew mówił o wynikach doświadczeń, mających na celu sprawdzenie prawa Boyle'a-Mariotte'a, przeprowadzonych przezeń wspólnie z Józefem Jerzym Boguskim w latach 1875-1876.

Ostatnie zdanie przypisu, ujęte w nawiasy, dodał Engels w roku 1885, do drugiego wydania "Anty-Duhringa". - 101.

⁴⁸ Mowa o "Rozprawie o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi" Jana Jakuba Rousseau, która została napisana w roku 1754, a wydana w 1755. - 107.

⁴⁹ Wojna trzydziestoletnia - wojna między dwoma blokami katolickich i protestanckich państw europejskich w latach 1618-1648. Rozpoczęta powstaniem czeskim przeciw Habsburgom, objęła państwa niemieckie oraz Danię, Szwecję, Holandię, Francję i Hiszpanię. Główną areną walk tej wyniszczającej wojny były kraje Rzeszy Niemieckiej. -709, 205.

⁵⁰ Mowa o książce Maxa Stirnera "Jedyny i jego własność" (Lipsk 1845). O książce tej Marks i Engels piszą szeroko w "Ideologii niemieckiej" (patrz tom 3 niniejszego wydania). - 109, 256.

⁵¹ Mowa o wydarzeniach z okresu zdobywania Azji Środkowej przez carską Rosję. W roku 1873 w czasie kampanii przeciw Chiwie oddziały rosyjskie, dowodzone przez generała Gołowaczowa, przeprowadziły na rozkaz generała Kaufmanna okrutną akcję pacyfikacyjną przeciw turkmeńskiemu plemieniu Jomudów. Głównym źródłem, z którego Engels czerpał dane o tych wydarzeniach, była prawdopodobnie książka amerykańskiego dyplomaty E. Schuylera, "Turkistan. Notes of a journey in Russian Turkistan, Kokhand, Bukhara, and Kuldja" ("Turkiestan. Zapiski z podróży do rosyjskiego Turkiestanu, Kokandy, Buchary i Kuldży"), t. 2, Londyn 1876. - 111.

^51a Por. tom 23 niniejszego wydania, str. 69. - Red.

^51b To wyprowadzenie nowoczesnych pojęć o równości z warunków ekonomicznych społeczeństwa burżuazyjnego zostało po raz pierwszy dokonane przez Marksa w "Kapitale".

^51c Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 69 - Red.

⁵² W "Anty-Duhringu" Engels cytuje pierwszy tom "Kapitału" według wydania drugiego (1872). Tylko w rozdziale X działu drugiego (w wydaniu trzecim) wprowadził odsyłacze i powołuje się na trzecie wydanie pierwszego tomu "Kapitału" (1883). - 118.

⁵³ Pruskie prawo krajowe (Ogólne prawo krajowe dla państw pruskich z roku 1794) - zbiór ustaw obejmujący prawo cywilne, handlowe, finansowe, morskie, ubezpieczeniowe, karne, kościelne, państwowe i administracyjne. Prawo to, w głównych swoich częściach, obowiązywało w Prusach aż do wprowadzenia Kodeksu Cywilnego w roku 1900. - 120.

⁵⁴ Code penal - kodeks karny przyjęty we Francji w roku 1810 i wprowadzony na podbitych przez Napoleona I terenach Niemiec zachodnich i południowo-zachodnich. W Nadrenii obowiązywał on, tak jak i Code civil, również po przyłączeniu tej prowincji do Prus w roku 1815. Rząd pruski usiłował ponownie wprowadzić w Nadrenii pruskie prawo krajowe. Szereg ustaw, dekretów i zarządzeń miało przywrócić w Nadrenii feudalne przywileje szlachty (majoraty), pruski kodeks postępowania karnego, pruskie prawo małżeńskie itd. Postanowienia te spotkały się ze zdecydowanym sprzeciwem Nadrenii i po rewolucji marcowej, rozporządzeniem z dnia 15 kwietnia 1848 roku, zostały zniesione. - 120.

⁵⁵ Code Napoleon - Kodeks Napoleona - francuskie prawo cywilne, wprowadzone w r. 1804 i na nowo opracowane w 1807. Engels nazwał je "klasycznym zbiorem praw społeczeństwa burżuazyjnego" (patrz tom 21 niniejszego wydania, str. 339).

W "Anty-Duhringu" Engels mówi o Kodeksie Napoleona w szerokim znaczeniu, mając na myśli pięć kodeksów wprowadzonych pod panowaniem Napoleona w latach 1804-1810: kodeks prawa cywilnego (Code Civil), kodeks postępowania cywilnego (Code de procedure civile), kodeks prawa handlowego (Code dc commerce), kodeks postępowania karnego (Code d'instcuction eriminelle) i kodeks karny (Code penal). - 120.

⁵⁶ Spinoza w "Etyce" (część pierwsza, przypis) pisze, że niewiedza nie jest dowodem, występując przeciw tym, którzy uważali "wolę bożą" za przyczynę przyczyny wszystkich zjawisk i których jedynym argumentem było powoływanie się na to, że nie znamy innych przyczyn. - 122, 556.

⁵⁷ Corpus jurts civilis - zespól kodeksów, zebrany z pism różnych prawników rzymskich i wydany w VI wieku, za panowania wschodniorzymskiego cesarza Justyniana. Całość składa się z czterech zbiorów: 1 — Instytucje (Institutiones - zbiór obowiązujących praw rzymskich), 2 - Digesta albo Pandectae (wyjątki z pism prawników rzymskich), 3 - Konstytucje (zarządzenia cesarskie) i 4 - Nowele (Leges novellae - nowe prawa nadane przez Justyniana). Engels określił Corpus juris civilis jako "pierwsze prawo światowe społeczeństwa produkującego towary" (patrz tom 21 niniejszego wydania, str. 339). - 122.

⁵⁸ Księgi stanu cywilnego zostały wprowadzone w Prusach, z inicjatywy Bismarcka, ustawą z 9 marca 1874 roku o obowiązku rejestracji urodzeń, małżeństw i zgonów. W roku 1875 wprowadzono analogiczne prawo na obszarze całej Rzeszy Niemieckiej. Ustawy te odbierały kościołowi prawo sporządzania aktów stanu cywilnego i ograniczały w ten sposób jego wpływy i dochody. Wprowadzenie ich stanowiło istotne ogniwo bismarkowskiej akcji politycznej, którą nazywano "walką o kulturę" ("Kulturkampf"). - 123.

⁵⁹ Mowa o prowincjach: Brandenburg, Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie, Poznań, Pomorze i Śląsk, które już przed kongresem wiedeńskim (1815) należały do Królestwa Pruskiego. Wyżej rozwinięta pod względem gospodarczym, politycznym i kulturalnym Nadrenia przyłączona została do Prus w roku 1815. - 124.

⁶⁰ Równanie indywidualne - chodzi o błąd osobisty w obserwacjach astronomicznych polegający na tym, że różni obserwatorzy, z powodu swoich właściwości psychofizjologicznych i swoistych sposobów rejestracji, różnie określają moment przejścia jakiegoś ciała niebieskiego przez południk, mimo że warunki obserwacji są identyczne, a przypadkowe błędy obserwacyjne wykluczone. – 125.

⁶¹ Hegel, "Encyklopedia nauk filozoficznych", § 147, Dodatek. - 125.

^61a Patrz tom niniejszy, str. 90. - Red.

^61b Patrz tom niniejszy, str. 39 i 95. - Red.

⁶² 25 lipca 1867 r., w przedmowie do pierwszego wydania "Kapitału", Marks pisał: "Drugi tom niniejszego dzieła będzie traktował o procesie cyrkulacji kapitału (księga 2) i o formach procesu jako całości (księga 3), a tom trzeci i ostatni (księga 4) o dziejach teorii". (Patrz tom 23 niniejszego wyd., str. 9).

Po śmierci Marksa Engels wydał księgę 2 i 3 jako tom drugi i trzeci. Ostatniej, 4 księgi ("Teorie wartości dodatkowej", tom IV "Kapitału") Engels nie zdążył już wydać. - 136, 258, 699.

⁶³ W roku 1867 czasopismo "Erganzungsblatter zur Kenntniss der Gegenwart" (tom III, zeszyt 3, str. 182-186) opublikowało recenzję Duhringa z pierwszego tomu "Kapitału" Marksa. - 137.

^63a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 361. - Red.

^63b Tamże, str. 362-363; podkreślenie Engelsa. - Red.

^63c Patrz tom niniejszy, str. 48. - Red.

^63d Por. tom 23 niniejszego wydania, str. 383-384. - Red.

^63e Tamże, str. 363, przypis 205a. - Red.

