De canossagang naar Londen

De omstandigheden waaronder de verkiezing van Hirsch tot redacteur van de Sozialdemokrat tot stand was gekomen en de bedenkingen bij de meerderheid van de partijleiding over deze verkiezing, maakten dat het mij gepast leek om nu aan de lang geplande en herhaaldelijk uitgestelde reis naar Londen te beginnen. Hirsch woonde op dat moment in Londen, dus ik kon meteen met hem praten. Maar ik wilde ook dat Bernstein, tegen wie Marx en Engels en ook Hirsch een sterke vijandigheid hadden, met mij mee zou gaan naar Londen, naar het hol van de leeuw, om te laten zien dat hij niet de slechte kerel was die de twee oude mannen in hem zagen. Voor Bernstein zelf had het leven in Zürich en de dagelijkse berichten van daaruit over de Duitse toestand een andere gemoedstoestand teweeggebracht dan die in het artikel over het kwade driemanschap in het Richterschen Jahrbuch. Ik had zelfs de stille hoop dat als Hirsch de redactie van de Sozialdemokrat zou weigeren, Bernstein erin zou slagen zijn plaats in te nemen. Maar wilde dat slagen, was een persoonlijk verdraagzame relatie tussen de nieuwe redacteur en Marx en Engels noodzakelijk. Dus vroeg ik Bernstein om met me mee te gaan op Canossa-reis naar Londen, waar hij onmiddellijk mee instemde. We ontmoetten elkaar in Calais, omdat Bernstein alle reden had om geen voet op Duitse bodem te zetten.

In Londen aangekomen, bezochten we eerst Engels, die tussen 10 en 11 uur ’s ochtends aan het ontbijt zat. Engels had de gewoonte om nooit voor 2 uur ’s nachts naar bed te gaan. Engels ontving ons heel vriendelijk; hij sprak me meteen aan met jij, net als Marx, die we ’s middags bezochten, en Engels, die dit jaar weduwnaar was geworden, nodigde me uit om bij hem te blijven, en de tijd werd natuurlijk gebruikt voor een grondige gedachtewisseling, over alle aspecten, in de loop waarvan Bernstein zichtbaar het vertrouwen van beiden won. Gedurende de dagen die we in Londen doorbrachten, was Engels de gids die ons de bezienswaardigheden van Londen liet zien. Paul Singer arriveerde ook, die vanuit Manchester naar Londen was teruggekeerd van zijn jaarlijkse zakenreis in Engeland. De enige zondag die we in die tijd in Londen doorbrachten, waren we allemaal uitgenodigd om bij Marx te komen eten. Ik had mevrouw Jenny Marx al ontmoet, een voorname dame die meteen mijn sympathie had gewonnen en die haar gasten op de meest charmante en beminnelijke manier wist te vermaken. Die zondag ontmoette ik ook haar oudste dochter Jenny, getrouwd met Longuet, die met haar kinderen op bezoek was gekomen. Ik was zeer aangenaam verrast om de warmte en tederheid te zien waarmee Marx, die in die tijd universeel werd gezien als de ergste misantroop, met zijn twee kleinkinderen wist te spelen en hoeveel ze van hun grootvader hielden. Naast Jenny, de oudste dochter, waren ook de twee jongere dochters, Tussy, die later mevrouw Aveling werd, en Laura, de vrouw van Lafargue, aanwezig. Tussy met zwart haar en zwarte ogen, het evenbeeld van haar vader, Laura, lichtblond met donkere ogen, meer het evenbeeld van haar moeder, allebei mooi en energiek.

Het was voor vreemden opvallend dat Marx door zijn vrouw en kinderen altijd Mohr werd genoemd, alsof hij geen andere naam had. Dat kwam door zijn gitzwarte haar en baard, die, met uitzondering van zijn snor, toen al stralend wit was. Engels had ook een koosnaam. De familie Marx en zijn naaste kennissen noemden hem Generaal, hoewel het woord altijd in het Engels werd uitgesproken. Hij verdiende deze titel door zijn studie krijgswetenschap, waar hij een voorliefde voor had. Hij werd geacht een zeer gezaghebbend oordeel te hebben over militaire en krijgswetenschappelijke zaken. Toen ik op de dag voor ons vertrek de familie Marx weer bezocht, lag mevrouw Marx in bed. Toen ik vroeg of ik afscheid mocht nemen, leidde Marx me naar haar toe met de strikte instructie niet langer dan een kwartier met haar te praten. Maar we raakten meteen in zo’n geanimeerd gesprek dat ik haar toestand helemaal vergat en het kwartier werd meer dan een half uur. Toen kwam Marx, die ongeduldig was geworden, binnen en gaf me een preek en zei dat ik zijn vrouw uitputte. Ik nam weemoedig afscheid van haar, want de ziekte waaraan ze leed was ongeneeslijk. Ik heb haar nooit meer gezien. Ze stierf het jaar daarop.

