Leest u dit met een smartphone?
Met (enkele) smartphones moet u zelf uitmaken welke modus voor u geschikt is
Leest u dit met een smartphone?
Met (enkele) smartphones moet u zelf uitmaken welke modus voor u geschikt is
Het voorbereidend comité riep het eenwordingscongres bijeen op 25 mei 1875 en de daaropvolgende dagen. Na jaren van bittere onderlinge strijd stonden de voorheen vijandige broeders nu oog in oog in een gezamenlijk streven. Wie zal het verbazen dat ze elkaar niet meteen als broeders omhelsden, maar elkaar soms met argwaan bekeken? Het vergde nog steeds veel onderlinge consideratie en met elkaar omgaan alsof het om verse eieren ging, om de persoonlijke en andere verschillen niet te laten botsen. In die tijd keken onze wederzijdse tegenstanders met nieuwsgierigheid en spanning naar Gotha om te zien of de eenwording zou slagen. En na een paar kleine wrijvingen slaagde het boven verwachting en wierp het zijn vruchten af.
Op het Congres werden 25.659 partijleden vertegenwoordigd door 127 afgevaardigden. Hiervan had de Algemene Duitse Arbeidersvereniging 16.538 leden met 71 afgevaardigden en de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij 9.121 leden met 56 afgevaardigden.
W. Bock-Gotha opende de vergadering namens het lokale comité en heette de aanwezigen welkom. Bock was een van de medeoprichters van de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij in Eisenach, en nu hielp hij voor de tweede keer bij de oprichting van de nieuwe, grotere partij.
Geib en Hasenclever werden gekozen tot voorzitters van het Congres. Tijdens de behandeling van de mandaten verklaarde ik mij voorstander van de toelating van een kleine vereniging van lassalleanen in Leipzig, die zich had afgesplitst van de hoofdvereniging. Als het een vereniging moest zijn, het zij zo. Auer maakte bezwaar. Mijn motie werd verworpen, maar de vertegenwoordiger van de sekte werd toegelaten in een adviserende hoedanigheid. Ik had dus voor de helft gewonnen. Breslau stelde ook voor dat de twee fracties hun afzonderlijke congressen zouden houden voordat het algemene congres zijn beraadslagingen begon om hun interne zaken te organiseren. Auer was tegen. Deze konden net zo goed na het algemene congres gehouden worden. De Eisenachers hadden hier een dag voor nodig. Hun rekeningen klopten, zoals de aanwezige afgevaardigden zouden getuigen. Het Congres zou plaatsvinden volgens de afspraken die de vertegenwoordigers van de twee partijen hadden gemaakt. Niemand had bijbedoelingen. De slogan van de Eisenachers was: We zijn arm, maar eerlijk.
Wij konden het Congres niet verlengen, dus waren we tegen de motie van Breslau. De opmerkingen van Auer waren begrijpelijkerwijs beledigend voor de andere partij, dus nam Fritzsche de volgende dag het woord om zich te beklagen over de uitspraak van Auer: “We zijn arm, maar eerlijk”. Deze woorden wekten de verdenking dat er oneerlijk gehandeld werd in de Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein. Geib stelde Fritzsche gerust. Auer legde uit dat hij de uitspraak onder de gegeven omstandigheden gerechtvaardigd vond. De lassalleanen zelf hadden dergelijke aanvallen gedaan en over “beide kanten” gesproken.
Dit was de enige ernstige grief die tijdens de onderhandelingen naar voren kwam.
Liebknecht was de spreker over het programma. Het programma bevatte de zin: De bevrijding van de arbeiders moet het werk zijn van de arbeidersklasse, “waar tegenover alle andere klassen slechts één reactionaire massa zijn.” Ik stelde voor om de laatste zin te vervangen door: waar tegenover alle klassen reactionair zijn. Vahlteich ging verder en stelde voor de hele paragraaf te schrappen. Zijn motie werd verworpen met 12 stemmen voor en 111 tegen, mijn motie met 58 stemmen voor en 50 tegen. Tijdens de specifieke discussie over de volgende eisen stelde ik voor om stemrecht te eisen voor burgers van beide geslachten. Hasselmann was tegen, Auer vóór mijn motie. De motie werd verworpen met 55 tegen 62 stemmen voor. Hasenclever zei later: Veel afgevaardigden hadden tegen mijn motie gestemd omdat ze vonden dat de eis gedekt werd door de uitdrukking burgers; Liebknecht legde een soortgelijke verklaring af en zei dat hij om stilistische redenen (beide geslachten) tegen mijn motie had gestemd, maar dat hij het inhoudelijk met me eens was. Een aantal kleinere amendementen die we hadden voorgesteld, werd vervolgens aangenomen. Bij de eindstemming werd het programma unaniem aangenomen. De principe-zinnen luidde nu:
1. Arbeid is de bron van alle rijkdom en cultuur, en omdat algemeen nuttige arbeid alleen mogelijk is door de maatschappij, behoort het hele product van arbeid toe aan de maatschappij, dat wil zeggen aan al haar leden, met een algemene verplichting tot arbeid, door gelijke rechten, aan ieder volgens zijn rationele behoeften.
In de huidige maatschappij zijn de arbeidsmiddelen het monopolie van de kapitalistische klasse; de daaruit voortvloeiende afhankelijkheid van de arbeidersklasse is de oorzaak van ellende en slavernij in al haar vormen.
De bevrijding van de arbeid vereist de transformatie van de arbeidsmiddelen in het gemeenschappelijk bezit van de maatschappij en de coöperatieve regulering van alle arbeid met gebruik zonder winstoogmerk en eerlijke verdeling van de opbrengsten van de arbeid.
De bevrijding van de arbeid moet het werk zijn van de arbeidersklasse, waar tegenover alle andere klassen slechts een reactionaire massa zijn.
2. Uitgaande van deze principes streeft de Socialistische Arbeiderspartij van Duitsland met alle wettelijke middelen naar een vrije staat en een socialistische maatschappij, het doorbreken van de ijzeren loonwet door afschaffing van het systeem van loonarbeid, de afschaffing van uitbuiting in al haar vormen, de opheffing van alle sociale en politieke ongelijkheid.
Hoewel de Socialistische Arbeiderspartij van Duitsland aanvankelijk binnen een nationaal kader opereerde, is zij zich bewust van het internationale karakter van de arbeidersbeweging en is zij vastbesloten om alle plichten te vervullen die zij de arbeiders oplegt om de verbroedering van alle mensen werkelijkheid te laten worden.
3. Om een begin te maken met de oplossing van de sociale kwestie eist de Socialistische Arbeiderspartij van Duitsland de oprichting van socialistische productiecoöperaties met overheidssteun onder democratische controle van het werkende volk. Productiecoöperaties moeten worden opgericht voor industrie en landbouw op een zodanige schaal dat daaruit de socialistische organisatie van alle arbeid voortkomt. Gevolgd door democratisering van de staat en de volgende maatschappelijke eisen.
Zoals uit het programma blijkt werd de naam van de verenigde partij: “Socialistische Arbeiderspartij”. Hasenclever bracht verslag uit over de voorgestelde organisatie, die ook unaniem werd aangenomen met een paar amendementen. De partij werd toen geleid door een uitvoerend comité van vijf mensen, gekozen door het Congres. Een controlecommissie van zeven personen werd opgericht om toezicht te houden op het bestuur van het uitvoerend comité, waarvan de zetel werd bepaald door het Congres en waarvan de verkiezing werd uitgevoerd door de leden van de partij op de zetel van de controlecommissie. Daarnaast werd een comité van achttien personen gekozen, die in heel Duitsland woonden, om op te treden als een voorlopige instantie van het partijbestuur en om door het uitvoerend comité te worden uitgenodigd voor overleg over bijzonder belangrijke zaken. Het beheer van lokale zaken werd toegewezen aan een agent die door het partijbestuur was aangesteld op voordracht van de leden van een plaats. Er werd gehoopt dat dit beschuldigingen van onwettige vereniging van de organisaties zou voorkomen. Zoals al snel bleek, tevergeefs.
Op mijn voorstel werd Hamburg gekozen als zetel van het partijbestuur. Verder werden de door mij voorgestelde salarissen voor de vijf bestuursleden geaccepteerd, volgens welke de bestuursvoorzitter 65 talers per maand zou krijgen, zijn plaatsvervanger 15 talers, de twee secretarissen elk 50 talers en de penningmeester 35 talers. Deze tarieven waren eerder tussen ons overeengekomen; ik stelde ook namens de Eisenachers voor om drie lassalleanen en twee Eisenachers in het nieuwe bestuur te kiezen, wat ook werd geaccepteerd. Hasenclever werd gekozen als eerste voorzitter, Hartmann-Hamburg als tweede voorzitter, Auer en Derossi als secretarissen en Geib als penningmeester. Leipzig werd de zetel van de controlecommissie en ik de voorzitter.
De officiële organen van de partij werden de Neuen Sozialdemokrat in Berlijn en de Leipziger Volksstaat. Beide publicaties werden partijeigendom.
Op 27 mei om half twaalf kwamen de beraadslagingen tot een einde en werd het Congres afgesloten met een toost op de arbeiders van alle cultuurstaten, gevolgd door het zingen van de Arbeiders-Marseillaise.
Bracke, die om gezondheidsredenen niet op het Congres was, was aan het eind van het Congres in een positievere stemming vanwege de behaalde resultaten. Hij schreef naar Engels op 27 mei:
“Ik kan je persoonlijk nog niets vertellen, want je moet eerst zien wat er besloten is voordat je een oordeel velt. Als deze resoluties niet onzinnig zijn, zullen we geen onzin uitkramen. (Toespeling op een brief van Liebknecht aan Bracke.) In ieder geval waren Liebknecht, Geib, enz. vastbesloten om hun fout goed te maken. Het verloop van het Congres toonde dat de concessies van het ontwerp veel minder nodig waren vanwege de arbeiders dan uit persoonlijke consideratie voor Hasenclever, enz. Voor zover een oordeel nu al mogelijk is, ben ik tevreden over het Congres, omdat het heeft laten zien dat de arbeiders eigenlijk veel verder zijn dan ik dacht.”
Ik kwam maar in de herfst toe aan een antwoord op Engels’ brief van eind maart. Ik schreef:
“Leipzig, 21 september 1875.
Beste Engels!