⁶⁴ Cytat z pamiętników Napoleona, z fragmentu "Siedemnaście uwag nad pracą pod tytułem <<Rozważania o sztuce wojennej>>, wydaną w Paryżu, w roku 1816", uwaga 3: Kawaleria. Rzecz została opublikowana w zbiorze "Memoires pour servir a l'histoire de France, sous Napoleon, ecrits a Sainte-Helene. Par les generaux qui ont partage są captivite, et publies sur les manuscrits entierement corriges de la main de Napoleon" ("Pamiętniki oświetlające historię Francji za Napoleona, napisane na Wyspie Św. Heleny przez generałów, którzy dzielili z Napoleonem los jeńców, opublikowane według rękopisów opracowanych całkowicie ręką własną przez Napoleona"), tom I, zestawiony przez generała hrabiego de Montholon, Paryż 1823, str. 262. - 143.

^64a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 905-906. - Red.

⁶⁵ Pewne różnice między tekstem tego cytatu a odpowiednim miejscem w tomie 23 niniejszego wydania pochodzą stąd, że Engels cytował tom pierwszy "Kapitału" według drugiego wydania niemieckiego (1872), podczas gdy przekład zawarty w tomie 23 opiera się na wydaniu czwartym (1890), w którym dany fragment jest nieco zmieniony. - 145, 148, 149, 236, 307, 398, 399.

^65a Tamże, str. 90; podkreślenia Engelsa. - Red.

⁶⁶ W tomie 23 niniejszego wydania rozdział 24 pierwszego tomu "Kapitału", "Tak zwana akumulacja pierwotna", zajmuje strony 848-906 (strony 742-793 wydania niemieckiego z roku 1872). Na stronie 902 (str. 791 wydania z r. 1872) zaczyna się ostatni paragraf, paragraf 7 tego rozdziału: "Historyczna tendencja akumulacji kapitalistycznej". –147.

^66a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 904-905. - Red.

^66b Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 905. - Red.

^66c Podkreślenia Engelsa. - Red.

⁶⁷ Jean-Jacques Rousseau, "Discours sur 1'origine et les fondemens de Finegalite parmi les hommes" ("Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi"). Niżej Engels cytuje drugą część tej rozprawy, wydanie z roku 1755, str. 116, 118, 146, 175-176 i 176-177. - 154.

⁶⁸ Ernst Haeckel, "Naturliche Schopfungsgeschichte...", wyd. 4, Berlin 1873, str. 590-591. W klasyfikacji Haeckla Alalus jest bezpośrednim przodkiem człowieka. Alali - to "niemi praludzie", ściślej - małpoludy (Pithecanthropi). Hipotezę Haeckla, zakładającą istnienie formy przejściowej od małpoluda do człowieka, potwierdził przyrodnik holenderski E. Dubois, który w roku 1894 odkrył na Jawie kopalne szczątki pitekantropa (Pithecanthropus erectus). - 154.

⁶⁹ Formuła "determinatio est negatio" znajduje się w liście Spinozy do nieznanego adresata z 2 czerwca 1674 roku (B. Spinoza, Epistolae, Amsterdam 1677) i znaczy to, że określenie, ograniczenie czegoś, jest tego negacją. Formuła "omnis determinatio est negatio", oznaczająca, że "wszelka określoność jest negacją", pochodzi od Hegla (patrz: "Encyklopedia nauk filozoficznych", "Nauka logiki", "Wykłady o historii filozofii"). - 157.

⁷⁰ Jean-Baptiste Moliere, "Mieszczanin szlachcicem", akt drugi, scena czwarta. - 158, 247, 418.

⁷¹ Gniew rodzący poetę - słowa z pierwszej satyry Juvenala. - 165.

^71a Patrz tom niniejszy, str. 17-18. - Red.

⁷² W drugim dziale "Anty-Duhringa", z wyjątkiem rozdziału X, wszystkie odsyłacze tego rodzaju dotyczą drugiego wydania (1876) "Kursu ekonomii politycznej i społecznej" Duhringa. - 167.

^72a Patrz tom niniejszy, str. 106-112. - Red.

⁷³ Gadzinówka, gadzinowa prasa - reakcyjne gazety otrzymujące subsydia od rządu. Terminem tym posłużył się Bismarck w parlamencie pruskim w roku 1869. Nazwał on przeciwników rządu gadzinami, a ich pisma gadzinówkami. Wyrażenie to stało się popularne, ale w odwrotnym znaczeniu. Gadzinami zaczęto nazywać dziennikarzy wysługujących się Bismarckowi, a gadzinówkami gazety subsydiowane przez jego rząd. Sam Bismarck w przemówieniu wygłoszonym w Reichstagu 9 lutego 1876 roku stwierdził, że epitet ten stał się. popularnym określeniem prasy prorządowej. - 170.

^73a Patrz tom 25 niniejszego wydania, str. 272. - Red.

⁷⁴ Duhring, ,,Die Schicksale meiner socialen Denkschrift...", Berlin 1868, str. 5. - 171,

⁷⁵ W roku 1876 ukazało się drugie wydanie "Kursu ekonomii politycznej i społecznej" Duhringa. - 172.

⁷⁶ Historycy okresu Restauracji - Augustin Thierry, Francois-Pierre-Guillaume Guizot, Francois-Auguste-Marie Mignet i Louis-Adolphe Thiers. - 176.

⁷⁷ Liczby te Engels wziął prawdopodobnie z książki Wilhelma Wachsmutha "Hellenische Alterthumskunde aus dem Gesichtspunkte des Staates", tom drugi, część pierwsza, Halle 1829, str. 44. Źródłem danych o liczbie niewolników w Koryncie i Eginie w okresie wojen perskich (500-449 p.n.e.) jest praca starożytnego pisarza Atenajosa z Naukratis: "Deipnosophistai" ("Dysputy biesiadne uczonych"), księga VI. - 178.

⁷⁸ Georg Hanssen, "Die Gchoferschaften (Rrbgenossenschaften) im Reglerungsbezirk Trier" ("Wspólnoty podworskie (spółki dziedziczne) w okręgu trewirskim"), Berlin 1863. - 779, 347.

^78a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 695-696. - Red.

⁷⁹ Mowa o pięciu miliardach franków, które Francja po przegranej wojnie 1870-1871 musiała zapłacić Niemcom w latach 1871-1873. - 185.

^79a Zamiast następujących po tym sześciu akapitów rękopis zawierał pierwotnie inny, szerszy wariant tekstu, który jednakże Engels wyłączył i przechowywał jako osobną rozprawę pod tytułem: ,,Taktyka piechoty jako konsekwencja przyczyn materialnych. 1700-1870". Patrz tom niniejszy, Załączniki do "Anty-Duhrniga". - Red.

⁸⁰ Pruski system Landwebry - system powoływania starszych roczników mężczyzn wyszkolonych wojskowo, wprowadzony w roku 1813, oparty na projekcie Scharnhorsta (patrz F. Engels, "Armie europejskie": Armia pruska; tom 11 nin. wyd., str. 511-519).

W wojnie francusko-pruskiej lat 1870-1871 Landwehra ("pierwsze powołanie" - mężczyźni do 32 roku życia) walczyła razem z armią stałą. - 188, 711.

⁸¹ Mowa o wojnie prusko-austriackiej 1866 roku. - 188.

⁸² W bitwie pod Saint-Privat 18 sierpnia 1870 r. wojska niemieckie za cenę ogromnych strat odniosły zwycięstwo nad francuską Armią Renu. W literaturze historycznej bitwa ta znana jest pod nazwą bitwy pod Gravelotte. (Patrz przypis 421). - 188, 711.

^82a Wiedzą już o tym doskonale także i w pruskim sztabie generalnym. "Podstawą sztuki wojennej jest przede wszystkim ogólne ukształtowanie życia gospodarczego narodów" — powiada w pewnym odczycie naukowym kapitan sztabu generalnego, pan Maks Jahos ("Kolnische Zeitung", 20.IV.1876, 3) ⁸³.

⁸³ Odczyt Maxa Jahnsa "Machiavelli a idea powszechnej służby wojskowej" opublikowany został w "Kolnische Zeitung", nry 108, no, 112 i 115, z 18, 20, 22 i 25 kwietnia 1876 r.

"Kolnische Zeitung" - dziennik, wychodził od roku 1802 do 1945 w Kolonii; pismo odzwierciedlało poglądy pruskiej burżuazji liberalnej. - 190, 700.

⁸⁴ Wojna krymska (1853-1856) - wojna prowadzona przez Rosję przeciw Turcji, sprzymierzonej z Anglią, Francją i Sardynią. Wojna ta wybuchła w wyniku starcia się interesów gospodarczych i politycznych tych krajów na Bliskim Wschodzie. – 190.

^84a Zdaje się, że doprowadzi do tego udoskonalenie ostatniego wytworu wielkiego przemysłu w zakresie wojny morskiej - torpedy, która ile. sama porusza; dzięki temu najmniejsza łodź torpedowa miałaby przewagę nad najpotężniejszym pancernikiem. (Zresztą proszę pamiętać, że było to pisane w roku 1878) ⁸⁵.

