113 „Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r.". Praca ta doszła do nas w postaci 3 rękopisów, z których każdy ma swą odrębną paginację (rzymskie cyfry). Z rękopisu drugiego zachowały się tylko cztery ostatnie strony (str. XL-XLIII). W rękopisie pierwszym każda ze składających się nań 27 stron podzielona została pionowymi linia mi na 3 kolumny, i każda kolumna zaopatrzona została na każdej stronie - jeszcze przed jej wypełnieniem - tytułem: „Płaca robocza", „Zysk z kapitału", „Renta gruntowa". Od strony XXII do końca rękopisu pierwszego Marks pisał przez wszystkie trzy kolumny, nie licząc się z uprzednio wpisanymi tytułami. Tekst tych sześciu stron (str. XXII-XXVII) nosi w obecnym wydaniu redakcyjny tytuł „Praca wyobcowana". Rękopis trzeci składa się z dużych 43 stron, podzielonych na dwie kolumny i ponumerowanych przez samego Marksa. Pod koniec trzeciego rękopisu (na str. XXXIX-XL) znajduje się „Przedmowa". — 497.
114 Przedmowa ta nie stanowi skończonej całości, ani też nie można uważać, że jest to wersja ostateczna, przeznaczona do druku. Jest to pełen przekreśleń i szkicowych ujęć pierwszy rzut przedmowy do pracy, którą Marks chciał napisać, a której części doszły do nas jako tzw. „Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r.". Plany swe, nakreślone w „Przedmowie", Marks zrealizował w pełni - po gruntownych studiach - w serii swych późniejszych, szczegółowych prac z zakresu filozofii i ekonomii. - 499.
115 Mowa o artykule pt. „Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstęp", który ukazał się w czasopiśmie „Deutsch-Französische Jahrbücher", Paryż 1844 (patrz tom niniejszy, str. 457-473). - 499.
116 Wyrażenia z artykułów Brunona Bauera zamieszczonych w miesięczniku „Allgemeine Literatur-Zeitung" w numerach z grudnia 1843r. oraz z marca i z lipca 1844 r. - 499.
117 Moses Hess, „Sozialismus und Communismus" („Socjalizm i komunizm"), „Die eine und die ganze Freiheit" („Wolność jednostki i ogółu"), „Philosophie der Tat" („Filozofia czynu") w zbiorze „Einundzwanzig Bogen aus der Schweiz", Zurych i Winterthur 1843. -500, 582.
117a Patrz tom niniejszy, str. 750-781. - Red. 500
118 Ludwig Feuerbach, „Grundsätze der Philosophie der Zukunft", Zurych i Winterthur 1843. - 500.
119 Ludwig Feuerbach, „Vorläufige Thesen zur Reformation der Philosophie" w II tomie zbioru „Anekdota zur neuesten deutschen Philosophie und Publicistik", Zurych i Winterthur 1843. - 500.
120 Mowa tu o Brunonie Bauerze i jego grupie z „Allgemeine Literatur-Zeitung". - 500.
121 Patrz F. Engels i K. Marks, „Święta Rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki", (Dzieła, t. 2 niniejszego wydania). - 502.
122 Marks posługiwał się przekładem francuskim: „Recherches sur la nature et les causes de la richesse des nations"; par Adam Smith. Traduction nouvelle avec les notes et observations; par Germain Garnier. Paryż 1802. - Stąd wszystkie podawane później przez Marksa strony pracy Smitha odnoszą się do wydania francuskiego. (Por. Adam Smith, „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów", Warszawa 1954, t. I, str. 88, 92). - 503.
123 Por. tamże, str. 74-75. - 505.
124 Por. tamże, str. 76-77. - 507.
125 Wilhelm Schulz, „Die Bewegung der Produktion. Eine geschichtlich-statistische Abhandlung", Zurych i Winterthur 1843. - 511.
126 Charles Constantin Pecqueur, „Théorie nouvelle d'économie sociale et politique, ou études sur l'organisation des sociétés", Paryż 1842. - 513.