Ik moet u mijn verontschuldigingen aanbieden voor het feit dat ik u zonder antwoord heb gelaten op uw brief van einde maart. Ik kan je echter verzekeren dat ik de eerste drie of vier maanden na mijn vrijlating nooit een rustig uur heb gehad waarin ik je brief had kunnen beantwoorden, en zelfs nu vind ik het moeilijk om de nodige vrije tijd te vinden.
Ik ben het volledig eens met uw oordeel over het programmavoorstel, zoals ook blijkt uit brieven van mij aan Bracke. Ik heb Liebknecht ook ernstig verweten dat hij zich aan de regels had gehouden, maar toen de misstap eenmaal was begaan, was het zaak om er zo goed mogelijk uit te komen. Wat het Congres besloot was het maximaal haalbare. Aan de andere kant was er een verschrikkelijke bekrompenheid en in sommige gevallen hardnekkigheid; mensen moesten worden behandeld als porseleinen poppen om het eenwordingscongres, dat met zoveel tamtam was opgevoerd, niet zonder resultaat te laten mislukken, tot gejuich van de tegenstanders en tot grote verlegenheid van de partij. Uiteindelijk was het echter mogelijk om zo te opereren, vooral in de kwestie van personen, dat we tevreden konden zijn met het resultaat. Er zal echter nog veel strijd moeten worden geleverd tegen bekrompenheid en persoonlijk egoïsme, maar ik twijfel er niet aan dat als we vakkundig te werk gaan, ook deze gevechten zullen worden gestreden zonder het geheel te schaden en dat over twee jaar een heel andere geest zal doordringen in de elementen die zich nog gedeeltelijk verzetten tegen verandering.
Het is allemaal een kwestie van opvoeding. Na acht of negen jaar te zijn opgevoed in de geest van Lassalle en Schweitzer, willen mensen niet meteen wennen aan de andere methode, hier moeten we geduld hebben.
De opvoedingsmethode die ik heb beschreven zou misschien aanzienlijk verkort kunnen worden als we in staat zouden zijn te voldoen aan de uitnodigingen voor bijeenkomsten en toespraken die van alle kanten binnenstromen. Vooroordelen en vooringenomenheid zouden sneller kunnen verdwijnen met een persoonlijk contact, maar op afstand kunnen we niet doen wat nodig is.
In het bijzonder ben ik erg verlamd door mijn werk, en niemand was zo blij met de crash bij de landdagverkiezingen als ik. Liebknecht en Motteler, hoewel ze een volwaardige positie in de partij hebben, zijn niet veel beter af; want hun doorlopende werk is niet verenigbaar met het zwerversbestaan van propagandisten, en dan hebben we in dit opzicht al te veel gedaan om er veel verlangen naar te voelen. Longen en stemorganen hebben ook iets te zeggen.
Over het algemeen kunnen we zeer tevreden zijn over de vooruitgang van de partij; we zien nu pas hoe de eerdere strijd de krachten versnipperden, de partij staat er nu financieel beter voor dan ooit tevoren en de contributies komen stipt en regelmatig binnen, ondanks de zwakke economie.
Natuurlijk kon ik niet ingaan op uw vriendelijke uitnodiging voor Londen onder de hierboven beschreven omstandigheden; ik zou graag een keer naar het oude Engeland gaan, maar voorlopig kan ik er niet aan denken. Misschien moet ik volgend jaar naar het Rijnland, misschien voor zaken naar Nederland, en dan zal de afstand tot u niet te groot zijn.
Ik heb gehoord dat Marx in Karlovy Vary is, maar ik zal hem waarschijnlijk niet te zien krijgen; zoals Liebknecht me vertelde, wil hij terugkeren via Beieren. Ik ben over twee weken in Karlsbad, ik wil op zakenreis naar Bohemen, maar dan zal hij er niet zijn. Doe de groeten aan Marx als hij terugkomt. Wil je Duitsland niet bezoeken? U zit daar in Engeland als vastgeroest.
Vriendelijke groeten van je toegewijde
Bebel.”
Uit het antwoord dat ik van Engels kreeg, bleek dat hij en Marx mijn brief hadden opgevat in een zin die niet helemaal te rijmen viel met de inhoud ervan. Engels schreef:
“Londen, 12 oktober 1875.
Beste Bebel!
Uw brief bevestigt onze mening dat de eenwording van onze kant overhaast is en in zich de kiem draagt van toekomstige onenigheid. Als we erin slagen deze onenigheid uit te stellen tot na de volgende rijksdagverkiezingen, zou dat een goede zaak zijn ...
Het programma zoals het er nu uitziet bestaat uit drie delen:
1. De lassalleaanse zinnen en leuzen die een schande blijven voor onze partij. Als twee fracties het eens zijn over een gemeenschappelijk programma, dan zetten ze dat waarover ze het eens zijn er in en er buiten waarover ze het niet eens zijn. De staatssteun van Lassalle stond inderdaad in het programma van Eisenach, maar als een van de vele overgangsmaatregelen, en volgens alles wat ik heb gehoord, was het zonder het akkoord vrij zeker dat het op het Congres van dit jaar op verzoek van Bracke zou worden opgeschort. Nu figureert het als de enige onfeilbare en exclusieve remedie voor alle sociale kwalen. Het toestaan dat de “ijzeren loonwet” en andere lassalleaanse frasen aan ons werden opgelegd, was een kolossale morele nederlaag voor onze partij. Zij bekeerde zich tot het credo van Lassalle. Dat valt eenvoudigweg niet te ontkennen. Dit deel van het programma is het Caudijnse juk waaronder onze partij is doorgekropen, naar de grotere glorie van de heilige Lassalle;
2. uit de democratische eisen die volledig in de geest en stijl van de Volkspartij zijn gehouden;
3. uit eisen aan de “huidige staat” (hoewel niet bekend is aan wie de andere “eisen” worden gesteld), die erg verwarrend en onlogisch zijn;
4. uit algemene stellingen, meestal ontleend aan het Communistisch Manifest en de statuten van de Internationale, maar zo herschreven dat ze ofwel totaal onwaarheden of pure onzin bevatten, zoals Marx in detail bewees in het essay dat je kent. De hele zaak is een warboel, verward, onsamenhangend, onlogisch en in de hoogste mate beschamend. Als er ook maar één kritische geest in de burgerlijke pers was geweest, dan zou die dit programma zin voor zin hebben doorgenomen, elke zin op zijn werkelijke inhoud hebben onderzocht, de onzin heel concreet hebben ontleed, de tegenstrijdigheden en economische blunders hebben blootgelegd en onze partij gruwelijk belachelijk gemaakt (bv.: dat de arbeidsmiddelen tegenwoordig een “monopolie van de kapitalistische klasse” zijn alsof er geen grondbezitters zijn, het gepraat over “bevrijding van de arbeid” in plaats van de arbeidersklasse, de arbeid zelf is tegenwoordig veel te vrij!) In plaats daarvan hebben de ezels van de burgerlijke kranten dit programma heel serieus genomen, erin gelezen wat er niet in staat en het in communistische termen geïnterpreteerd. De arbeiders lijken hetzelfde te doen. Alleen dit feit heeft het Marx en mij mogelijk gemaakt om een dergelijk programma niet openlijk af te zweren. Zolang onze tegenstanders en ook de arbeiders onze opvattingen aan dit programma onderschuiven, mogen we erover zwijgen.
Als u tevreden bent met het resultaat in de persoonlijke kwestie, moeten de eisen aan onze kant wel erg laag zijn. Twee van ons en drie lassalleanen! Dus ook hier zijn de onzen geen gelijkwaardige bondgenoten, maar verslagen en weggestemd vanaf het begin. De actie van de commissie, voor zover wij die kennen, is ook niet verheffend: 1. besluit tot publicatie van Brackes en B. Beckers twee geschriften over Lassalle niet op de lijst van partijpublicaties te zetten; als dit wordt ingetrokken, is dat niet de schuld van het comité, noch van Liebknecht;
2. een verbod voor Vahlteich om de correspondentie aan te nemen die Sonnemann hem had aangeboden voor de Frankfurter Zeitung. Sonnemann vertelde dit aan Marx zelf, die op doorreis was. Wat me nog meer verbaast dan de arrogantie van het comité en de bereidwilligheid waarmee Vahlteich zich erbij neerlegde in plaats van het comité te negeren, is de kolossale domheid van deze beslissing. Het comité zou er eerder voor moeten zorgen dat een krant als de Frankfurter van uit alle plaatsen alleen door onze mensen geholpen wordt. -
... U heeft helemaal gelijk dat dit alles een opvoedend experiment is dat zelfs onder deze omstandigheden een zeer gunstige uitkomst belooft. De eenwording als zodanig is een groot succes als het twee jaar duurt. Maar het kon ongetwijfeld veel beter.”
Zoals je ziet, was het niet gemakkelijk om tot overeenstemming te komen met de twee oude mannen in Londen. Wat wij zagen als een wijze berekening en handige tactiek, zagen zij als zwakte en onverantwoordelijke meegaandheid; het feit van de eenwording was immers het belangrijkste. Logischerwijs droeg dit een verdere ontwikkeling in zich, en daar zorgen onze vrienden en vijanden nog steeds voor. Zelfs de bekrompenheid en kleinzieligheid, waaraan het partijbestuur in de door Engels bekritiseerde gevallen zich schuldig maakte, kon dat niet veranderen. Het moet gezegd worden dat in die tijd de Frankfurter Zeitung vriendelijk was tegenover de richting die wij verkozen, terwijl de Algemene Duitse Arbeidersvereniging menig geschil met Sonnemann moest uitvechten. Daarom was de vijandigheid tegen hem en zijn krant aan deze kant begrijpelijkerwijs erg groot.
De eenwording verliep echter niet zo vlot als ik in mijn brief aan Engels had beschreven. Vooral in Hamburg, waar Hasselmann en Richter-Wandsbeck en hun volgelingen het conflict aanwakkerden, waren er vaak heftige botsingen. Auer, die als partijsecretaris in Hamburg woonde, vond deze gebeurtenissen nogal alarmerend. Hij schreef me op 15 september 1875: er was nog steeds grote onenigheid onder de partijleden en het was de vraag of er een splitsing zou komen uit al dat duivels geleuter. En in een brief aan mij van 25 september herhaalde hij zijn klacht. Op het partijcongres van 1876 werd Richter-Wandsbeck uit de partij gezet vanwege zijn schadelijke activiteiten.