⁸⁵ Ostatnie zdanie tego przypisu, wzięte w nawiasy, dodał Engels w roku 1894 do trzeciego wydania "Anty-Duhringa". - 792.

⁸⁶ "Naturalną dialektyką" nazwał Duhring swoją "dialektykę" w przeciwieństwie do dialektyki Hegla, żeby się "zdecydowanie odciąć od wszelkiego wspólnictwa z mętnymi zjawiskami występującymi w zdegenerowanej części filozofii niemieckiej", to znaczy od "nienaturalnej" dialektyki heglowskiej (E. Duhring, "Naturalna dialektyka. Nowe podstawy logiczne nauki i filozofii", Berlin 1865). -795.

⁸⁷ Prace prawnika i historyka Jerzego Ludwika von Maurera o ustroju średniowiecznych gmin wiejskich i miejskich i o gospodarczym i społecznym znaczeniu marki obejmują 12 tomów. Oto one: "Einleitung zur Geschichte der Mark-, Hof-, Dorf- und Stadt-Verfassung und der offentlichen Gewalt" ("Wstęp do historii ustroju marki, dworu, wsi i miasta oraz władzy publicznej"), Monachium 1854; "Geschichte der Markenverfassung in Deutschland" ("Historia ustroju marki w Niemczech"), Erlangen 1856; "Geschichte der Fronhofe, der Bauernhofe und der Hofvcrfassung in Deutschland" ("Historia gospodarstw dworskich, chłopskich i ustroju dworskiego w Niemczech"), cztery tomy, Erlangen 1862-1863; "Geschichte der Dorfver-fassung in Deutschland" ("Historia ustroju wiejskiego w Niemczech"), dwa tomy, Erlangen 1865-1866, i "Geschichte der Stadte-verfassung in Deutschland" ("Historia ustroju miejskiego w Niemczech"), cztery tomy, Erlangen 1869—1871. — 196.

⁸⁸ Gajus Plinius Secundus, "Historiae naturalis libri XXXVII", lib. XVIII, 35. -191.

⁸⁹ "Wspaniałe hufce" - wyrażenie z gratulacji noworocznych Fryderyka Wilhelma IV, złożonych armii pruskiej i stycznia 1849 roku. (Por. Karol Marks, "Życzenia noworoczne", Dzieła, tom 6 niniejszego wydania, str. 185-190). - 204.

^89A Patrz tom 25 niniejszego wydania, str. 892. - Red.

⁹⁰ Pierre-Joseph Proudhon, "Qu'est-ce que la propriete? ou Recherches sur le principe du droit et du gouvernement" ("Czym jest własność? albo Rozważania o zasadzie prawa i władzy"), Paryż 1840, str. 2. -208.

⁹¹ David Ricardo, "On the principles of political economy, and taxation" ("O zasadach ekonomii politycznej i opodatkowania"), wyd. 3, Londyn 1821, str. 1. - 218.

^91a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 50-51. - Red.

^91b Patrz tom 23 niniejszego wydania str. 51; podkreślenia Engelsa. - Red.

⁹² Wyczerpującą krytykę lassalowskiego prawa robotnika do całkowitego albo nieokrojonego wytworu pracy dał Marks w pierwszym rozdziale "Uwag na marginesie programu Niemieckiej Partii Robotniczej" ("Krytyka Programu Gotajskiego", tom l9 niniejszego wydania). - 224, 347.

^92a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 169; podkreślenia Engelsa. - Rad.

^92b Tamże, str. 189. - Red.

^92c Tamże, str. 193; podkreślenie Engelsa. - Red.

^92d Tamże, str. 197. - Red.

^92e Patrz tom 25 niniejszego wydania, str. 195; podkreślenie Engelsa. - Red.

^92f Tamże, str. 196. - Red,

^92g Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 272. - Red.

^92h Patrz tom 25 niniejszego wydania, str. 239. - Red.

⁹²ⁱ Tamże, str. 254 (tabela). - Red.

^92j Tamże, str. 620-621. - Red.

^92k Tamże, str. 672. - Red.

^92l Patrz tom 23 niniejszego wydaniu, str. 372. - Red. 238

^92m Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 272. - Red.

⁹²ⁿ A nawet i tego nie dodał od siebie. Rodbertus ("Soziale Briefe", list 2, str. 59) mówi: "Rentą jest w myśl tej" (jego) "teorii wszelki dochód otrzymywany bez własnej pracy, jedynie na podstawie posiadania".

^92o Patrz tom 23 niniejszego wydania, str, 615. – Red.

⁹³ "Volks-Zeitung" - niemiecka gazeta demokratyczna; wychodziła w Berlinie od roku 1853. - 247.

⁹⁴ Aluzja do wydanej w roku 1866 książki Duhringa "Kritische Grundlegung der Volkswirthschaftslehre". Duhring powołuje się na tę rozprawę we wstępie do drugiego wydania cytowanej tu "Krytycznej historii ekonomii politycznej i socjalizmu". - 247.

^94a Podkreślenie Engelsa. - Red.

⁹⁵ Adam Smith, "An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations" ("Badania nad istotą i przyczynami bogactwa narodów"), tom I, Londyn 1776, str. 63-65. - 251.

^95a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 432. - Red.

^95b Patrz tom 13 niniejszego wydania, str. 43. - Red.

⁹⁶ Arystoteles, "De republica", liber 1, caput 9. Marks przytacza ten cytat w "Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej" i w I tomie "Kapitału". (Por. tom 13 niniejszego wydania, str. 15, i tom 23, str. 98). - 256.

^96a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 432-435. - Red.

⁹⁷ Platon, "De republica", liber II. - 257.

⁹⁸ Ksenofont, "Cyropaedia", liber VIII, caput 2. - 257.

^98a Tamże, str. 884-889. - Red.

⁹⁹ Wilhelm Roscher, "Die Grundlagen der Nationalokonomie. Ein Hand- und Lesebuch fur Geschaftsmanner und Studierende" ("Podstawy ekonomii politycznej. Podręcznik dla przedsiębiorców i studentów"), wyd. 3, Stuttgart i Augsburg 1858, str, 86. - 257.

¹⁰⁰ Arystoteles mówi o dwu różnych formach cyrkulacji pieniądza w "De republica", lib. I, cap. 8-10. Por. tom 13 niniejszego wydania, str. m i tom 23, str. 176 i 190-191. - 258.

¹⁰¹ Arystoteles, "Ethica Nicomachea", lib. V, cap. 8. Marks cytuje odpowiednie miejsca tego dzieła w "Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej" i w pierwszym tomie "Kapitału". (Patrz tom 13 niniejszego wydania, str. 59 i tom 23, str. 68-69). - 258.

¹⁰² Friedrich List, "Das nationale System der politischen Oekonomie" ("Narodowy system ekonomii politycznej"), tom I, Stuttgart i Tybinga 1841, str. 451 i 456. - 258.

^102a Podkreślenie Marksa. - Red.

¹⁰³ Ten i następny cytat przytacza Marks według wydanej anonimowo książki Williama Petty'ego "A treatise of taxes, and contributions..." ("Traktat o podatkach i świadczeniach..."), Londyn 1662, str. 24-25. -260.

¹⁰⁴ Pracę "Quantulumounque concerning money..." ("Rozważania o pieniądzu...") napisał Petty w roku 1682 i wydal v Londynie w roku 1695. Marks korzystał z wydania z roku 1760.

Pracę "The political anatomy of Ireland..." ("Anatomia polityczna Irlandii...") napisał Petty w roku 1672 i wydał w Londynie w 1691. - 261.

¹⁰⁵ Mowa o rozprawach ekonomicznych francuskiego chemika A, L. Lavoisiera ,,De la richesse territoriale du royaume de France" ("O bogactwie terytorialnym królestwa francuskiego"), Paryż 1791, i "Essai sur la population de la ville dc Paris" ("Esej o ludności miasta Paryża") oraz o napisanej przezeń wspólnie z matematykiem J. L. Lagrange'em pracy "Essai d'anthmetique politique" ("Esej o arytmetyce politycznej"), Paryż 1791. Marks wykorzystał opublikowanie tych prac w książce "Melanges d'economie politique. Precedes de notices historiques sur chaque auteur, et accompagnes de commentaires et de notes explicatives, par Eugene Daire et G. de Molinari", t. I, Paryż 1847, str. 575-620, w tomie 14 "Collection des principaux economistes". - 162.

¹⁰⁶ Pierre Boisguillebert, "Dissertation sur la nature des richesses, de Pargent et des tributs...", rozdz. II, w: "Economistes financiers du XVIII siecle", Paryż 1843, str. 397. - 162.

