Napisane: 6 stycznia 1891 r.
Źródło: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła, tom 19
Publisher: Książka i Wiedza 1972
Po raz pierwszy opublikowane: ,,Die Neue Zeit" nr 18 (rocznik IX, tom l, 1890-1891)
Wersja elektroniczna: Polska Sekcja MIA - lipiec 2003
Drukowany tutaj rękopis - zarówno krytyka projektu Programu, jako też załączony do niej list do Brackego - został przesłany Brackemu w 1875 r., tuż przed zjazdem zjednoczeniowym w Gocie, z prośbą, by zapoznał z nim Geiba, Auera, Bebla i Liebknechta, później zaś odesłał z powrotem Marksowi. Ponieważ zjazd w Halle postawił na porządku dziennym dyskusję partii nad programem gotajskim, uważałbym za sprzeniewierzenie z mojej strony, gdybym nadal ociągał się z podaniem do wiadomości publicznej tego ważnego dokumentu - bodaj najważniejszego spośród tych, które dotyczą tej dyskusji.
Rękopis ten posiada poza tym jeszcze inne, daleko szersze znaczenie. Po raz pierwszy zostało w nim jasno i dobitnie sformułowane stanowisko Marksa wobec kierunku, który zapoczątkował Lassalle od pierwszej chwili swej działalności agitacyjnej, i to zarówno wobec zasad ekonomicznych Lassalle'a, jak i jego taktyki.
Bezwzględna ostrość, z jaką Marks analizuje tutaj projekt programu, nieubłagany ton, jakim formułuje osiągnięte wyniki i ujawnia braki projektu - wszystko to obecnie, po upływie 15 lat, już nikogo dotknąć nie może. Tylko za granicą zachowały się jeszcze niedobitki właściwych lassalczyków, a programu gotajskiego wyrzekli się w Halle nawet jego twórcy, uznając go za zupełnie niezadowalający.
Pomimo to opuściłem, gdzie można to było uczynić bez uszczerbku dla sprawy, niektóre ostre zwroty i sądy o poszczególnych osobach, zastępując je kropkami. Uczyniłby to sam Marks, gdyby obecnie ogłaszał swój rękopis. Jego chwilami gwałtowny ton spowodowały okoliczności dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, byliśmy - Marks i ja – zrośnięci z ruchem niemieckim bardziej niż z jakimkolwiek innym; stanowczy krok wstecz, widoczny w tym projekcie programu, musiał nas przeto szczególnie oburzyć. Po drugie, staliśmy wówczas (w niespełna dwa lata po haskim kongresie Międzynarodówki) w ogniu zaciętej walki z Bakuninem i jego anarchistami, którzy czynili nas odpowiedzialnymi za wszystko, co zachodziło w ruchu robotniczym w Niemczech; mogliśmy wtedy oczekiwać, że nam przypiszą ukryte ojcostwo tego programu. Te względy dziś odpadają, a wraz z nimi odnośne ustępy przestają być niezbędne.
Również ze względu na przepisy prasowe zastąpiono kilka zdań kropkami. Taro gdzie musiałem użyć łagodniejszych wyrażeń, umieściłem je w prostokątnym nawiasie. Poza tym przedruk jest dosłowny.
Londyn, 6 stycznia 1891 r.
F. Engels
[Powrót na stronę główną] [Powrót do spisu prac Marksa i Engelsa]