In Leipzig legde dr. Stephani zijn rijksdagmandaat in het voorjaar van 1875 neer. Er werd een tussentijdse verkiezing gehouden, waarbij ik opnieuw als partijkandidaat werd voorgedragen. Bij de verkiezing van 11 mei kreeg ik 4.018 stemmen, 367 meer dan het jaar ervoor bij de algemene verkiezingen; mijn nationaal-liberale tegenstander kreeg meer dan 1.000 stemmen minder, die naar een conservatief gingen. Ik was ook genomineerd als kandidaat voor het Saksische landdag-kiesdistrict Meerane-Hohenstein-Ernstthal. Ook hier werd ik verslagen, met 694 stemmen tegen 899 voor mijn nationaal-liberale tegenstander. Ik was erg blij met deze nederlaag, zoals ik al aangaf in mijn hierboven afgedrukte brief aan Engels. Op dat moment had de partij weinig aandacht besteed aan de landdagverkiezingen. Hoewel de kieswet zeer gunstig was in vergelijking met de huidige, moesten kiezers een census van 3 mark betalen aan directe staatsbelasting, Saksisch staatsburger zijn en 25 jaar oud zijn. Voor het recht om als parlementslid gekozen te worden, het zogenaamde passieve stemrecht, was een bedrag van minstens 30 mark aan directe staatsbelasting, een leeftijd van 30 jaar en drie jaar staatsburgerschap vereist. Toch was het aantal kiezers laag, omdat in die tijd veel arbeiders de staatsbelasting van 3 mark, die gekoppeld was aan een jaarinkomen van 600 mark, niet betaalden. Pas met de invoering van een nieuwe wet op de inkomstenbelasting in 1876 veranderde dit in ons voordeel als gevolg van de hogere inkomstenbelasting. Vanaf dat moment namen we met succes deel aan de verkiezingen voor de landdag.
Om het verbond dat zich tussen de voorheen vijandige broeders had voltrokken steeds meer in daden om te zetten, spraken we af dat de bekendste persoonlijkheden uit de twee voormalige kampen bijeenkomsten zouden houden in de districten die tot dan toe min of meer ontoegankelijk voor hen waren geweest. Zo gingen Liebknecht en Motteler naar het noorden en westen, Hasenclever, Dreesbach en anderen naar het zuiden en naar Saksen, ik naar Altona-Hamburg, waar mijn bijeenkomsten zeer goed bezocht werden, evenals in Berlijn, waar ik een grote bijeenkomst hield in de Tivoli. In Hamburg, Altona en omgeving kreeg de beweging een nieuwe basis met de oprichting van het Hamburg-Altonaer Volksblatt, dat op 1 oktober 1875 het licht zag. Hasenclever gaf er nu de voorkeur aan om het bestuur te verlaten en toe te treden tot de redactie van het Hamburg-Altonaer Volksblatt.
Voor mij persoonlijk was de situatie op dat moment niet prettig. Ik had veel last van het belangenconflict tussen mijn bedrijf en de partij, daarover klaagde ook Bracke eind augustus in een brief aan mij. Het was vreselijk om een slaaf van een bedrijf te zijn. Maar hoe kon ik eruit komen? Hij overwoog zijn drukkerij en uitgeverij te verkopen aan de coöperatieve drukkerij in Leipzig, maar aan de andere kant twijfelde hij. Hij had een overweldigende hoeveelheid werk en een zwaar tekort door de uitgeverij en de drukkerij. Ik bewonderde zijn opgewekte karakter, dat hij ondanks al zijn zorgen behield. Rond die tijd had ik mijn toekomstige compagnon gevonden, een verbintenis die pas in de herfst van het volgende jaar kon worden aangegaan, maar waarvan het nieuws zich in Leipzig als een bliksemschicht had verspreid, waardoor het door mijn tegenstanders gevoede gerucht ontstond dat ik me dan uit het partijleven zou terugtrekken. Het eerste nieuws over deze roddel kreeg ik van een kameraad uit Altenburg, die me op 30 augustus schreef: tijdens zijn recente bezoek aan Leipzig had hij uit verschillende bronnen vernomen dat ik een partner zou krijgen, een grootindustrieel zou worden en me daarna langzaam uit de partij zou terugtrekken. Hij had dit ook aan de kameraden van Meeran en Gößnitz verteld op een arbeidersfeest in Schmölln en hen verteld dat ze de pijnlijke klap die ze van mij hadden gekregen te boven moesten komen. Maar het was ontroerend om het rotsvaste vertrouwen te zien waarmee de kameraden in kwestie reageerden; ze geloofden het niet, ze dachten dat het onmogelijk was. Ondertussen had hij ook geleerd dat het niet waar was. Maar hij moest hen beloven dat hij mij over de zaak zou schrijven, om vergiffenis te vragen voor zijn opdringerigheid, maar dat ik het gerucht publiek zou tegenspreken, een verzoek dat ik mij onwaardig achtte.
Rond deze tijd – september 1875 – zat Most nog steeds in de gevangenis van Plötzensee. Ik schreef hem een lange brief om hem te troosten en vroeg hoe het met hem ging. Ik had gehoord dat zijn behandeling fatsoenlijker was geworden. Hij antwoordde op 27 september:
“Beste Bebel! Als ik je vertel dat ik vaak maanden niets van de partij of van partijkameraden heb gehoord, kun je je voorstellen dat ik blij was met je brief. Je hoeft je over mij geen zorgen te maken, ik voel mij ellendig (uitsluitend vanwege mijn karig leven), maar dat is niet de reden waarom ik in de put zit. Ik voel me al zo ellendig sinds mijn kindertijd, maar vooral sinds de laatste zeven jaar, dat ik veel kan verdragen ... Al het nieuws dat je me stuurt over onze partij bewijst me opnieuw dat alle vervolgingen die tegen ons zijn opgezet vruchteloos waren en zijn. Zodra ik vrij kom, hoop ik vreugde te hebben. En wat mijn stembanden betreft, die zullen het waarschijnlijk nog wel een tijd uithouden ... Wat doe ik? Nou, ik os! Ten eerste schrijf ik voor Geib, ten tweede doe [büffle] ik Franse vertalingen en ten derde ben ik bezig met het lezen [löffle] over het materialisme ... Je moet tegenwoordig ontzettend veel lezen als je niet als domkop wilt worden beschouwd ... Voor mij gaat de tijd relatief snel voorbij. Geib vindt dat ik moet vragen om voorlopig vrijgelaten te worden, maar dat heb ik al drie keer geweigerd, want dat smeken is principe- en zinloos.”
De nieuwe zitting van de Rijksdag opende eind oktober 1875. Na een onderbreking van bijna drieënhalf jaar nam ik voor het eerst weer deel aan de beraadslagingen. Het was ook de eerste zitting waarin de vertegenwoordigers van de partij voor het publiek verschenen als die van de verenigde partij. Het gedrag van de fractie was meteen levendiger, zelfbewuster en energieker dan in welke vorige zitting ook. De aard van het onderwerp droeg ook bij aan een levendige interventie.
De Rijksdag had een wetsvoorstel ontvangen over de wijziging van titel 8 van de arbeidswet in verband met een wetsvoorstel over onderlinge hulpfondsen. Het debat over het wetsvoorstel in de verschillende stadia van behandeling werd door ons met de grootste voortvarendheid gevoerd. Bijna alle leden van de parlementaire fractie namen deel aan de debatten, sommigen meermaals, en dienden ook een groot aantal moties in over de verschillende paragrafen. Bij de arbeiders had het ontwerp heftige meningsverschillen gebracht en een aantal verzoekschriften uitgelokt, waaronder met name het verzoekschrift van de commissie van de ziekenfondsen in Berlijn, waarin zeer gedetailleerd op afzonderlijke bepalingen van het wetsontwerp werd ingegaan.
Ik was door de fractie aangewezen om te spreken in het algemene debat. De onderhandelingen begonnen op 6 november en werden op dezelfde dag afgerond. De meerderheid was voorstander van zo weinig mogelijk discussie en een snelle afronding. Ik heb mij krachtig verzet tegen het ontwerp in zijn huidige vorm. Op dat moment waren de fractie en de partij van mening dat de ziekenfondsen uitsluitend aan de arbeiders toebehoorden, dat alleen zij de premies moesten betalen en volledig zelfbestuur moesten hebben. De aansprakelijkheid voor een ongevallenverzekering in al zijn consequenties moest uitsluitend aan de patroons worden overgedragen. Invaliditeits- en ouderdomsverzekeringen zouden gebaseerd moeten zijn op de bijdragen van beide partijen. Ik zei dat het ontwerp de arbeiders onder voogdij van de autoriteiten en de patroons stelde. Het ontnam de arbeiders het recht dat elke andere klasse had om hun eigen vermogen te beheren, het recht op onbeperkt zelfbestuur. Wat zou de Rijksdag zeggen als we zulke betuttelende regels zouden opnemen in een wet op aandelen of coöperaties! In plaats van uit te gaan van grote standpunten die het rijk waardig zijn, werden kleingeestige en pietluttige standpunten ingenomen. Vooral in verband met § 4 van de aansprakelijkheidswet is het ontwerp zeer twijfelachtig, omdat het de arbeiders in de hulpkassen lasten oplegt die de aansprakelijkheidsverzekering van de patroons had te dragen. Indien het wetsontwerp zijn huidig karakter zou behouden, zou het bij de arbeiders grote ontevredenheid veroorzaken, in plaats van voldoening, d.w.z. het tegendeel van wat men ermee wilde bereiken. Het ontwerp werd voorgelegd aan een commissie van 21 leden. Nadat deze beslissing was genomen, benaderde afgevaardigde Miguel mij met de vraag of ik bereid was om lid te worden van de commissie. Na navraag in mijn fractie stemde ik toe. Toen de verkiezing echter zou plaatsvinden, kwam Miguel opnieuw naar mij: tot zijn spijt moest hij mij mededelen dat de overgrote meerderheid van zijn fractie niet wilde dat ik werd gekozen. Hij raadde me aan een overeenkomst te sluiten met het Centrum. Ik weigerde; het was ons onwaardig om bij een andere fractie een verzoekschrift in te dienen voor een zetel in een commissie. Het seniorenconvent, dat de leden van de commissies verdeelde op basis van de sterkte van de parlementaire fracties, bestond toen al. Met onze negen leden werden we echter niet erkend als fractie; er waren er minstens vijftien nodig. Ik heb dus niet deelgenomen aan de commissie. Uiteindelijk stemden we tegen de wet omdat we geen succes hadden met onze amendementen; ze werden allemaal verworpen.