¹⁰⁷ Angielski bankier i ekonomista John Law usiłował urzeczywistnić swoją absurdalną ideę, że państwo może powiększyć bogactwo narodowe przez emisję banknotów bez pokrycia. W roku 1716 założył on w Paryżu prywatny bank, który w roku 1718 został przekształcony w bank państwowy. Bank Lawa emitował bez ograniczeń pieniądze papierowe, ściągając równocześnie pieniądze kruszcowe. Praktyka ta rozpętała niesłychaną spekulację na giełdzie, która doprowadziła do bankructwa banku i kompromitacji "systemu Lawa". - 263.

¹⁰⁸ William Petty, "A treatise of taxes, and contributions..." ("Traktat o podatkach i świadczeniach..."), Londyn 1662, str. 28-29. - 264.

¹⁰⁹ Dudley Nord, "Discourses upon trade..." ("Rozważania o handlu..."). Londyn 1691, str. 4. - 265.

¹¹⁰ Mowa o wydanej w Edynburgu w r. 1752 książce Dawida Hume'a: "Essays, moral, and political, and dialogues concerning natural religion", tom 4: "Political discourses". Marks posługiwał się. wydaniem: David Hume, "Essays and treatises on several subjects. In 2 vols. Vol. I, containing essays, moral, political, and literary", Londyn 1777. W wydaniu tym "Political discourses" stanowią część drugą tomu pierwszego. - 266.

^110a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 141 i 610. - Red.

^110b Jest rzeczą jasną, ze słowa "spadają" i "wzrastają" zostały tu omyłkowo przestawione. Patrz tom 13 niniejszego wydania, str, 156-162. - Red,

¹¹¹ Mowa o książce Monteskiuszu ,,De l'esprit des loix" ("O duchu praw") wydane] po raz pierwszy anonimowo w Genewie w roku 1748. - 267.

^111a Podkreślenie Marksa. - Red.

¹¹² Dawid Hume, "Essays and treatises on several subjects", tom I, Londyn 1777, str. 303-304. - 268.

^112a Patrz tom 13 niniejszego wydania, str. 157-158. - Red.

¹¹³ Tamże, str. 313. - 269.

¹¹⁴ Tamże, str. 314. - 270.

¹¹⁵ Pierwsze wydanie książki Ryszarda Cantillona, "Essai sur la nature du commerce en general" ("Rozważania ogólne o naturze handlu"), wyszło nie w roku 1752, lecz w 1755, jak pisze sam Marks w pierwszym tomie "Kapitału" (patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 600). Adam Smith wymienia książkę Cantillonn w pierwszym tomie swojej pracy "An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations" ("Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów"). -270.

^115a Podkreślenie Marksa. - Red.

¹¹⁶ Dawid Hume, "Essays and treatises on several subjects", tom I, Londyn 1777, str. 367. - 277.

¹¹⁷ Tamże, str. 379. - 271.

¹¹⁸ W roku 1866 Bismarck, za pośrednictwem swego doradcy Hermanna Wageneta, zaproponował Duhringowi napisanie dla rządu pruskiego memoriału o kwestii robotniczej. Duhring, który głosił przekonania o harmonii między kapitałem i pracą, spełnił życzenie Bismarcka. Ale w roku 1867 praca ta została wydana bez jego wiedzy anonimowo, a następnie pod nazwiskiem Hermanna Wagenera jako autora. W związku z tym Duhring wytoczył Wagenerowi proces o naruszenie praw autorskich i w roku 1868 proces ten wygrał. Wtedy też wydał Duhring broszurę pt. "Die Schicksale meiner socialen Denkschrift fur das Preussische Staatsministerium" ("Losy mego memoriału w kwestii społecznej dla Ministerstwa Pruskiego"). - 271.

¹¹⁹ F. C. Schlosser, "Weltgeschichte fur das deutsche Volk" ("Historia powszechna dla ludu niemieckiego"), tom 17, Frankfurt nad Menem 1855, str. 76. - 277.

¹²⁰ William Cobbett, "A history of the protestant <<reformation>>, in England and Ireland" ("Historia <<reformacji>> protestanckiej w Anglii i Irlandii"), Londyn 1824, §§ 149, 116 i 130. - 272.

¹²¹ "Tablica ekonomiczna Quesnaya została opublikowana po raz pierwszy w Wersalu w roku 1758 jako broszurka pod tytułem "Tableau economique, et maximes generales du gouvernement economique". - 272.

¹²² Rozprawa Quesnaya "Analyse du Tableau economiaue" została opublikowana po raz pierwszy w roku 1766 w czasopiśmie fizjokratów "Journal de l'agriculture, commerce, arts et finances" (wychodziło w latach 1765-1783). Marks czytał tę rozprawę w "Physiocrates" Eugeniusza Daire (część pierwsza, Paryż 1846, str. 57-66). — 274.

¹²³ Marks powołuje się tu na ostatni paragraf pracy księdza Baudeau, "Explication du Tableau economique". Praca ta opublikowana została po raz pierwszy w czasopiśmie fizjokratów "Ephemerides du Citoyen ou Chronique de 1'esprit national" 1767. Patrz: E. Daire, "Physiocrates", część druga, Paryż 1846, str. 864-867. - 274.

¹²⁴ Czarna troska (atra cura) - wyrażenie z ody Horacjusza; "Ody", księga trzecia, oda I. - 275.

^124a Patrz schemat "Tablicy ekonomicznej" Quesnaya w przypisie m niniejszego tomu. — Red.

¹²⁵ Liwr tureński (livre tournois) - moneta francuska, bita w Tours; od roku 1740 równa frankowi, w 1796 zastąpiona przez frank. - 277.

¹²⁶ "Physiocrates", część pierwsza, Paryż 1846, str. 68. - 280.

¹²⁷ Mowa o pracy Jamesa Steuarta, ,,An Inquiry into the principles of political economy", 2 tomy, Londyn 1767. - 283.

¹²⁸ Henry Charles Carey, "The past, the present, and the future" ("Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość"), Filadelfia 1848, str. 74-75. - 284.

^128a Konfuzjusz (Confusius) — może znaczyć "mętniak", "krętacz". Celowo, czy też przypadkiem, słowo to znalazło się w tekście pierwszego wydania niemieckiego i znajduje się we wszystkich następnych wydaniach niemieckich, zamiast imienia Konfucjusz (Confucius), które figuruje w tym miejscu w rękopisie Marksa. — Red.

^128b Patrz "Filozofia", I¹²⁹.

¹²⁹ Engels ma tu na myśli początek pierwszego rozdziału "Wstępu" (patrz str. 17-18 niniejszego tomu). Pierwotnie "Vorwarts" opublikował czternaście pierwszych rozdziałów "Anty-Duhringa" pod wspólnym tytułem: "Herrn Eugen Duhring's Umwalzung der Philosophie". Od pierwszego wydania książkowego począwszy dwa pierwsze rozdziały były traktowane jako samodzielna część, wspólny wstęp do wszystkich trzech działów książki. Następne 12 rozdziałów stanowi dział I: "Filozofia". Notkę: "Patrz <<Filozofia>>, I", dał Engels, publikując ,,Anty-Duhringa" w "Vorwarts", i zostawił ją we wszystkich przygotowywanych własnoręcznie wydaniach. - 286.

¹³⁰ Doba terroru - okres rewolucyjno-demokratycznej dyktatury jakobinów (czerwiec 1795 - lipiec 1794), którzy w odpowiedzi na kontrrewolucyjny terror żyrondystów i rojalistów zastosowali terror rewolucyjny.

Dyrektoriat - najwyższy organ władzy we Francji, złożony z pięciu członków, z których jeden co roku musiał ustąpić nowo wybranemu. Dyrektoriat został utworzony w r. 1795 na podstawie konstytucji przyjętej po obaleniu dyktatury jakobinów; istniał do zamachu stanu dokonanego przez Napoleona I; reprezentował interesy wielkiej burżuazji i stosował terror w walce z siłami demokratycznymi. — 286, 692.

¹³¹ Listy genewskie - "Lettres d'un habitant de Geneve a ses contemporains" ("Listy mieszkańca Genewy do jego współczesnych") — pierwsze dzieło Saint-Simona, napisane w roku 1802 w Genewie, a opublikowane w roku 1803 w Paryżu, anonimowo, bez daty i miejsca wydania. Engels podaje czas wydania "Listów" za książką N. G. Hubbarda: "Saint-Simon, sa vie et ses travaux. Suivi de fragments des plus celebres ecrits de Saint-Simon" ("Saint-Simon, jego życie i dzieła. Z fragmentami najsłynniejszych pism Saint-Simona"), Paryż 1857. W książce tej dane o wydaniach poszczególnych prac Saint-Simona są często nieścisłe.