127 Charles Loudon, „Solution du problème de la population et de la subsistance", Paryż 1842. - 513.
128 Eugène Buret, „De la misère des classes laborieuses en Angleterre et en France", Paryż 1840. - 514.
129 Jean Baptiste Say, „Traité d'économie politique, ou simple exposition de la manière dont se forment, se distribuent et se consomment les richesses", wydanie trzecie, Paryż 1817. Wydanie polskie: „Wykład ekonomii politycznej, czyli proste wyłuszczenie, jak się tworzą, rozdzielają i spożywają bogactwa" przez Jana Baptiste Say, tłumaczenie z francuskiego przez Damazego Dzierożyńskiego, Warszawa 1821; por. t. I, str. 140-141. - 517.
129a W tym miejscu rękopisu Marks zrobił przypis w języku francuskim: „Wiadomo, że na wielkich uprawach zajęta jest zwykle przy pracy tylko niewielka ilość rąk". - Red.
130 Cały ten ustęp (łącznie z cytatami z książki Ricarda „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania" i z książki Sismondiego „Nowe zasady ekonomii politycznej" etc.) wzięty jest z pracy Bureta, cyt. wyd., t. I, str. 6-7. - 529.
131 Por. cyt. wydanie polskie, t. I, str. 136-137. - 531.
131a Na tym kończy się rękopis pierwszy. - Red.
132 Tak zaczyna się czterdziesta strona drugiego rękopisu. Początkowych stron brak. - 561.
133a Tygodnik wydawany w Paryżu w latach 1789-91, stanowiący serię pamfletów jakobina Camille'a Desmoulins. - 565.
133b Napuszony staroheglowski teolog Funke ze łzami w oczach powtarza za panem Leo, jak to w czasie zniesienia poddaństwa pewien niewolnik nie chciał przestać być własnością szlachecką. Porównaj także patriotyczne fantazje Justusa Masera134, które wyróżniają się tym, że ani na chwilę nie wykraczają poza poczciwy, drobnomieszczański, „domorosły", pospolity, ograniczony horyzont filistra, a pomimo to są czystymi fantazjami. Ta sprzeczność sprawiła, że tak urzekają umysłowość niemiecką.
134 Justus Moser, „Patriotische Phantasien", Berlin 1774-1778. - 566.
134a Na tym kończy się rękopis drugi, — Red.
134b Ekonomia ta jest samoistnym ruchem własności prywatnej, który w świadomości stał się ruchem dla siebie, nowoczesnym przemysłem jako samoistnym podmiotem.
134c Patrz tom niniejszy, str. 755. - Red
134d Prostytucja to tylko szczególny wyraz powszechnej prostytucji robotnika, a ponieważ prostytucja jest stosunkiem obejmującym nie tylko prostytuowanego, lecz i prostytuującego — którego nikczemność jest jeszcze większa — to do tej kategorii należy także kapitalista itp.
134e Dlatego jest ona tak samo wieloraka, jak wielorakie są określenia istoty i działania ludzkie.
134f Praktycznie mogę ustosunkować się do rzeczy po ludzku tylko wtedy, kiedy rzecz ustosunkowuje się po ludzku do człowieka.
134g Por. tom niniejszy, str. 626-628. - Red.
134h W oryginale słowo trudne do odczytania. - Red.
134i W rękopisie udarty lewy dolny róg stronicy, wskutek czego zachowały się tylko końcowe słowa sześciu wierszy (podane w następnym przypisie). Można z nich wywnioskować, że Marks krytykuje tu heglowskie przezwyciężenie alienacji. - Red.
134j Przy ,,przezwyciężeniu" alienacji ,,na modłę staroniemiecką - na sposób heglowskiej fenomenologii", to znaczy przy przezwyciężeniu jej tylko w „świadomości" podmiotu. - Red.
134k Urwana dolna część stronicy rękopisu; brak trzech lub czterech wierszy. - Red.
135 Por. cyt. wyd. polskie, t. I, str. 31. - 604.
136 Antoine Destutt de Tracy, „Éléments d'idéologie. IV-e et V-e parties. Traité de la volonté et de ses effets", Paryż 1826, str. 68, 78. -604.
137 Por. cyt. wyd. polskie, t. I, str. 323, 77. - 605.
138 Frédéric Skarbek, „Théorie des richesses sociales", Paryż 1839. Por. Fryderyk Skarbek, „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekonomii politycznej". Warszawa 1955, t. I, str. 27-28, 61, 89-96. - 605.