Een tweede wetsvoorstel dat onze betrokkenheid bij de onderhandelingen op de proef stelde, was de wijziging van het Wetboek van Strafrecht, die bedoeld was om maar liefst 53 artikelen van het Wetboek van Strafrecht, dat nog maar vijf jaar van kracht was, te wijzigen of in te voeren. Door 14 nieuwe vergrijpen voor te stellen, wilden de bondsregeringen vervolging verzekeren. Bismarck was altijd een man van geweld; hij geloofde dat hij elke voor hem ongemakkelijke of onaangename tijdsperiode, kon elimineren door staatsgeweld te gebruiken. Dit gold ook voor de katholieke, Poolse en socialistische bewegingen. En hij liet zich niet van deze opvatting afbrengen, ook al was aan het einde van zijn leven het complete fiasco van deze politiek duidelijk te zien en was hij verslagen en niet de overwinnaar. De wijziging van het Wetboek van Strafrecht was bedoeld om op grote schaal te bereiken wat politie en de rechters tot nu toe niet gelukt was. Het waren met name de zogenaamde politieke paragrafen van het strafwetboek, bv. §§ 95, 103, 110, 111, 113, 114, 117, 128, 130, 130a, 131 enz., die dienovereenkomstig moesten worden aangescherpt. Zo moest § 130 als volgt worden gewijzigd: Hij die in het openbaar verschillende klassen van de bevolking tegen elkaar ophitst op een wijze die de openbare vrede in gevaar brengt, of hij die in het openbaar de instellingen van het huwelijk, het gezin of het eigendom door spreken of schrijven op dezelfde wijze aantast, wordt gestraft met gevangenisstraf. § 131 werd op dezelfde manier uitgebreid en de beruchte voormalige Pruisische paragraaf over haat en minachting werd in plaats daarvan gewijzigd voorgesteld. Wij volgden de tactiek om aanvankelijk terughoudend te zijn en de liberalen, die erg ontevreden waren over het regeringsontwerp, het voortouw te laten nemen. Deze tactiek bleek de juiste te zijn. Niet alleen Dr. Hänel van de Vooruitgangspartij, maar zelfs de nationaal-liberalen Bamberger en Lasker ontwikkelden standpunten over de vrijheid van publieke opinie waaraan we niets hoefden toe te voegen, maar die heel anders waren dan de houding die ze een paar jaar later aannamen ten opzichte van het tweede socialistische wetsvoorstel. Het ene deel van het wetsvoorstel ging naar een commissie, het andere zou in de plenaire vergadering worden besproken. Onze eigenlijke betrokkenheid begon bij de bespreking van § 130, dat op 27 januari 1876 op de agenda stond. Graaf Eulenburg, de minister van Binnenlandse Zaken van Pruisen, begon zijn toespraak met de woorden: “Heren, § 130 is gericht tegen de sociaaldemocraten. De rest van zijn toespraak bestond voornamelijk uit lange citaten uit de Sozialdemokrat en Volksstaat en uit een toespraak van Lassalle uit 1863, waarmee hij ons staatsgevaarlijk-zijn probeerde aan te tonen. Tot slot vroeg hij om de bondsregeringen de benodigde machtsmiddelen tegen ons te geven, anders zouden we het moeten doen met de huidige ontoereikende wettelijke bepalingen “totdat het geweer afgaat en de sabel toeslaat”. De toespraak was totaal niet indrukwekkend en Hasselmann, die na Eulenburg sprak, had het dan ook gemakkelijk om hem te weerleggen. De regering had geen begrip voor de sociaaldemocratische beweging, die slechts de natuurlijke vrucht was van bestaande economische grieven. De eisen in het sociaaldemocratische programma waren de remedies die wij voorstelden tegen het bestaande kwaad. In antwoord op de beschuldiging dat we de arbeiders in de volksvergaderingen ophitsten, vroeg hij waarom ze niet naar deze vergaderingen kwamen om ons te weerleggen? De klassenstrijd was begonnen door onze tegenstanders en de Commune van Parijs had laten zien hoe wreed en bloedig die kon zijn. Uiteindelijk zei hij dat we de strijd op legale grond zouden voortzetten, hoe zwaar de offers ook zouden zijn. Het einde van het debat was dat, nadat een amendement van de Conservatieven was verworpen, er geen stem werd uitgebracht voor de motie van de regering, wat veel vrolijkheid gaf.
De partijpers reageerde op Eulenburgs toespraak door hem te bedanken voor het propagandistische effect ten gunste van de partij en het partijbestuur besloot de toespraak massaal te verspreiden. De nieuwe voorgestelde versie van § 131 werd niet positief ontvangen in de Rijksdag en werd in alle stilte naar de vergetelheid verwezen. Liebknecht hield een korte maar zeer effectieve toespraak over de zogenaamde Arnim paragraaf (§ 353a), die felle tegenstand opriep van de meerderheid in de Rijksdag.
Bij de derde lezing van de wetswijziging vond Bismarck het nodig om opnieuw te spreken over § 130 van het wetsvoorstel. Aangezien dit niet meer bestond, nam afgevaardigde vrijheer von Nordeck zur Rabenau het voorstel weer over. Bismarck haalde meteen in sterke bewoordingen naar ons uit. Hij eiste dat socialistische agitatie in de Rijksdag ook naar behoren zou worden tegengegaan. Als een socialistisch parlementslid in het Huis sprak, was het gepast om naar hem te luisteren alsof hij uit een andere wereld sprak waar de Rijksdag niets mee te maken had. De tegenargumenten tegen de utopische onzin van de socialisten moesten de grootst mogelijke publiciteit krijgen; het was tenslotte zover gekomen dat de moordenaars en brandstichters van de Parijse Commune hier in de Rijksdag publiek werden geprezen zonder dat er ook maar één tegengeluid kwam. Dit zijn maaksels die de misleiden alleen zien in de duisternis bij de lantaarns van de misleiders; maar als ze voldoende aan het licht en de zon zouden worden blootgesteld, zouden ze in hun onuitvoerbaarheid en misdadige dwaasheid worden herkend.
Deze beschuldigingen van Bismarck waren ongetwijfeld gericht tegen mijn toespraak in de zitting van 1871 ter verdediging van de Commune, aangezien er sindsdien geen toespraken over de Commune waren gehouden in de Rijksdag, en dus nam ik het woord. Nadat Windthorst en Bismarck opnieuw het woord hadden gevoerd, trok baron v. Nordeck zur Rabenau zijn motie in met het argument dat vorst Bismarck, die bij de tweede lezing afwezig was geweest, nu zijn zeg had gedaan en dat het doel van zijn motie bereikt was. Toen Windthorst aandrong op voortzetting van het debat, ontkende Simson, die kort Forckenbeck als voorzitter had vervangen, dat dit mogelijk was en toen Sonnemann, om mij in staat te stellen mijn zeg te doen, de motie van v. Nordeck zur Rabenau overnam, verklaarde Simson dat de heer Valentin vervolgens had verzocht tot het sluiten van het debat. Een voorstel-Valentin was dus weer beschikbaar op het Bureau. Ik kon dus niet meer reageren op de aanvallen van Bismarck. Ik probeerde mezelf nu te verdedigen in een persoonlijke verklaring. Ik bekritiseerde het feit dat mij het woord was ontzegd om te reageren op de heftige aanvallen van de kanselier op mijn persoon (herhaalde interrupties). Er bestond geen twijfel over dat de aanvallen van de kanselier op mij persoonlijk gericht waren, zoals ik heb bewezen met verwijzing naar mijn toespraken in 1871. De kanselier had geklaagd over de veelvuldige beledigingen aan zijn adres, dus hij had de goede raad moeten opvolgen die hij het Huis had gegeven, in de eerste plaats aan mij en mijn partij. Ik verwierp zijn beschuldiging dat ik moordenaars en brandstichters had verdedigd als een belediging aan mijn adres. Ik had de mannen van de Commune verdedigd omdat ze niet als moordenaars en brandstichters konden worden beschouwd, maar als mensen die bitter onrecht was aangedaan. Het feit dat ze geen moordenaars en brandstichters waren, werd ondersteund door het feit dat drie zeer gerespecteerde regeringen, de Zwitserse bondsraad, de Belgische en de Engelse regering, geweigerd hadden de voortvluchtigen van de Parijse Commune uit te leveren omdat ze geen misdadigers waren. Hier onderbrak de Voorzitter mij: mijn opmerkingen waren niet meer persoonlijk, ik maakte feitelijke opmerkingen en er was sprake van mening tegen mening, maar dat viel niet binnen de reikwijdte van een persoonlijke opmerking. Ik moest me dus onthouden van verdere opmerkingen. Maar ik nam revanche tijdens een bijeenkomst in Leipzig, waar ik mijn hart luchtte.
De kwestie van de arrestatie van parlementsleden kwam ook weer ter sprake door middel van een progressief voorstel, waar we, omdat het een halfslachtige motie was, tegenin gingen met een verdergaande correcte motie. Onze motie, die ik indiende, werd verworpen, maar de progressieve motie werd ook verworpen met 142 tegen 127 stemmen. Lasker, die volgens zijn positie in de vorige zitting voor de motie had moeten stemmen, onthield zich van stemming, en v. Bennigsen was als verontschuldigt.
Een kwestie die aan de orde werd gesteld en aangevallen op het volgende partijcongres betrof onze stemming over de motie van Schulze-Delitzsch en kameraden over de verblijfkosten. Liebknecht en ik hadden ons bij de tweede lezing van stemming hierover onthouden, Hasenclever had voor gestemd en de andere collega’s, van wie Most in de gevangenis zat, waren niet bij de stemming aanwezig. Bij de derde lezing nam ik het woord namens de hele fractie en verklaarde dat we ons allemaal van stemming zouden onthouden. We hadden er genoeg van om voortdurend voor de prullenmand van de bondsraad te werken, de Rijksdag nam de motie voor de betaling van de verblijfkosten elke zitting met een steeds grotere meerderheid aan en de bondsraad gooide deze net zo regelmatig in de prullenmand. Als het de Rijksdag menens was met de betaling van de vergoeding, dan moest hij de middelen gebruiken die tot zijn beschikking stonden om deze te verkrijgen. Ze zou dan eerst de bezoldiging van de kanselier moeten weigeren te betalen. Het was een schande om de Rijksdag te onthouden wat alle andere parlementen in Duitsland ontvangen. We wilden dit spelletje niet langer spelen en zouden ons van stemming onthouden, omdat we niet tegen de motie konden stemmen. De korte toespraak leverde me twee oproepen tot de orde op. De zitting werd op 10 februari gesloten.