Pierwszym wielkim dziełem Fouriera była książka "Theorie des quatre mouvements et des destinees generales..." ("Teoria czterech ruchów i losów powszechnych"), napisana w pierwszych latach XIX wieku, wydana anonimowo w Lyonie w roku 1808. Na stronie tytułowej jako miejsce wydania podany jest Lipsk.

New Lanark - przędzalnia bawełny w pobliżu szkockiego miasta Lanark, założona wraz z małym osiedlem w roku 1784. - 287.

^l32 Cytat ten oraz poprzedni pochodzą z drugiego listu Saint-Simona, z "Lettres d'un habitant de Geneve a ses contemporains". W książce Hubbarda "Saint-Simon, są vie et ses travaux" cytaty te znajdują się na stronach 143 i 135. - 289.

¹³³ Mowa o ósmym liście Saint-Simona z "Correspondance politique et philosophique. Lettres de H. Saint-Simon a un Americain". ("Korespondencja polityczna i filozoficzna. Listy H. Saint-Simona do pewnego Amerykanina"). Pisma te zostały wydane w roku 1817 w Paryżu, w księdze zbiorowej pod tytułem "L'industrie, ou discussions politiqucs, morales et philosophiques, dans l'interet de tous les hommes livres & des travaux utiles et indepandants" ("Przemysł, czyli dyskusje polityczne, moralne i filozoficzne o interesach wszystkich ludzi, którzy poświęcają się pracom użytecznym i samodzielnym"). Patrz tom 2 tego dzieła, str. 83-87. W wydaniu Hubbarda pogląd ten jest wyłożony na stronach 155-157. - 289.

¹³⁴ Engels mówi o dwu pracach napisanych wspólnie przez Saint-Simona i jego ucznia Augustyna Thierry'ego: ,,De la reorganisation de la societe europeenne, ou de la necessite et des moyens de rassembler les peuples de 1'Europe en un seul corps politique, en conservant i chacun son independance nationale" ("O reorganizacji społeczeństwa europejskiego, czyli o konieczności i środkach jednoczenia narodów Europy w jedno ciało polityczne przy zachowaniu niepodległości każdego narodu"), Paryż 1814, i "Opinion sur les mesures a prendre contre la coalition de 1815" ("Mniemanie o środkach, jakie należy przedsięwziąć przeciw koalicji 1815 roku"), Paryż 1815. W książce Hubbarda "Saint-Simon..." wyciąg z pierwszej z tych prac jest na str. 149-154, a omówienie obu na str. 68-76.

Wkroczenie sprzymierzonych - 31 marca 1814 roku wojska koalicji antynapoleońsklej (Rosja, Austria, Anglia, Prusy i inne państwa) wkroczyły do Paryża. Cesarstwo upadło, Napoleon musiał abdykować i zamieszkać jako wygnaniec na wyspie Elbie.

Sto Dni - okres panowania Napoleona I między 20 marca 1815 roku, kiedy Napoleon po powrocie z wyspy Elby wkroczył do Paryża, a 28 czerwca tegoż roku, kiedy po klęsce pod Waterloo abdykował po raz drugi. - 289.

¹³⁵ Pod Waterloo (Belgia) armia Napoleona została pobita przez wojska angielsko-holenderskie pod wodzą Wellingtona i wojska pruskie pod dowództwem Bluchera. Bitwa ta zadecydowała o ostatecznym zwycięstwie siódmej koalicji antynapoleońskiej (Anglia, Rosja, Austria, Prusy, Szwecja, Hiszpania i inne kraje).

O wojnie na języki patrz przypis 8. - 289.

¹³⁶ Myśl tę rozwinął Fourier już w swojej "Theorie des quatre mouvements", gdzie sformułował następującą tezę: "Les progres sociaux et changements de periode s'operent en raison du progres des femmes vers la liberte et les decadences d'ordre social s'operent en raison du decroissement de la liberte des femmes" ("Postępy społeczne i przemiany czasu zbiegają się ze wzrostem emancypacji kobiet, a upadki porządku społecznego powodują odpowiednie zmniejszenie się wolności kobiet"). Stąd Fourier wyciągnął wniosek: "L'extension des privileges des femmes est le principe general de tous progres sociaux" ("Rozszerzenie praw kobiet jest podstawową zasadą wszelkiego postępu społecznego") (Charles Fourier, Oeuvres completes, tom i, Paryż 1841, str. 195-196), - 290.

¹³⁷ Charles Fourier, "Theorie de l'unite universelle" ("Teoria jedności powszechnej"), tom i i 4, w: "Oeuvres completes", tom 2, Paryż 1843, str. 78-79 i tom 5, Paryż 1841, str. 213-214.

O "biednym kole", w którym obraca się cywilizacja, pisze Fourier w "Le nouveau monde industriel et soctetaire, ou Invention du procede d'industrie attrayante et naturelle distribuee en series passionnees" ("Nowy świat przemysłowy i społeczny, czyli Odkrycie sposobu produkcji atrakcyjnego i naturalnego, rozdzielonego na serie według zamiłowań"), "Ocuvrcs completes", tom 6, Paryż 1845, str. 27-46, 390. Pierwsze wydanie tej pracy ukazało się w roku 1829 w Paryżu. Patrz też: Charles Fourier, "Ocuvrcs completes", tom I, Paryż 1841, str. 202. - 290, 305.

¹³⁸ Charles Fourier, "Oeuvres completes", tom 6, Paryż 1845, str. 35. -290,

¹³⁹ Charles Fourier, ,,Oeuvres completes", tom i, Paryż 1841, str. 50 i nast. - 290.

¹⁴⁰ To miejsce Engels w broszurze "Rozwój socjalizmu od utopii do nauki" opatrzył notką, która wskazuje źródło przytoczonego cytatu: "The Revolution in the Mind and Practice of the Human Race; or the Corning Change from Irrationality to Rationality" ("Rewolucja w umysłach i w praktyce, czyli niedalekie przejście od nierozumności do rozsądku"), Londyn 1849, str. 21-22 (patrz w tomie niniejszym Załączniki do "Anty-Duhringa"). Przytoczone wyżej fakty z życia Roberta Owena pochodzą z tego samego źródła. - 293.

¹⁴¹ Robert Owen, "Report of the proceedings at the several public meetings, held in Dublin... On the i8th March, 12th April, 19th April and 3rd May" ("Sprawozdanie z przebiegu kilku zgromadzeń publicznych, odbytych w Dublinie... 18 marca, 12 kwietnia, 19 kwietnia i 3 maja"), Dublin 1823, str. no i nast. - 293.

¹⁴² W roku 1812 na jednym z wieców w Glasgow Owen złożył szereg wniosków zmierzających do polepszenia sytuacji wszystkich zatrudnionych w przędzalniach bawełny dzieci i dorosłych. Opracowany przez Owena projekt ustawy znalazł się w parlamencie dopiero w roku 1815 i, mocno okrojony, uchwalony został przez parlament jako ustawa w roku 1819.

Ustawa ta, obejmująca jedynie przemysł bawełniany, zabraniała, między innymi, zatrudniania dzieci poniżej 9 lat (Owen proponował przyjąć za tę granicę wiek 10 lat) i ograniczała czas pracy osób poniżej 16 lat do 12 godzin (Owen proponował skrócić czas pracy wszystkich robotników do 10 1/2 godziny). - 294.

¹⁴³ W październiku 1833 roku odbył się w Londynie pod przewodnictwem Owena kongres towarzystw spółdzielczych i związków zawodowych (trade-unions), na którym formalnie założono: "Grand national consolidated Trades' Union" ("Wielki narodowy zjednoczony związek zawodowy"). Program i statut związku uchwalono w lutym 1834 roku. Według idei Owena związek ten miał wziąć w swoje ręce kierowanie produkcją i doprowadzić na drodze pokojowej do całkowitej przebudowy społeczeństwa. Ten utopijny plan Owena spełzł na niczym. Związek spotkał się z silnym sprzeciwem burżuazyjnego społeczeństwa i państwa i w sierpniu 1834 roku rozpadł się. - 294.

¹⁴⁴ Bazary pracy (Equitable Labour Exchange Bazaars - bazary sprawiedliwej wymiany produktów pracy) zakładane były w wielu miastach Anglii przez robotnicze stowarzyszenia spółdzielcze. Pierwszy taki bazar założył Owen we wrześniu 1832 roku w Londynie; istniał on do połowy roku 1834. - 294, 341.

¹⁴⁵ Proudhonowski bank wymiany - 31 stycznia 1849 roku Proudhon założył w Paryżu Banque du peuple (bank ludowy). Bank istniał przez dwa miesiące, a i to tylko na papierze. - 204.