Wat betreft de redactie van de Sozialdemokrat stemde Hirsch na veel mitsen en maren in met het leiden van de redactie en de verhuizing naar Zürich onder de voorwaarden die ik namens de directie had geformuleerd.

Na een verblijf van acht dagen verlieten we Londen, tevreden met het resultaat. Bernstein reisde via Parijs terug naar Zürich, Singer en ik reisden samen tot Keulen, waar ik hem achterliet. Maar mijn overtuiging dat ik nu vrede had met Hirsch bleek al snel een waanidee te zijn, zoals blijkt uit de volgende brief aan Engels van 26 december 1880:

Beste Engels!
De kwestie Hirsch is zo opgelost dat Hirsch blijft waar hij is en de redactie niet overneemt.
Geheel in tegenstelling tot wat we hadden afgesproken, kwam er op de avond van 24 december een brief van hem, waarin hij de bekende beschuldigingen aan het adres van de redactie in Zürich herhaalde en verklaarde dat hij niet naar Zürich zou gaan, maar in plaats daarvan de redactie vanuit Londen zou leiden. Deze brief, die ik gisteren voorlas op de bijeenkomst waar Liebknecht aanwezig was, sloeg de bodem uit het vat. We waren nu unaniem van mening dat Hirsch Londen niet wilde verlaten, en omdat het aan de andere kant voor Hirsch onmogelijk is, en zonder dwang van buitenaf, de geplande verandering uit te voeren, werd zijn brief opgevat als een afwijzing en heb ik vandaag dienovereenkomstig geantwoord.

Opdat ik mezelf niet hoef te herhalen, verzoek ik u Hirsch mijn brief ter inzage te geven.

De regeling zou zo moeten zijn dat Liebknecht de hoofdleiding van het blad heeft, redactionele artikelen en politieke overzichten schrijft of verzorgt, en Kautsky de correspondentie en de technische kant van het redigeren voor zijn rekening neemt. De ervaring moet leren hoe deze regeling zal uitpakken; ik heb geen grote verwachtingen. Ik vraag jullie (jij en Marx) om Liebknecht zo goed mogelijk te steunen, vooral zolang hij in de gevangenis zit.

De zending thee, whisky enz. is goed aangekomen en wacht op verbruik. Mijn vrouw stuurt haar hartelijke dank en ik wil graag mijn speciale dank toevoegen voor alles wat je voor me hebt gedaan in Londen.

Er ligt hier een hele berg werk op me te wachten en de vakantie komt goed uit om dat gedaan te krijgen. Verder alles zoals voorheen. Liebknecht was 24 uur op vakantie, maar moest gistermiddag terug. Op oudejaarsavond krijgt hij weer 24 uur vrij. De mensen zijn hier nog steeds fatsoenlijk.

Beste wensen voor jullie allemaal, vooral voor de familie Marx.
Uw A. Bebel.

Kautsky weigerde toe te treden tot de redactie van de Sozialdemokrat; hij was niet van plan permanent in Zürich te blijven. [Ik kan me de feiten niet meer herinneren, maar ik geloof dat Bebel zich hier vergist. Ik was toen niet van plan om Zürich te verlaten. Als ik weigerde, was dat waarschijnlijk omdat ik er als Oostenrijker die nooit in Duitsland had gewoond, niet op vertrouwde dat ik onder de moeilijke omstandigheden van die tijd altijd de juiste kijk op de Duitse politiek zou hebben. Ik vond het daarom gepaster dat Bernstein de redactie van de Sozialdemokrat overnam, waar ik ook werkte totdat ik ging werken aan de oprichting van de Neue Zeit. – K. Kautsky] Bernstein nam dus voorlopig de plaats van Vollmar in, en zie, nu bleek dat we in hem de juiste man hadden gevonden. Zelfs de Londenaren verklaarden tevreden te zijn met het redactiewerk zoals dat sinds Nieuwjaar was georganiseerd. Dus meldde ik Engels op 2 februari 1881 dat ik Bernstein vandaag had geschreven met de vraag of hij definitief de redactie op zich wilde nemen. Als hij accepteert, zijn we van een grote zorg af. En Bernstein accepteerde uiteindelijk, zij het met tegenzin en na veel aarzelen. Daarmee hadden we de redacteur dat het blad nodig had.
In de brief die ik noemde, schreef ik verder aan Engels:

Wat je schreef over de toespraak van Liebknecht in de Saksische landdag heb ik niet zo goed gevolgd. Ik was even de controle kwijt. Hij had zich veel te veel laten leiden, vooral in de Saksische landdag, door Fr. en P. [Freytag und Puttrich. - D.H.] Bovendien had hij zich altijd veel te veel op het puur politieke gericht, waardoor hij te weinig oog had voor de economische omstandigheden en hun ontwikkelingen en daardoor noodzakelijkerwijs tot verkeerde opvattingen kwam.