Op 10 maart 1876 had ik in Leipzig een meningsverschil met Bruno Sparig, een belangrijke propagandist van de nationaal-liberalen te Leipzig, die in zijn toespraak over mijn standpunt over de Commune alle aanvallen aan de orde stelde die op dat moment tegen de Commune werden gebruikt. De vergadering werd gezamenlijk door beide partijen bijeengeroepen, elke partij kreeg evenveel kaartjes en elke partij koos ook een voorzitter die de vergadering voorzat terwijl de tegenstander sprak. Aan onze kant was de voorzitter Julius Motteler, aan de kant van de tegenstanders een zekere directeur Peucker.
Ik bewijs sommige van mijn lezers een dienst door mijn toespraak in Leipzig van destijds hier te herdrukken, zij het ingekort:
Directeur Peucker: Het woord is nu aan de heer Bebel. (De spreker wordt begroet met uitbundig applaus als hij de tribune betreedt.)
Bebel: Ik knoop aan bij de laatste woorden van de heer Sparig (onrust). De heer Sparig zei dat hij nog veel feiten tegen de Commune had in te brengen dat hij er wel tien avonden aan kon besteden (onrust). Heren, ik heb de heer Sparig meteen aan het begin het aanbod gedaan dat als de discussie op één avond niet was afgelopen, deze de volgende of een latere dag moest worden voortgezet. We zouden het debat dus morgen of volgende week maandag kunnen voortzetten, waartoe ik bereid ben (veel onrust, gesis). Maar de heer Sparig zei dat één avond genoeg is, dat de zaak dan een einde zal hebben.
Heren, allereerst een persoonlijke verklaring aan mijn partijgenoten, van wie sommigen mij ernstig hebben verweten dat ik heb ingestemd met de voorwaarde dat er tickets voor deze bijeenkomst zijn, omdat dit in strijd is met het principe van volksvergaderingen. Heren, ik zou nooit hebben ingestemd met dit voorstel als ik er niet van overtuigd was geweest dat de bijeenkomst anders helemaal niet zou hebben plaatsgevonden. Ik heb er alleen om deze reden mee ingestemd, maar ik zal er geen tweede keer mee instemmen omdat, hoewel de heer Sparig in onze overeenkomst zei dat we, om niet “onfatsoenlijk” over te komen, niet wilden collecteren bij de ingang zodat het geen geldzaak zou worden, de heer Sparig zijn belofte niet is nagekomen, maar de overeenkomst heeft geschonden en de kaartjes tegen geld heeft aangeboden (grote commotie, geroep: dat is niet waar!). Bebel: Hoe kun je schreeuwen dat dat niet waar is? (geroep: bravo!).
Heren! Allereerst wil ik mijn partijgenoten vragen mij niet te onderbreken met applaus, om de eenvoudige reden dat het te veel van mijn tijd in beslag neemt. Ik heb maar anderhalf uur (onderbreking, gesis).
Voorzitter directeur Peucker: Heren, ik verzoek u niet te roepen, zoals “Dat is niet waar”, enz. Het woord is aan de heer Bebel overeenkomstig het contract. Ik verzoek beide partijen de heer Bebel rustig te laten spreken.
Bebel: Mijn partijgenoten hebben met de grootste kalmte naar de heer Sparig geluisterd, hoewel ze vaak reden hadden om hun ongenoegen te uiten (aanhoudende onrust bij de liberalen).
Ik denk, heren, dat we vandaag aan de liberale partij hebben bewezen dat haar bewering dat een tegenstander niet kan spreken in een sociaaldemocratische vergadering niet waar is; integendeel, de heer Sparig was in staat om heel rustig te spreken, terwijl u – (grote opschudding, gechreeuw: er uit!, lawaai van de liberalen).
Bebel: Heren tegenstanders! Ik hoop dat u de politie niet wil provoceren om de vergadering te ontbinden. Ik ben bijna daar van overtuigd. De heer Sparig zei dat we hadden geklaagd over het muilkorven in de Rijksdag, en hij zei verder dat hij het de Reichsbote niet kwalijk zou nemen als ze niet steeds weer naar de sociaaldemocratische frasen wilden luisteren.
Wij zijn vertegenwoordigers van het volk in de Rijksdag, net als iedereen die daar zit, en we hebben niet alleen het recht maar ook de plicht om onze partijstandpunten te vertegenwoordigen waar de gelegenheid zich voordoet. Als we niet aanwezig zijn op een zitting van de Rijksdag, houden de liberale pers en vooral het Leipziger Tageblatt het nauwgezet bij en de volgende dag lees je: De sociaaldemocratische afgevaardigden waren afwezig bij de stemming. Als de sociaaldemocratische afgevaardigden spreken, dan staat er: Jullie zijn brutaal! En als ons het woord wordt ontnomen, zelfs als we zijn uitgedaagd om te spreken, dan keuren de liberale pers en de heer Sparig een dergelijke onwaardige gang van zaken goed ...
Vervolgens ging de heer Sparig in op de werkzaamheden van de Duitse Rijksdag in 1871, waarbij hij eerst de zitting van 25 mei noemde, waarin de annexatie van de Elzas en Lotharingen werd behandeld. De heer Sparig heeft hier een chronologische fout gemaakt: hij heeft mijn toespraak van 10 april na de toespraak van 25 mei geplaatst. In mijn toespraak van 10 april verklaarde ik dat ik uit opportuniteitsoverwegingen niet alle acties van de Commune goedkeurde, maar dat ik de Commune desondanks verdedigde en dat ik me daartoe des te meer verplicht voelde omdat zelfs de liberale pers, nadat ze eerder bepaalde acties van de Commune als gewelddaden had bestempeld, haar beschuldigingen na enkele dagen als onwaar moest herroepen ...
... Sparig probeerde de activiteiten van de Commune af te schilderen als een lange aaneenschakeling van misdaden en wreedheden. De heer Sparig noemde het neerschieten van de generaals Klement Thomas en Lecomte, het neerschieten van de gijzelaars en de opdracht om het ministerie van Financiën in brand te steken, die hij aan Ferré toeschreef, als de belangrijkste wandaden. Andere “schandelijke daden” kon hij niet noemen.
Maar hoe zit het met deze vermeende wandaden? Op 18 maart, de dag van het neerschieten van de generaals Klement Thomas en Lecomte, bestond de Commune volgens de bekentenis van de heer Sparig zelf nog niet. Het is daarom onmogelijk om hen verantwoordelijk te stellen.
Op de dag dat de gijzelaars werden doodgeschoten – volgens de heer Sparig op 24 mei – had de Commune officieel opgehouden te bestaan; de Raad van de Commune hield zijn laatste, zeer slecht bezochte vergadering op 22 mei, wat de heer Sparig ook bevestigde. Als Ferré en Raoul Rigault echt het bevel hadden gegeven om de gijzelaars neer te schieten op de 24e, zoals de heer Sparig beweert, maar wat niet bewezen is, dan zouden het slechts twee van de 90 personen zijn die deel uitmaakten van de Raad van de Commune, en deze twee, maar niet de Commune, zouden verantwoordelijk kunnen worden gesteld.
(De spreker geeft vervolgens een kort historisch verslag van het ontstaan van de Commune, het beleg van Parijs, het wantrouwen van de bevolking jegens Trochu, de overgave van Parijs, de bijeenroeping van verkiezingen voor de Nationale Vergadering, die de vrede moest bekrachtigen.)
De verkiezingen werden uitgeschreven op een moment dat tweederde van Frankrijk bezet was door de Duitsers, dat een groot deel van het land belegerd werd, dat er geen sprake van kon zijn dat er een akkoord bereikt zou worden over wie er gekozen zou worden gezien de korte tijd die beschikbaar was en dat de meeste bonapartistische prefecten en ambtenaren, die de meest abjecte verkiezingscorruptie gedurende enkele decennia hadden toegepast, nog steeds in functie waren. Onder deze omstandigheden was het onmogelijk om van vrije verkiezingen te spreken.
De verkiezingen werden daarna ook geannuleerd. Ook al was de meerderheid niet bonapartistisch, ze was wel royalistisch en vijandig tegenover de Republiek. Het gevolg was dat Gambetta aftrad en Thiers regeringsleider werd. De Nationale Assemblee die, zoals bekend, toen in Bordeaux zetelde en die uitsluitend was gekozen om over de vredesvoorwaarden te beslissen, nam nu het risico om over het lot van Frankrijk te beslissen en pleegde daarmee een ernstige schending van haar mandaat. De regering was ellendig genoeg om in te gaan op een dergelijke aanmatiging. In korte tijd kwam het zelfs zover dat blauwe republikeinen zoals Jules Favre en zijn medewerkers volledig uit de regering werden gezet.
Deze houding van de vergadering in Bordeaux ging hand in hand met verdere stappen van de regering tegen Parijs. In strijd met de bepalingen van het vredesverdrag eiste de regering dat de Parijse Nationale Garde haar wapens zou inleveren. De staat van beleg, die sinds de revolutie van 4 september in Parijs was opgeheven, werd opnieuw ingevoerd. De jezuïtische generaal d’Aurelles de Paladine, bekend als vijand van de Republiek, werd benoemd tot opperbevelhebber van de Nationale Garde en de gehate bonapartistische generaal Vinoy werd benoemd tot gouverneur van Parijs. Deze vijandige stappen tegen Parijs werden gevolgd door een reeks andere. Als gevolg van de belegering van Parijs en de volledige verlamming van handel en transport, was eerder uitstel van betaling van wissels aangekondigd. De regering, die ondertussen van Bordeaux naar Versailles was verhuisd, verordonneerde nu dat, hoewel de handel en commercie minimaal was, alle verschuldigde rekeningen onmiddellijk betaald moesten worden. Er werd ook verordend dat de verschuldigde huurgelden – die ook tot dan toe waren uitgesteld – onmiddellijk moesten worden betaald. Tegelijkertijd werd een zegelrecht van 2 centimes ingevoerd op elke krant. Het gevolg van dit alles was dat niet alleen de socialisten, maar ook de meerderheid van de Parijse bevolking, de kleine kooplieden, winkeliers en ambachtslieden, zich aansloten bij de revolutionairen. Ze verklaarden dat ze onder geen beding de voorwaarden en eisen van de huidige regering konden aanvaarden. Toen de regering de stemming in Parijs zag, probeerde ze een staatsgreep te plegen. Ze wilden Parijs met geweld innemen. In de nacht van 17 op 18 maart trok generaal Lecomte, op bevel van generaal d’Aurelles de Paladine, met een aantal liniebataljons op naar Montmartre om er de honderden kanonnen in beslag te nemen die de Nationale Garde tijdens het beleg met eigen middelen had aangeschaft. De Nationale Garde was de dag ervoor op de hoogte gebracht van dit plan en dus op zijn hoede. Toen de troepen naderden waren alle toegangen goed bemand. Lecomte besefte dat het onmogelijk was om de kanonnen zonder slag of stoot weg te halen, zoals hij had gehoopt; hij gaf bevel tot vuren. Zoals dat gaat bij dit soort situaties, had een groot aantal mensen, mannen, vrouwen en kinderen, zich verzameld aan de zijde van de Nationale Garde, zij zouden dus betrokken zijn in het vuurgevecht. Toen verklaarde de linie: We zullen niet vuren. In plaats van hun geweren op de Nationale Garde te richten, staken zij hun geweerkolven in de hoogte en verbroederden ze zich met de mensen. Vier keer riep de generaal hen op om te vuren en vier keer weigerden de soldaten te gehoorzamen.