¹⁴⁶ Willlam Lucas Sargant wydał w roku 1860 w Paryżu książkę "Robert Owen, and his social philosophy". Głównymi pracami Owena o małżeństwie i instytucjach komunistycznych są: "The marriage system of the new moral world" (Leeds 1838), "The book of the new moral world" (7 części, Londyn 1836-1844). i "The revolution in the mind and practice of the human race" (Londyn 1849). - 295, 341.

¹⁴⁷ Harmony Hali - nazwa kolonii komunistycznej, założonej pod koniec roku 1839 (istniała do 1845) w Queenwood w hrabstwie Hampshire przez utopijnych socjalistów angielskich z Robertem Owenem na czele. - 296.

^147a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 567-601. - Red.

^147b Nie potrzebujemy tu szczegółowo dowodzić, że choć forma zawłaszczania pozostaje ta sama, charakter zawłaszczania zostaje przez opisany wyżej proces zrewolucjonizowany w stopniu nie mniejszym niż produkcja. Zawłaszczanie własnego produktu i zawłaszczanie produktu cudzego to oczywiście dwa bardzo różne rodzaje zawłaszczania. Nawiasem mówiąc: praca najemna, w której tkwi już w zalążku, cały kapitalistyczny sposób produkcji, jest rzeczą nader starej daty; poszczególne i rozproszone jej przykłady widzimy w ciągu stuleci obok niewolnictwa. Ale ten zalążek mógł się rozwinąć w kapitalistyczny sposób produkcji dopiero wtedy, gdy się wytworzyły po temu niezbędne przesłanki historyczne.

¹⁴⁸ W tym miejscu w broszurze "Rozwój socjalizmu od utopii do nauki" Engels dal przypis: "Patrz: Dodatek". Przypis ten odsyła czytelnika do rozprawy Engelsa pt. "Marka" (patrz tom 19 niniejszego wydania). - 304.

^148a "Położenie klasy robotniczej w Anglii", str. 109. (Patrz tom 2 niniejszego wydania, str. 368. - Red.).

^148b Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 518 i 579-580. - Red.

^148c Tamże, str. 550. - Red.

^148d Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 771; podkreślenie Engelsa. - Red.

¹⁴⁹ Wojny handlowe XVII i XVIII wieku - mowa o szeregu wojen między największymi państwami europejskimi o hegemonię w handlu i o zdobycie rynków kolonialnych. Początkowo głównymi państwami konkurującymi ze sobą w tym zakresie były Anglia i Holandia (typowymi wojnami handlowymi były wojny angielsko-holenderskie lat 1652-1654, 1664-1667 i 1672-1674), a później Anglia i Francja. We wszystkich tych wojnach zwyciężyła Anglia. Pod koniec XVIII wieku Anglia skoncentrowała w swoich rękach prawie cały handel światowy. - 305.

¹⁵⁰ Charles Fourier, "Le nouveau monde industriel et societaire" ("Oeuvres completes", tom 6, Paryż 1845, str. 393-394). - 308.

^150a Powiadam: musi. Bo tylko tam, gdzie środki produkcji czy wymiany rozrosły się tak, że kierowanie nimi rzeczywiście przekracza możliwości spółek akcyjnych, a więc wtedy, gdy upaństwowienie stało się koniecznością ekonomiczną, tylko w tym wypadku oznacza ono, nawet gdy przeprowadza je dzisiejsze państwo — postęp ekonomiczny, stworzenie jeszcze jednej przesłanki do objęcia w posiadanie wszystkich sił wytwórczych przez samo społeczeństwo. Ostatnio jednak, odkąd Bismarck rzucił się do upaństwawiania, pojawił się swoisty, fałszywy socjalizm, tu i ówdzie wyradzający się. nawet w pewnego rodzaju ochotnicze lokajstwo, ogłaszający wszelkie upaństwowienie, nawet bismarkowskie, za socjalistyczne. Wszelako, gdyby wprowadzenie' państwowego monopolu tytoniowego było przedsięwzięciem socjalistycznym, to Napoleona i Metternicha wypadłoby zaliczyć do założycieli socjalizmu. Gdy państwo belgijskie z bardzo przyziemnych pobudek politycznych i finansowych samo zbudowało swoją główną linie kolejową, gdy Bismarck bez żadnej konieczności ekonomicznej upaństwowił główne linie kolejowe w Prusach po prostu po to, żeby móc je lepiej przygotować do wyzyskania w wypadku wojny, po to, żeby wychować urzędników kolejowych na trzódkę głosującą za rządem, a przede wszystkim po to, żeby sobie zapewnić nowe, niezależne od uchwał parlamentarnych źródło dochodów — to nie były to bynajmniej kroki ku socjalizmowi ani bezpośrednie, ani pośrednie, ani świadome, ani nieświadome. Inaczej bowiem również królewskie towarzystwo handlu morskiego¹⁵¹, królewską wytwórnię porcelany, a nawet krawców kompanijnych w wojsku, należałoby uznać za instytucje socjalistyczne.

¹⁵¹ Towarzystwo Handlu Morskiego (General-Direktion der Seehandlungssozietat) - pruskie przedsiębiorstwo handlowo-kredytowe założone w roku 1772 i obdarzone szeregiem przywilejów państwowych. Towarzystwo udzielało rządowi wielkich pożyczek i odgrywało faktycznie rolę jego bankiera i maklera. W roku 1904 zostało oficjalnie przekształcone w pruski bank państwowy. - 310.

¹⁵² "Wolne państwo ludowe" było w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku żądaniem programowym i popularnym hasłem socjaldemokracji niemieckiej. Marks skrytykował to hasło w rozdziale IV swojej "Krytyki Programu Gotajskiego", a Engels w liście do Bebla z 18-28 marca 1875 roku (patrz tom 19 niniejszego wydania). Patrz także: Lenin, "Państwo a rewolucja", rozdział I, § 4 i rozdział IV, § 3 ("Dzieła", tom 25, str. 424-431 i 472-475). - 313.

^152a Garść liczb może dać przybliżone pojęcie o niezwykłej sile ekspansji nowoczesnych środków produkcji, nawet w warunkach kapitalistycznego ucisku. Według najnowszych obliczeń Giffena¹⁵³ ogólne bogactwo Wielkiej Brytanii i Irlandii wynosiło w cyfrach zaokrąglonych:

Co się tyczy niszczenia środków produkcji i produktów podczas kryzysów, to na drugim zjeździe przemysłowców niemieckich (21 lutego 1878 r. w Berlinie) stwierdzono, że ogólne straty samego tylko niemieckiego przemysłu żelaznego podczas ostatniego krachu wynoszą 455 milionów marek.

¹⁵³ Przytoczone tu dane liczbowe o sumie wszystkich bogactw Wielkiej Brytanii i Irlandii pochodzą z odczytu Roberta Giffena o akumulacji kapitału w Zjednoczonym Królestwie ("Recent accumulations of capital in the United Kingdom"), wygłoszonego 15 stycznia 1878 roku w Towarzystwie Statystycznym w Londynie i opublikowanego w marcu 1878 roku w czasopiśmie "Journal of the Statistical Society". - 315.

^153a Tłumaczenie kryzysów niedostateczną konsumpcją pochodzi od Sismondiego, u którego miało jeszcze pewien sens. Od Sismondiego zapożyczył je Rodbertus, a od Rodbertusa z kolei odpisał je, we właściwy sobie, spłycający sposób, pan Duhring.

^153b Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 426. - Red.

^153c Tamże, str. 501 - Red.

¹⁵⁴ Charles Fourier, "Le nouveau monde industriel et societaire", rozdziały II, V i VI (,,Oeuvres completes", tom 6, Paryż 1845). - 326.

^154a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 499-500. - Red.

^154b Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 579-581. - Red.

¹⁵⁵ Engels mówi tu najprawdopodobniej o przemówieniu Bismarcka, wygłoszonym w drugiej Izbie landtagu pruskiego 20 marca 1852 r. W przemówieniu tym Bismarck dał wyraz nienawiści junkrów pruskich do wielkich miast jako ośrodków ruchu rewolucyjnego. Wielkie miasta, powiedział on, nie zasługują na zaufanie, nie są siedzibami prawdziwego narodu pruskiego. Trzeba je zmusić do posłuszeństwa, a gdy podniosą głowę - zetrzeć je z powierzchni ziemi. - 337.

^155a Patrz tom niniejszy, str. 208. - Red.

¹⁵⁶ ...wzloty swego wolnego ducha... - słowa z wiersza G. Herwegha "Z gór". - 333.

^156a Nazwą truck-system określają w Anglii system dobrze znany również w Niemczech, a polegający na tym, że fabrykanci sami powadzą sklepy i zmuszają swoich robotników, żeby się. u nich zaopatrywali w towary.

^156b Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 109. - Red.