Het zou goed zijn als je af en toe je mening met Liebknecht zou delen over zijn toespraak in de Landdag. Zo’n invloed is des te belangrijker omdat de meerderheid van de ‘leiders’ nog eenzijdiger is dan Liebknecht en behept met een alarmerend pessimisme.

Gelukkig is de massa, zoals altijd, beter dan de leiders en zal ze op een dag boven hen uitstijgen. Ik heb dit bij verschillende gelegenheden openlijk gezegd toen ik, in de uitwisseling van meningen die plaatsvindt, kritiek moest leveren op het eenzijdige en scheve oordeel over onze situatie en het bijna volledige gebrek aan vertrouwen in de massa.

Het is voor mij onbegrijpelijk dat je in onze omstandigheden alleen maar hoopvol naar de toekomst kunt kijken. Het lijdt geen twijfel dat ze onaangenaam en weerzinwekkend zijn voor ons persoonlijk, maar om heel andere redenen zijn ze ook onaangenaam voor de meerderheid van onze tegenstanders, tot aan de heersende klasse toe ...

Het is interessant om te horen wat je te horen krijgt als je je als wolf in schaapskleren onder de kooplieden en fabriekseigenaren begeeft en hun oprechte gevoelens hoort. Bismarck en zijn systeem zijn nog nooit zo uitgescholden als nu. De volgende verkiezingen zullen waarschijnlijk sterk oppositioneel gekleurd zijn ...

Kunt u geen redelijk betaalde correspondentie voor Liebknecht in een Engelse krant regelen, waarin hij kan schrijven zonder zichzelf iets te moeten verwijten? Als hij uit de gevangenis komt zal Liebknecht meer een inkomen in deze richting moeten zoeken, want de betaling voor onze bladen alleen zal hem niet voldoende levensonderhoud verschaffen ...

Ik zou je dankbaar zijn als je me af en toe wat schuiladressen zou kunnen sturen. Ik heb die van afgelopen zondag in Breslau vernietigd, toen ik door vier politieagenten werd vereerd in de woning van Hepner. We waren met zes of zeven man samen en bespraken verschillende zaken, toen de dienders van de heilige hermandad plotseling binnenkwamen in de hoop een grote vangst te doen en een fysieke inspectie en doorzoeking van de woning uitvoerden. Het enige wat ze vonden was een brief aan Hasenclever waaraan ik was begonnen en die ik tijdens het bezoek niet had kunnen afmaken. Met deze brief konden ze niets doen. De heren vertrokken gedwee na twee uur.
Vriendelijke groeten aan jullie allemaal.
Uw A. Bebel

Ik wil dit deel niet afsluiten zonder een paar woorden over Engels te schrijven: persoonlijk was Engels een charmant, beminnelijk persoon die de stelregel van Maarten Luther naleefde, dat wijn, vrouwen en zang de specerijen van het leven waren, maar hij vergat de ernst van het werk niet. Tot het einde van zijn leven was hij een van de ijverigste mensen die, zelfs nadat hij de zeventig was gepasseerd, Roemeens leerde en alle gebeurtenissen met de levendigste belangstelling volgde. – Hij was altijd opgewekt en goedgehumeurd en had een verbazingwekkend geheugen voor allerlei kleine belevenissen en grappige situaties uit zijn bewogen leven, die hij in vrolijk gezelschap deelde en zo de conversatie opvrolijkte. Een avond met hem was een van de prettigste herinneringen van de vrienden en kameraden die hem bezochten. De gesprekken waren zeer geanimeerd, of ze nu over serieuze onderwerpen spraken of dat de stemming luchtig was. Engels was ook een stevige drinker die over een respectabele wijnkelder beschikte en blij was als zijn gasten zijn wijn eerden.

Op de puriteinse zondag, de dag waarop een verblijf in Londen een gruwel is voor ieder vrolijk mens, hield Engels open huis. Iedereen die kwam was welkom en geen van zijn gasten verliet zijn huis voor twee of drie uur ’s nachts. – Ik was verschillende keren zijn gast tot aan zijn dood in 1895, en hij was één keer de mijne, toen hij in 1893 op mijn aanhoudende aandringen besloot om naar het vasteland te reizen, waar hij het Internationale Congres in Zürich en daarna in Wenen bezocht. Toen hij in 1895 op vijfenzeventigjarige leeftijd overleed, voelde het alsof er een stuk van mij was gestorven. En vele anderen hadden ook dit gevoel.

Ik had mijn aanwezigheid in Londen ook gebruikt om een lezing te geven over de sociaal-politieke situatie in Duitsland aan de Communistische Arbeiders Onderwijs Vereniging. Hoewel de aanhangers van Most talrijk aanwezig waren, durfde geen van hen zich tegen mij te verzetten. Aan de andere kant nodigden ze me uit om te spreken op een bijeenkomst die ze hadden belegd over een agenda die ze hadden opgesteld. Ik weigerde.