Nu begon de generaal woedend te tieren. Dit maakte zijn soldaten woedend en hij werd toen door zijn eigen mannen gearresteerd en in de loop van de middag doodgeschoten. Geen enkel lid van het Centraal Comité van de Nationale Garde was aanwezig en de Commune werd pas een paar dagen later uitgeroepen.
Generaal Klement Thomas, die zich als spion in burgerkleding onder het volk had begeven en werd herkend toen hij tekeer ging tegen het gedrag van de soldaten, raakte nu betrokken bij deze affaire. De heer Sparig zegt dat Klement Thomas een republikein was.
Heren! Er zijn veel mensen in Frankrijk die zichzelf republikeinen noemen, maar in feite niets meer zijn dan de nationaal-liberalen hier. Clement Thomas was een van deze verwaterde republikeinen. Hij was een officier die ontslag had genomen uit de dienst en werd begin 1848 hoofdredacteur van het journaal National, waarbij hij ook de taak had van duellist in ruzies met de redacteuren van andere kranten. Hij werd door de Februariregering weer in het leger opgenomen en gepromoveerd tot generaal. Hij speelde een beruchte rol als beul voor en tijdens de Juni-slag van 1848 en creëerde een triest monument voor zichzelf door zijn barbaarsheid tegen de arbeiders.
Deze zelfde generaal werd door Trochu benoemd tot commandant van de Parijse Nationale Garde toen generaal Tamisier in november 1870 zijn commando neerlegde vanwege de niet nagekomen belofte dat Parijs zijn Commune-regering zou kiezen. Dit was een directe provocatie. Na het aanvaarden van zijn commando had Klement Thomas niets beters te doen dan in al zijn daden de meest duidelijke vijandigheid tegen de Nationale Garde uit de arbeiderswijken te tonen. En precies op het moment dat de opwinding over het gedrag van generaal Lecomte zijn hoogtepunt had bereikt, verscheen de gehate man op het toneel en koos hij partij voor Lecomte. Hij werd gearresteerd en net als Lecomte doodgeschoten door de woedende soldaten.
Heren! Dat was een daad van geweld die ik verre van goedkeur; maar men moet zich de situatie realiseren en als men dat doet zal men deze daden resoluut moeten verontschuldigen. Andere en grotere wreedheden zijn begaan door de reactie, niet in de tijd van opwinding en vurigheid waarin de Commune bestond, maar in rustige tijden en met koelbloedigheid. We hoeven alleen maar te denken aan de afschuwelijke behandeling van de gedeporteerden van de Commune in Nieuw-Caledonië, die alle voorgaande wreedheden overtrof en nog jaren na de strijd voortduurde. Zulke wreedheden roepen de verontwaardiging en veroordeling op van elke mensenvriend.
Toen de regeringsautoriteiten, op 18 maart in Parijs aanwezig, de stemming in de stad en bij de soldaten zagen, leek het hen het beste om snel te vertrekken. Het Centraal Comité van de Nationale Garde nam nu de leiding over van het bestuur.
De heer Sparig vindt dat hij de regering in Versailles moet verwijten dat ze op 18 maart geen betrouwbare troepen naar Parijs heeft gestuurd. Maar de regering had helemaal geen betrouwbare troepen. Het hele Franse leger, voor zover dat in het land was, was woedend over de houding van de regering en sympathiseerde met het volk. De enige betrouwbare troepen: Napoleons Garde, de Zoeaven en Turco’s en de ultramontane Bretonse regimenten, zaten in Duitse gevangenschap. En pas toen Thiers en Bismarck tot een overeenkomst waren gekomen, verleende de laatste de eerste de gunst om hem meer dan 80.000 man van de troepen in kwestie ter beschikking te stellen, die als beesten en alsof ze de nederlaag wilden wreken die ze door de Duitsers hadden geleden, Parijs aanvielen en meer dan 30.000 mensen afslachtten in hun gruwelijke bloedarbeid. Deze troepen brandmerkten zichzelf voor altijd en ze moesten hun kameraden in het leger vaak horen zeggen dat het een schande en een smaad voor hen was dat ze zichzelf hadden opgegeven om de wurgers en beulen van de mensen van Parijs te zijn.
Op instigatie van het Centraal Verkiezingscomité van de Nationale Garde verkozen de Parijzenaars op 25 maart de Commune. De heer Sparig verklaarde dat er een grote onthouding van stemmen was geweest en lijkt te concluderen dat alle niet-stemmers tegenstanders van de Commune waren.
Wat de verkiezing van de Commune betreft, kan ik verwijzen naar een bron die een fervent vijand van de socialisten is, namelijk de heer Johannes Scherr, die momenteel een reeks artikelen in de Gartenlaube publiceert, die werkelijk niets aan duidelijkheid te wensen overlaten wat beschimping van de Commune betreft.
Welnu, in deze artikelen meldt Scherr dat 277.300 van de 490.000 kiezers op 25 maart naar de stembus gingen en voor de Commune stemden. Dat is 57 procent. Hebben we in Leipzig ooit zo’n opkomst gehad bij de rijksdagverkiezingen of zelfs bij de gemeenteraadsverkiezingen? Bij de laatste verkiezingen stemde nauwelijks 33 procent. En wat zou de heer Sparig zeggen als we zijn logica zouden volgen en zouden verklaren dat de overige 67 procent die zich van stemming heeft onthouden sociaaldemocraten waren? Hij zou ons uitlachen, en terecht. Hetzelfde echter met zijn oordeel over de Commune.
Het is een feit dat de grote meerderheid van de Parijse bevolking zich uitsprak voor de Commune; de heer Scherr gaat zelfs zo ver om te verklaren dat de verkiezing van de Commune op 25 maart werd gevierd met een eensgezindheid, met een ongeëvenaarde vreugde van de bevolking, dat die dag moet worden gerekend tot de mooiste die Parijs heeft meegemaakt. Het Parijse volk had zich op die dag in zijn volle pracht en van zijn beste kant laten zien, zoals bijna bij geen enkele andere historische gelegenheid. Zo moet een tegenstander van de sociaaldemocratie over de Commune oordelen!
De heer Sparig geeft kritiek op de “wetgeving” van de Commune. Hij zei dat de ene verordening de andere opvolgde, dat de ene de andere annuleerde of aanscherpte.
Maar was het mogelijk anders te handelen als je zo’n augiasstal als het keizerlijke Parijs moet uitmesten? (Gelach.) Men had daar veel te decreteren. En het spreekt voor zich dat niet alles op rolletjes loopt in zo’n situatie. De oorlog van 1870 was zeker goed voorbereid door de Duitsers, maar vraag generaal Moltke of alles zo soepel verliep en hij zal je vertellen dat er hier en daar haperingen waren. Hoeveel meer moet dit niet het geval zijn wanneer het om een revolutionaire beweging gaat, wanneer een nieuwe staat moet worden gecreëerd in plaats van de oude, te midden van honderdduizenden vijanden – het Duitse leger en de Versaillais, die met al hun kracht en al hun middelen werkten om een einde te maken aan de nieuwe instelling.
De decreten die de heer Sparig aanhaalde, kon hij echter zelf niet kwalificeren als compromitterend voor de Commune. Als hij bv. met betrekking tot het Commune-decreet over nachtwerk voor bakkers zegt dat hij niet gelooft dat zelfs de socialisten ’s ochtends genoegen zouden nemen met een oud broodje van drie penningen voor bij de koffie, is dat zo’n flauwe grap dat ik er verder niet op in zal gaan. Bij deze maatregel ging het er niet om of het verwende gehemelte van de bourgeoisie al dan niet in een behoefte kon voorzien, maar of een grote klasse arbeiders permanent moest worden blootgesteld aan slopend en ruïneus nachtwerk. Iedereen die zich enigszins in deze materie heeft verdiept, weet dat bakkers in opleiding meestal een vroege dood sterven als gevolg van het nachtwerk en de extreem lange werktijden in het algemeen, die vaak oplopen tot 16 of zelfs 18 uur.
De Commune heeft nu echter aandacht voor dergelijke omstandigheden en dat strekt haar tot eer (goedkeuring).
De heer Sparig zei verder dat de Commune weliswaar de doodstraf had afgeschaft, maar wel het vuurpeloton had ingevoerd en hij verwees naar een decreet dat dreigde met het vuurpeloton voor iedereen die weigerde te dienen in de Nationale Garde, d.w.z. om de stad te verdedigen.
De Commune, die van mening was dat elk staand leger een instrument in handen van de regering was om het volk te onderdrukken, eiste de afschaffing van het staand leger en voerde de algemene bewapening van het volk in. Dit hield in dat iedereen die in staat was om wapens te dragen, verplicht werd om de stad te verdedigen.
Dit benadeelde niemand en was eerlijk tegenover iedereen, wat niet gezegd kan worden van ons systeem dat, ondanks frasen over universele dienstplicht, slechts een deel van de bevolking bewapent. Er was natuurlijk een deel dat niet voor de Commune wilde opkomen, ook al was ze omringd door vijanden die haar met alle middelen wilden vernietigen.