¹⁵⁷ "Książka handlowa" — pomysł Wilhelma Weitlinga, opisany w jego "Gwarancjach harmonii i wolności" (Vivis 1842, część II, rozdz. 10, str. 155 i nast.). Według projektu Weitlinga w przyszłym społeczeństwie każdy człowiek zdolny do pracy będzie musiał pracować określoną ilość godzin dziennie, żeby otrzymać produkty niezbędne do życia. Poza tym każdy będzie mógł przepracować pewną ilość "godzin wymiennych", za które otrzyma te czy inne "dobra przyjemnościowe". Te godziny wymienne i otrzymywane za nie rozkosze mają być odnotowywane w "książce handlowej". - 338.

^157a Właściwie: Pecunia non olet - pieniądz nie śmierdzi. - Red.

^157b Nawiasem mówiąc, pan Duhring zupełnie nie zna roli, jaką bony pracy odgrywają w owenowskim stowarzyszeniu komunistycznym. Zna on te bony — z Sarganta¹⁴⁶ — tylko o tyle, o ile występują w nieudanych, zasadniczo, Labour Exchange Bazaars¹⁴⁴, które były próbą przejścia za pomocą bezpośredniej wymiany pracy z istniejącego społeczeństwa do społeczeństwa komunistycznego.

^157c O tym, że tego rodzaju zważenie efektywnej korzyści i nakładu pracy będzie przy określaniu produkcji stanowiło wszystko, co w społeczeństwie komunistycznym zostanie z właściwego ekonomii politycznej pojęcia wartości, pisałem już w roku 1844 ("Deutsch-Franzosische Jahrbucher", str. 95)¹⁵⁸. Ale naukowe uzasadnienie tej tezy stało się możliwe dopiero dzięki ,,Kapitałowi" Marksa.

¹⁵⁸ Engels mówi tu o swojej rozprawie "Zarys krytyki ekonomii politycznej",, opublikowanej w "Rocznikach Niemiecko-Francuskich" (patrz tom i niniejszego wydania, str. 750-781).

"Deutsch-Franzosische Jahrbucher" - "Roczniki Niemiecko-Francuskie", czasopismo w języku niemieckim, redagowane przez Karola Marksa i Arnolda Rugego w Paryżu. Wydano tylko jeden numer podwójny w lutym 1844 roku. Numer ten zawierał prace Marksa: "W kwestii żydowskiej", "Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstęp", i prace Engelsa: "Zarys krytyki ekonomii politycznej" i "Sytuacja Anglii, <<Past and Present>> by Thomas Carlyle, London 1843". (Patrz tom i niniejszego wydania).

Prace te stanowią świadectwo ostatecznego przejścia Marksa i Engelsa na stanowisko materializmu i komunizmu. Główną przyczyną tego, że "Roczniki" przestały wychodzić, była zasadnicza różnica przekonań między Marksem i burżuazyjnym radykałem Rugem. - 345.

¹⁵⁹ "...każdy może osiągnąć zbawienie na swój sposób" - ostatnie słowa odpowiedzi króla pruskiego Fryderyka II z 22 czerwca 1740 roku na pytanie ministra Branda i przewodniczącego konsystorza Reichenbacha, czy w protestanckim państwie pruskim mogą istnieć szkoły katolickie. - 352.

^159a Ten późniejszy dwoisty charakter bóstw, przeoczony przez mitologię porównawczą, która jednostronnie bierze je tylko za refleksy sił przyrody, stanowi przyczynę, późniejszego zamętu w mitologiach. Tak na przykład u niektórych szczepów germańskich bóg wojny nazywa się po staronordycku — Tyr, po staro-górno-niemiecku - Zio, co odpowiada greckiemu Zeus, łacińskiemu Jupiter, zamiast Diu-piter; u innych ma on imię Er, Eor, co odpowiada greckiemu Ares, łacińskiemu Mars.

¹⁶⁰ Ustawy majowe - pod nazwą tą przeszły do historii cztery ustawy uchwalone przez Reichstag w maju 1873 roku, wniesione przez ministra wyznań religijnych Falka z inicjatywy Bismarcka. Ustawy te, wprowadzające surowy nadzór państwowy nad działalnością kościoła katolickiego, stanowiły punkt szczytowy tak zwanej "Walki o kulturę" ("Kulturkampf"). Stanowiły one istotne ogniwo szeregu posunięć prawodawczych, przedsięwziętych przez Bismarcka w latach 1872-1875, skierowanych przeciw kościołowi katolickiemu. Kler katolicki był bowiem główną oporą partii Centrum, która reprezentowała interesy separatystów z Niemiec południowych i południowo-zachodnich. Prześladowania policyjne wywoływały zajadły sprzeciw katolików i otaczały ich aureolą męczeństwa. W latach 1880-1887, chcąc zjednoczyć wszystkie siły reakcji do walki przeciw ruchowi robotniczemu, Bismarck musiał zrazu zreformować, a potem znieść prawie wszystkie ustawy antykatolickie. - 354.

^160a Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 583. - Red.

^160b Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 575-585. - Red.

^160c Tamże, str. 575-576. - Red.

¹⁶¹ Referendarius - początkujący prawnik, praktykant przy sądzie czy urzędzie państwowym, pracujący zazwyczaj bezpłatnie. - 363.

⁴⁰⁷Prace przygotowawcze Engelsa do „Anty-Duhringa” składają się z dwu części. Część pierwszą stanowią pojedyncze karty różnego formatu (35 stron rękopisu), na których są wyciągi z książek Duhringa i notatki Engelsa, częściowo przekreślone, gdy zostały wykorzystane w książce. Część drugą stanowią arkusze dużego formatu (17 stron rękopisu) podzielone na dwie szpalty: z lewej strony są przeważnie wyciągi z drugiego wydania książki Duhringa „Cursus der National- und Socialokonomie”, a z prawej - uwagi krytyczne Engelsa; niektóre miejsca są również pionowo przekreślone, gdy zostały wykorzystane w „Anty-Duhringu”.

Poza tym do materiałów przygotowawczych do „Anty-Duhringa” wchodzą: notatka o niewolnictwie (patrz str. 691-692), wyciągi z książki Fouriera „Le nouveau monde industriel et societaire” (patrz str. 695) oraz notatka o nowoczesnym socjalizmie, stanowiąca pierwotny wariant „Wstępu” do „Anty-Duhringa”. Te trzy notatki znajdują się wśród materiałów 1 teczki „Dialektyki przyrody”. W niniejszym wydaniu dwie pierwsze notatki dajemy w Załącznikach do „Anty-Duhringa”. Najważniejsze odchylenia od ostatecznego tekstu „Wstępu” dajemy w notkach u dołu stron pierwszego rozdziału (patrz str. 17, 20, 24, 27).

Do niniejszego wydania weszły te prace przygotowawcze, które w sposób istotny uzupełniają tekst „Anty-Duhringa”. Notatki pierwszej części prac przygotowawczych są uporządkowane odpowiednio do tekstu, którego dotyczą. Fragmenty drugiej części przytaczamy w kolejności danej w rękopisie. Treść wyciągów z książek Duhringa, do których odnoszą się uwagi krytyczne Engelsa, podane zostały w streszczeniu w nawiasach kanciastych.

Notatki stanowiące część pierwszą prac przygotowawczych do „Anty-Duhringa” zostały napisane prawdopodobnie w r. 1876; część druga - w roku 1877. Po raz pierwszy notatki te zostały opublikowane częściowo w wydaniu: Marx-Engels Archiv. Band 2, Frankfurt a. M. 1927. Całość została wydana w: Mant, Engels Gesamtausgabe. Friedrich Engels, „Herrn Eugen Duhrings Umwalzung der Wissenschaft. - Dialektik der Natur. 1873-1S82”. Sonderausgabe zum vierzigsten Todestage von Friedrich Engels (Moskau-Leningrad I935) - 677.

^407a Zbiór ten zawiera najważniejsze fragmenty rękopiśmiennych prac przygotowawczych do „Anty-Duhringa”. Dane o rozdziałach i stronicach „Anty-Duhringa”, do których odnoszą się te fragmenty, oraz tytuły fragmentów ujęte w nawiasy kanciaste pochodną od redakcji, - Red.

⁴⁰⁸Engels wspomina o przemówieniu Thomasa Andrewsa, które on wygłosił 6 września 1876 r. w Glasgow, na 46-ym posiedzeniu British Association for the Advancement of Science. Przemówienie to zostało opublikowane w „Naturę” nr 358, z 7 września 1876 r. - 679.

⁴⁰⁹Numery stronic tu i dalej dotyczą książki Duhringa „Cursus der Philosophie”..., Lipsk 1875. — 681.

^409a Uwaga Engelsa na marginesie: „Także u zwierząt bezwiedne przystosowanie jest sprawą zasadniczą”. - Red.

⁴¹⁰Henri Enfield Roscoe, „Kurzes Lehrbuch der Chemie nach den neuesten Ansichten der Wissenschaft”. Wydanie niemieckie opracował Carl Schorlemmer, Brunszwik 1867, str.- 102. - 682.