139 Por. James Mill, „Éléments d'économie politique" (przełożył z angielskiego J. T. Parisot), Paryż 1823, str. 7, II-12. - 605.
139a Na tym urywa się ta czcić trzeciego rękopisu, która stanowi uzupełnienie do XXXIX stronicy rękopisu drugiego. - Red.
139b Por. str. 626-628. - Red.
139c W rękopisie stówo trudne do odczytania. - Red.
140 Przekład Emila Zegadłowicza, Warszawa 1953, cz. I, str. 119. - 610.
140a Uważano wówczas, że wyrywanie poduszki spod głowy umierającego przyśpieszało jego śmierć. - Red.
140b Podkreślenia Marksa. - Red.
141 Wiliam Szekspir, „Tymon Ateńczyk", akt IV. Dzieła, t. V, str. 580, 594, PIW 1958. Tłum. Leon Ulrich. - 611.
141a W oryginale gra słów: scheiden — rozłączać, separować; Scheidemünze — moneta zdawkowa. — Red.
141b W rękopisie brak w tym miejscu kawałka strony. - Red.
142 Bruno Bauer, „Kritik der evangelischen Geschichte der Synoptiker", t. I, II, Lipsk 1841, t. III, Brunszwik 1842. - 615
143 Bruno Bauer, „Das entdeckte Christentum", Zurych i Winterthur 1843. - 615.
144 Bruno Bauer, „Die gute Sache der Freiheit und meine eigene Angelegenheit", Zurych i Winterthur 1842, str. 193. Autorem pytania był nie Gruppe, jak podaje przez pomyłkę Marks, lecz Marheineke. - 616.
145 Mowa o „Allgemeine Literatur-Zeitung". - 616.
145a Feuerbach rozpatruje zaprzeczenie zaprzeczenia, konkretne pojęcie, również jako myślenie, które w myśleniu przechodzi siebie i jako myślenie chce być bezpośrednio oglądem, przyrodą, rzeczywistością.
145a Język niemiecki pozwala tu na taką grę słów - przejście od pasywności, doznawania czegoś, cierpienia czegoś do namiętności, pasji. Począwszy zresztą od greki, gdzie cierpienie czegoś, odbieranie wrażeń jest połączone w jednym - nader bogatym semantycznie - słowie z afektem, namiętnością poprzez łacinę i języki romańskie ciągnie się to etymologiczne powinowactwo tych dwóch dla Polaka odrębnych pojęć. Podobnie w języku rosyjskim spotykamy się z analogicznym zjawiskiem. - Red.
146 W § 30 dzieła „Grundsätze der Philosophie der Zukunft" Feuerbach mówi: „Hegel to myśliciel, który przeszedł siebie w myśleniu". - 630.
146a Cały ten akapit Marks dopisał później na marginesie, stąd akapit następny wiąże się ściśle z poprzednio omówionym zagadnieniem. - Red.
147 Georg Wilhelm Friedrieb Hegel, „Encyklopedie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse", 3 wydanie, Heidelberg 1830. - 636.
147aTo znaczy, że na miejsce owych zastygłych abstrakcji stawia Hegel krążący w samym sobie akt abstrakcji; dzięki temu, i to jest jego zasługą, mógł on wskazać źródło wszystkich tych nieodpowiednich pojęć (które, jeśli chodzi o ich pierwotne pochodzenie, należą do różnych filozofii), ująć je syntetycznie i zamiast jakiejś jednej określonej abstrakcji uczynić przedmiotem krytyki abstrakcję wyczerpującą je, wszechogarniającą. (Zobaczymy później, dlaczego Hegel oddziela myślenie od podmiotu, ale już teraz jest rzeczą jasną, że jeżeli nie ma człowieka, to i manifestacja jego istoty nie może być ludzka i dlatego również myślenie nie mogło być rozpatrywane jako manifestacja istoty człowieka pojmowanego jako podmiot ludzki i przyrodniczy, obdarzony oczami, uszami itd., żyjący w społeczeństwie, świecie i przyrodzie).
148 Tamże, str. 393. - 639.