In deze situatie moest de Commune, die van alle kanten werd aangevallen en gedwongen werd oorlog te voeren, de middelen gebruiken die elke oorlogvoerende partij in een dergelijke situatie ter beschikking staan. Ze bedreigde iedereen die weigerde wapens te dragen ter verdediging, met de dood door een vuurpeloton.
Er waren duizenden kameraden van mijn partij in 1870 die het niet eens waren met de oorlog en aan wie niet werd gevraagd of ze mee wilden doen. Ze moesten mee en als ze weigerden, zouden ze voor de krijgsraad komen en zonder pardon worden doodgeschoten.
Dus de heer Sparig verwart de afschaffing van de doodstraf in civiele strafzaken met de militaire doodstraf in geval van oorlog, wat een wereld van verschil is. De doodstraf om discipline te handhaven in oorlog zal bestaan zolang er oorlog is.
De heer Sparig vestigde ook de aandacht op een besluit van de Commune waarin staat dat werkplaatsen en fabrieken die door de patroons zijn verlaten door de Commune moeten worden overgenomen en overgedragen aan de arbeiders die er voorheen werkten. Bovendien moest een commissie worden gekozen om de werkplaatsen te taxeren, zodat de voormalige eigenaars schadeloos konden worden gesteld. Hij benadrukte zeer terecht dat de Commune dit zou hebben afgedwongen als ze daartoe de bevoegdheid had gehad. Ja, hij heeft ook gelijk als hij veronderstelt dat we overal hetzelfde zouden doen als we konden. We willen de tegenstelling tussen arbeiders en patroons gelijktrekken, want vandaag de dag staan de belangen van arbeiders en patroons vijandig tegenover elkaar. Patroons willen een zo laag mogelijk loon betalen en arbeiders zo lang mogelijk laten werken; arbeiders willen een zo hoog mogelijk loon met zo kort mogelijke werktijden. Met elke machine die wordt uitgevonden, met elke nieuwe fabriek, wordt deze klassentegenstelling scherper. Elke spoorweg die gebouwd wordt, elke telegraaflijn die gelegd wordt, brengt dit inzicht in bredere kringen, voorziet ons van nieuwe aanhang. Elke stap in de richting van kapitaalconcentratie, in de richting van de vernietiging van de kleine patroons, vergroot de scheiding en vraagt om een oplossing door productie en distributie associatief te laten werken, d.w.z. alle werkplaatsen, alle fabrieken, alle arbeidsmiddelen moeten in handen zijn van de maatschappij en door haar worden beheerd in het belang van en met gelijke rechten voor alle burgers. Iedereen moet werken en iedereen heeft zijn volledige aandeel in de winsten, en natuurlijk ook in de verliezen. In plaats van de privé-industrie, in plaats van de wilde, ongeorganiseerde productiewijze – die de huidige crisis ons heeft gebracht – zou er een socialistische, d.w.z. sociaal georganiseerde productiewijze moeten zijn, waar één verantwoordelijk is voor allen en allen voor één. De Commune zette de eerste stap in die richting en het was een stap in de goede richting, waarbij de patroons in kwestie geen nadeel zouden hebben gehad, omdat ze de volledige waarde van hun werkplaatsen en fabrieken betaald zouden krijgen.
In onze ogen heeft de maatschappij de plicht om zichzelf zo te organiseren dat er in gelijke mate wordt voorzien in het welzijn van al haar leden, zodat elk van haar leden in steeds grotere mate kan deelnemen aan de verworvenheden van cultuur en beschaving op alle gebieden van het menselijk leven. De tegenstanders beweren eer te bewijzen aan de vooruitgang, maar zodra het gaat om verbetering van het geheel, schreeuwen degenen die best doorvoed zijn, en de macht in handen hebben, het uit: “We leven in de beste der werelden, het is een misdaad als die opnieuw moet worden georganiseerd.”
Ze gebruiken alle middelen die ze tot hun beschikking hebben om hun bevoorrechte positie te verdedigen, en dit gaat zo ver dat mannen die bij een volledig ondergeschikte wet die helemaal niets met socialisme te maken heeft, zoals bv. de wet op de hulpkas, het op zich nemen om te zeggen dat de wet een onrecht is jegens de patroons, en iedereen die er voorstander van is moet de beschuldiging onder ogen zien – omdat het als een beschuldiging wordt gezien – dat je een socialist bent. We hebben dit vandaag pas in het Tageblatt gelezen. Dat maakt het heel duidelijk: we zijn niet geneigd om ook maar de geringste concessie te doen aan de onderdrukten.
Wanneer dit klassenantagonisme overal de kop opsteekt, in het klein en in het groot, in de wetgeving en in het sociale leven, spreekt het vanzelf dat er revoluties zullen ontstaan, zoals in Parijs. En het is mijn vaste overtuiging – zoals ik ook tot uitdrukking heb gebracht in de rijksdagrede waarnaar hier wordt verwezen – dat alles wat in Parijs is gebeurd, zich binnen enkele decennia in heel Europa zal herhalen. Het is aan de maatschappij om tot bezinning te komen en de bestaande klassentegenstellingen op te heffen door middel van wetgeving.
Wat heeft de Commune nog meer gedaan? Ze heeft een oude liberale eis ingewilligd die al tientallen jaren in het programma van de liberalen stond, maar die naar de prullenbak was verwezen sinds ze aan de macht kwam. De Commune heeft besloten om de Kerk te scheiden van school en Staat en heeft ook besloten om de kerkelijke eigendommen te confisqueren.
Ik ben alleen verbaasd dat de heer Sparig dit niet heeft genoemd en een aanklacht wegens schending van eigendom heeft ingediend. De Commune is hier al vaak van beschuldigd. Omdat de heer Sparig het niet heeft genoemd, noem ik het om hem aan te vullen (gelach).
Het is alleen jammer dat wat de Commune deed, anderen al veel eerder deden. Toen veel prinsen tijdens de Reformatie, die in 1517 begon, de kant van Luther kozen, was dat niet uit idealisme, maar omdat ze hun grote zakken konden vullen met het rijke kerkelijke bezit (gelach, applaus).
En toen vijftien jaar geleden de grote oorlog tussen Zuid en Noord uitbrak in de Verenigde Staten van Noord-Amerika en het Noorden uiteindelijk de slavernij afschafte, was dat zo’n ingreep in het eigendom van de slavenhouders dat men zich niets erger kon voorstellen. Onze tegenstanders denken dat wat hen voordeel brengt juist en rechtvaardig is; maar als het volk het in hun voordeel doet, is het misdaad en diefstal.
Dezelfde partij die de Commune beschuldigt van inbreuk op eigendom, adviseerde begin van de jaren 60, toen ze nog te spreken was over Oostenrijk, om kerkelijke eigendommen te confisqueren om haar kolossale schulden te dekken, en juichte juichend toen Italië deze weg insloeg. Welnu, de kerkelijke corporaties hebben hun eigendom verworven op basis van dezelfde juridische titels als elke burger zijn huis of zijn land verwerft. Waar is de consequentie? Na de scheiding van Kerk en Staat en van de school te hebben afgekondigd, kondigde de Commune verplicht en gratis onderwijs af, niet alleen in termen van schoolgeld, maar ook in termen van lesmateriaal. Rijk en arm moesten gelijk onderwijs krijgen en het feit dat de staat voor iedereen op dezelfde manier opkwam, moest voorkomen dat er afgunst en haat tussen arm en rijk in de jonge harten zou ontstaan. Toon mij een liberale staat die ook maar in de verste verte iets vergelijkbaars heeft bereikt (applaus).
De heer Sparig liet zich ook spottend uit over het feit dat de Commune verklaarde dat haar beleid en haar inspanningen op wetenschap waren gebaseerd. Daarmee bedoelde de Commune te zeggen dat zij alle verworvenheden van de moderne wetenschap op het gebied van nationale economie, de rechtspraak en het welzijn van het volk, zo algemeen mogelijk wilde gebruiken ten behoeve van de wetgeving en dat zij zich niet verbond aan bepaalde theorieën en axioma’s. Daarbij heeft ze echter het standpunt van de moderne wetenschap ingenomen, het standpunt dat niet uitgaat van bepaalde aannames en vooropgezette meningen, maar het beste zoekt door middel van onderzoek en ervaring.
Dat de Commune fragmentarisch werk verrichtte, is te verklaren door de situatie en de omstandigheden waarin ze verkeerde. Bedenk dat de Commune tijdens haar hele bestaan geen enkel moment van vrede kende, dat ze voortdurend in oorlog was en streed – hoe kon het ook anders?
De heer Sparig verweet de Commune met name dat ze, die zogenaamd de grootst mogelijke persvrijheid wilde, de persvrijheid afschafte door de bladen van de tegengestanders te onderdrukken. Dit gedrag is ook gemakkelijk te verklaren door de hachelijke situatie waarin de Commune zich bevond. Van alle kanten aangevallen, te midden van strijd en revolutie, dicteerde de noodzaak dat ze de vijand binnen haar eigen muren niet mocht tolereren naast de vijand aan haar poorten. Ze moest de dagbladen de kop indrukken die dag na dag de hevigste aanvallen en laster tegen haar uitten, die verband hielden met de vijand die buiten de poorten stond en streefde naar haar omverwerping.
Toen in 1870 de oorlog uitbrak, werd de staat van oorlog uitgeroepen in alle provincies in Duitsland die als risicovol werden beschouwd. Oppositiekranten werden onderdrukt en alle personen die vijandig tegenover de oorlog stonden, werden gevangen gezet. Welnu, we eisen hetzelfde recht op voor de Commune.
De heer Sparig vindt het ook absurd dat de Commune heeft geklaagd over de afschaffing van de octrooiheffing door Thiers, hoewel zij een vijand van indirecte belastingen wilde zijn. Ze had het recht om te klagen. Het octrooi behoorde toe aan de stad en de Commune was niet in de positie om midden in een strijd een nieuw belastingsysteem in te voeren. Het octrooi was de enige regelmatige bron van belastinginkomsten en ze moest die gebruiken om defensie en administratie draaiende te houden.
Omdat Thiers de Commune de belastingen ontnam, moest ze haar toevlucht nemen tot leningen bij de Bank van Frankrijk en Rothschild om in haar behoeften te voorzien, en deze leningen werden zonder bezwaar en met toestemming van Thiers verstrekt. Maar er is één ding aan het licht gekomen in het financiële beheer van de Commune dat zelfs de heer Sparig niet heeft kunnen aantasten. Dit is de grote zuinigheid en efficiëntie van de Commune, die zelfs van de tegenstanders de grootste erkenning heeft gekregen.