⁴¹¹Engels ma na myśli wstęp ogólny do książki Nicholsona „A manual of zoology”, w której Nicholson w osobnym paragrafie, poświęconym wyjaśnieniu natury i warunków życia, przytacza różne definicje życia. - 683.

^411aUwaga Engelsa na marginesie: „Wyobrażenie o równości wypływa z równości ogólnoludzkiej pracy w produkcji towarowej. <<Kapitał>>, str. 36”. (Por. tom 23 niniejszego wydania, str. 69). - Red.

^411bZdanie to zamieszczone jest na marginesie manuskryptu Engelsa bez podania miejsca, do którego się odnosi. - Red.

⁴¹² Hegel, „Nauka logiki” (cyt. wyd. poi. t. I), księga pierwsza, dział pierwszy, rozdział pierwszy: Uwaga 1. Przeciwieństwo bytu i Niczego w wyobrażeniu (por. tom niniejszy, str. 578 i 620-622). - 690.

⁴¹³ Charles Bossut, „Traites de calcul differentiel et de calcul integral”, t. 1, Paryż 1797-1798, str. 94. Engels przytacza cytat we własnym przekładzie, podkreślając rzeczywiste zera. - 690.

⁴¹⁴ Na str. 95-96 Bossut wyjaśnia tezę o stosunku wzajemnym zer, jak następuje: Dodajmy, powiada, że w założeniu, zgodnie z którym dwa zera pozostają w pewnym stosunku do siebie, nie ma nic absurdalnego i niedopuszczalnego. Weźmy proporcję A : B = C : D. Stąd wynika, że (A - C) : (B - D) = A : B; jeżeli C = A, a więc D = B, to 0 :0 = A : B; stosunek ten zmienia się zależnie od wartości A i B. Engels ilustruje te rozważania Bossuta, zakładając w swoim przykładzie, że A = C = 1 i B = D = 2. - 690.

⁴¹⁵ 4 sierpnia 1789 r. francuskie Konstytucyjne Zgromadzenie Narodowe pod naciskiem narastającego ruchu chłopskiego uroczyście proklamowało zniesienie szeregu praw feudalnych, które w owym czasie faktycznie zostały zniesione przez powstanie chłopskie. Ale zaraz potem wydane ustawy znosiły tylko niektóre osobiste powinności. Od wszystkich istotnych powinności chłopi musieli się wykupić. Obalenie wszystkich praw feudalnych bez wykupu zostało urzeczywistnione dopiero w czasie dyktatury jakobinów (patrz przypis 130), ustawą z 17 lipca 1795 r.

Dekret o konfiskacie własności kościelnej wydany został przez Konstytucyjne Zgromadzenie Narodowe 2 listopada 1789 r. Dekret o konfiskacie własności szlachty przebywającej na emigracji wydało Ustawodawcze Zgromadzenie Narodowe 9 lutego 1792 r. - 693.

⁴¹⁶Następujące dalej wyciągi z pracy Fouriera „Le nouveau monde industriel et societaire” pochodzą z wydania „Oeuvres completes”, t. 6, Paryż 1845. - 695.

^416aDrugą część materiałów przygotowawczych do „Anty-Duhringa” stanowią wyciągi z „Kursu ekonomii politycznej i społecznej” R. Duhringa, opatrzone notatkami l uwagami Engelsa. Materiały te w całości zostały opublikowane w MEGA. W wydaniu niniejszym zamieszczamy tylko ważniejsze, merytoryczne uwagi Engelsa, a zamiast wyciągów dajemy w nawiasach kanciastych krótkie notatki, wskazujące, do jakich twierdzeń Duhringa Engels nawiązuje. - Red.

^416bPatrz tom niniejszy, str. 180. - Red.

⁴¹⁷Mowa o siódmym dziale („Proces akumulacji kapitału”) pierwszego tomu „Kapitału”. Odpowiednie miejsce 2 tej części „Kapitału” (patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 695-696) Engels cytuje w rozdziale II drugiego działu „Anty-Duhringa” (patrz tom niniejszy, str. 180). - 697.

^417bTeoria przemocy — jest to rozdział z „Kursu ekonomii politycznej” Duhringa. - Red.

⁴¹⁸Christian Eduard Langethal, „Geschichte der teutschen Landwirthschaft”, Buch 1-4, Jena 1847-1856. - 702.

⁴¹⁹Pierwotnie artykuł ten stanowił część rozdziału III drugiego działu „Anty-Duhringa” i obejmował strony od 20 (część końcowa) do 25 (większa część) rękopisu. Później Engels zastąpił te strony innym, krótszym tekstem (patrz tom niniejszy, str. 185-188): tekst pierwotny otrzymał tytuł „Taktyka piechoty jako konsekwencja przyczyn materialnych. 1700-1870”. Fragment ten został napisany w roku 1877, między początkiem stycznia (gdy Engels zakończył pisanie pierwszego rozdziału) i połową sierpnia (gdy opublikowano w „Vorwarts” rozdział III drugiego działu „Anty-Duhringa”). Artykuł został opublikowany po raz pierwszy w: Marx/Engels Gesamtausgabe. Friedrich Engels, „Herrn Eugen Duhrings Umwalzung der Wissenschaft. - Dialektik der Matur. 1873-1882”. Sonderausgabe zum vierzigsten Todestage von Friedrich Engels (Moskau-Leningrad 1935). - 705

⁴²⁰Bitwa pod Albuerą (w Hiszpanii) miała miejsce 16 maja 1811 r. Armią angielską, która oblegała obsadzoną przez Francuzów twierdzę Badajoz, dowodził generał William Carr Beresford; wojskami francuskimi, które chciały nieść pomoc twierdzy, dowodził marszałek Nicolas-Jean de Dieu Soult. Bitwa skończyła się klęską wojsk napoleońskich. Engels opisuje tę bitwę w artykule „Albuera” (patrz tom 14 niniejszego wydania, część pierwsza, str. 59-60).

Bitwa pod Inkermanem na Krymie, w której armia rosyjska walczyła z wojskami angielsko-francuskimi, miała miejsce 5 listopada 1854 r. Bitwa skończyła się klęską wojsk rosyjskich. Jednakże w rezultacie aktywnych operacji armii rosyjskiej alianci musieli zrezygnować z natychmiastowego szturmu na Sewastopol i przystąpić do długotrwałego oblegania twierdzy. Engels szczegółowo opisuje tę bitwę w artykule „Bitwa pod Inkermanem” (patrz tom 10 niniejszego wydania, str. 631-637). — 710.

⁴²¹Wszystkie przytoczone tu dane liczbowe o stratach armii niemieckiej w bitwie pod St. Privat Engels otrzymał prawdopodobnie w rezultacie opracowania materiałów oficjalnej historii wojny francusko-niemieckiej, wydanych przez oddział historyczny Wielkiego Sztabu Generalnego (patrz: „Der deutsch-franzosische Krieg 1870-1871”, Teil I, Bd. 2, Berlin 1875, str. 669 i nast., 197-199 i 233). - 711.

^421aDane o rozdziałach i stronach niniejszego tomu, wskazujące miejsca, w których Engels wprowadził uzupełnienia lub zmiany, oraz inne informacje, ujęte w nawiasy kanciaste, pochodzą od redakcji. - Red.

⁴²² „Rozwój socjalizmu od utopii do nauki”. Przy opracowywaniu trzech rozdziałów „Anty-Duhringa” dla samodzielnej broszury „Rozwój socjalizmu od utopii do nauki”, uzupełnił Engels tekst szeregiem dodatków i zmienił niektóre miejsca. Engels uważał za potrzebne włączyć część tych dodatków do tekstu drugiego wydania „Anty-Duhringa” (1885) (patrz tom nin., str. 10-II). Tu przytaczamy dodatki, wtrącenia i zmiany, które Engels poczynił przy opracowywaniu pierwszego (1882) i czwartego (1891) niemieckiego wydania broszury, lecz nie włączył ich do tekstu „Anty-Duhringa”. - 713.

⁴²³ Thomas Carlyle, „Past and present”, Londyn 1843, str. 198. Wspomnianą tu wypowiedź Carlyle'a Engels cytuje również w swoim artykule „Sytuacja Anglii. <<Past and Present>> by Thomas Carlyle” (patrz tom I mniejszego wydania, str. 782). - 719.

⁴²⁴ Myśl Saint-Simona, że celem społeczeństwa musi być poprawa losu klasy najliczniejszej i najuboższej, wyłożona jest najjaśniej w jego pracy „Nouveau Christianisme. Lettres d'Eugene Rodrigues. L'education du genre humain”. Pierwsze wydanie tej książki ukazało się anonimowo w Paryżu w roku 1825. - 721.:

[Powrót do spisu treści]