Jourde, de minister van Financiën van de Commune, had het volste recht om tegen zijn rechters in Versailles te zeggen. “Ik heb het ministerie van Financiën armer verlaten dan toen ik er binnenkwam!” (Hoort!) Laat me de monarchale ministers van Financiën zien die hetzelfde over zichzelf kunnen zeggen! (Gelach, instemming.) Thiers, die in 1830 het ministerie binnenkwam als een arme advocaat en schrijver onder Louis Philippe, verliet het in 1836 als een miljonair.
De eerste stap van de Commune was het afschaffen van de hoge salarissen en haar leden moesten tegen een goed loon werken. De eerste ambtenaar mocht niet meer dan 6.000 franc of 4.800 mark per jaar ontvangen. De eerste burgemeester van Leipzig ontvangt 15.000 mark per jaar (gelach, luister!). De eerste generaal van de Commune kreeg ook maar 6.000 franc, maar toen Thiers net president was geworden, had hij niets dringenders te doen dan zich een civiele lijst van 3 miljoen franc toe te kennen (hoort!).
De Commune was een voorbeeld van spaarzaamheid dat een voorbeeld kan zijn voor alle regeringen. Zelfs de socialistische vijand Scherr heeft dit erkend. De heer Sparig heeft het er natuurlijk niet over gehad, dus doe ik het (gelach).
Ik kom nu bij het neerschieten van de gijzelaars en de brandstichting. Wat dit laatste betreft, merkte de heer Sparig op dat hij veertien dagen na de val van de Commune in Parijs was geweest en de verwoestingen met eigen ogen had gezien. Hij sprak zelfs over een privéwoning die in brand was gestoken en niet in de verdedigingslinie lag. Hij vertelde ons natuurlijk niet dat het huis daadwerkelijk in brand was gestoken. En hoe kan hij, die er niet bij was tijdens de strijd, beoordelen wat wel of niet nodig was voor de verdediging? Hij verwijst naar mondelinge toezeggingen die hem zijn gedaan. In mijn ogen tellen deze niet. De vervolgingswoede van de Versaillais en hun beestachtige woede was zo groot dat niet slechts weken, maar maanden en jaren na de val van de Commune iedereen die een woord van sympathie voor hen had, werd vervolgd. De angst was zo groot dat niet alleen niemand hen durfde te verdedigen, maar dat veel mensen tegen hen tekeergingen om de verdenking van zichzelf af te leiden. En dit toonde de zieligheid van de bourgeoisie voluit. Binnen enkele dagen na de val van de Commune werden niet minder dan 370.000 aanklachten ingediend bij Versailles. De bourgeoisie van Parijs gedroeg zich op dat moment net zo onwaardig als de bourgeoisie van Leipzig in 1866, toen ze zoveel aanklachten indiende bij de Pruisische generaal dat deze vol walging verklaarde dat hij er niets meer van wilde weten.
En als de heer Sparig hier komt met een zg. brandbrief, ondertekend door Ferré, voorzien van de zegel van de minister van Oorlog, en net zo goed had het de zegel kunnen hebben van Thiers, dan is dit in mijn ogen een stuk papier dat het verdient om verscheurd te worden (spreker verscheurt het papier, bravo, onrust). Heren, een aantal documenten met betrekking tot de brandstichtingen, het neerschieten van gijzelaars, de vermeende onttrekking van eigendommen, enz. zijn voor de rechtbank vastgesteld als vervalsingen.
Ferré, beschuldigd van het in brand steken van het Ministerie van Financiën op basis van het hier getoonde document, ontkende tot het laatste moment de echtheid ervan; hij probeerde met bepaalde brieven te bewijzen dat het vervalst was; maar omdat de grafoloog, door de Versaillais aangesteld, de echtheid ervan beweerde, werd Ferré veroordeeld. Ferré werd ook beschuldigd van het neerschieten van gijzelaars. Hij getuigde zelf dat hij niet het bevel had gegeven om hen neer te schieten, maar om hen vrij te laten. Andere rapporten, in het bijzonder dat van een Engelse arts, zijn het hier ook mee eens, en het is ook vastgesteld dat geestelijken die als gijzelaars waren gearresteerd later voor de rechtbank getuigden en dus niet neergeschoten konden zijn. Het is waar dat sommige van de 60 gijzelaars werden neergeschoten, maar er wordt beweerd dat dit alleen gebeurde op het moment dat ze de gevangenis verlieten en, gevraagd door de mannen op de barricades om de verdediging te steunen, weigerden dit te doen. Ze werden toen achtervolgd met geweervuur. Raoul Rigault werd ook beschuldigd van het neerschieten van gijzelaars. Welnu, Raoul Rigault is dood, hij vocht als een man en stierf als een man midden in de strijd; hij kan gemakkelijk beschuldigd worden, hij is dood en kan niet antwoorden.
Wat was het doel van de gijzelaars? De Duitsers namen veel gijzelaars in Frankrijk in 1870, namelijk omdat de francs-tireurs of andere inwoners van Frankrijk probeerden de Duitsers tegen te houden door de bevoorradingscolonnes aan te vallen, spoorwegen, bruggen en wegen te vernielen, individuele posten aan te vallen en te vernielen, kortom, schade aan te richten waar ze maar konden. De francs-tireurs deden wat de Pruisische Landsturm deed tegen de Fransen in 1813, en ik ben in de positie om u de verordeningen van de Landsturm van die tijd voor te lezen, die voorschreven dat de vijand moest worden verwond en vernietigd waar en wanneer de gelegenheid zich voordeed.
De Duitsers wilden deze oorlogsvoering niet als oorlogsrecht erkennen en alle officieren kregen het bevel om overal waar soldaten op de beschreven manier gewond raakten gijzelaars te nemen en ze zonder pardon neer te schieten als de schuldigen niet gevonden konden worden. Verder moesten er schattingen worden geheven op de inwoners van de dorpen en moesten de huizen of dorpen van waaruit op de troepen werd geschoten in brand worden gestoken, ongeacht of ze schuldig of onschuldig waren. Deze bevelen werden vaak uitgevoerd. Honderden en honderden doden zijn op deze manier gevallen, huizen en hele dorpen zijn in brand gestoken en ik heb geen kritiek hierop gevonden in de liberale pers, alleen goedkeuring.
De Commune bevond zich in een vergelijkbare positie ten opzichte van de Versaillais en was minstens zo gerechtvaardigd als de Duitsers waren ten opzichte van de ongeregelde oorlogsvoering van de francs-tireurs. Tijdens de wekenlange strijd tegen Parijs vermoordden de Versaillais de gevangenen die in hun handen vielen tegen alle oorlogswetten in. De Commune generaals Duval en Flourens en vele andere officieren werden op deze manier gedood. De Versaillais aarzelden inderdaad niet om op verpleegsters te schieten in de hulpposten en de gevangen verpleegsters te fusilleren nadat ze deze hadden verkracht. Alleen beesten zoals de gevangen soldaten die de Duitsers aan Thiers hadden gegeven, konden dat doen.
Als reactie op deze wandaden besloot de Commune om gijzelaars te nemen en drie gijzelaars neer te schieten voor elke gedode gardist. Maar het bleef bij het besluit en toen sommige gijzelaars uiteindelijk deels werden doodgeschoten, bestond de Commune niet meer, zoals de heer Sparig zelf toegaf, dus kon ze niet verantwoordelijk zijn.
Toen de Versaillais Parijs binnenvielen met steun van de Duitsers, die de weg vrijmaakten – wat hun zonder deze hulp nauwelijks gelukt zou zijn – begonnen ze in de straten van de stad aan een slachting en bloedbad die in de geschiedenis zijn weerga niet kent. Alles wat in handen viel van de Versaillais, mannen, vrouwen en kinderen, werd afgeslacht, de gevangenen werden bij honderden op een rij gezet, zoals op het kerkhof van Père Lachaise, samen met het gespuis in stukken gehakt en de nog steeds bevende lijken, overgoten met kalk en petroleum, in kuilen gegooid.
Het feit dat er geen gewonden waren, bewijst hoe de Versaillais tekeergingen. Volgens unanieme verklaringen verloren 15-20.000 mensen het leven in slechts een paar dagen.
In zo’n situatie kon de Commune niet anders dan zich op alle mogelijke manieren verdedigen; dat volkomen gerechtvaardigde acties van de verslagenen worden afgeschilderd als schandelijke daden, dat zijn we gewend. Lees het boek van Röckel over zijn gevangenschap in Waldheim, waarin hij ook de Mei-opstand van Dresden in 1849 beschrijft, en je zult zien dat de Mei-strijders door de reactionairen van precies dezelfde laster werden beschuldigd als waarvan de Commune vandaag wordt beschuldigd, behalve dan dat de Mei-revolutie in Dresden een burgerlijke revolutie was. En lees verder de geschiedenis van de Weense Oktoberopstand van 1848, na de onderdrukking, waar Robert Blum werd doodgeschoten; de proclamatie die prins Windischgrätz destijds de wereld instuurde over de omstandigheden in Wenen, dat lijkt heel sterk op de proclamatie die de Versaillais de wereld instuurde over de omstandigheden in Parijs tijdens de Commune.
Ik heb hier van Blum een essay waarin hij zich op de meest doortastende manier uitspreekt over de proclamatie van Windischgrätz en verontwaardigd uitroept: “Wat moet de wereld wel niet denken van Wenen, waar ze niets van kan leren, als wij, die de dingen weten, zulke dingen durven te zeggen!”
Maar ik wil ook graag vermelden hoe Blum de revolutie destijds zag en hoe hij in een toespraak in de aula verklaarde: “Laten we niet halverwege stoppen, laten we onze tegenstanders tot het einde en zonder genade bestrijden.” En vandaag de dag wordt de nagedachtenis van Robert Blum nog steeds gevierd door liberalen, en terecht.
Net als de bourgeoisie en de reactie in Wenen in die tijd, stonden de Commune en Versailles tegenover elkaar in Parijs. De Commune moest vechten tot de laatste snik, en ze vocht heldhaftig. Haar felste tegenstanders kunnen dat niet ontkennen. En zoals onze beste mannen in Wenen, Rastatt en Mannheim in 1848 en 49 werden doodgeschoten, zo vielen de mannen van de Commune, de meesten van hen schreeuwend: “Leve de Republiek! Lang leve de Commune!”
Nu kom ik bij het brandstichten.
De Versaillais vochten vele weken tegen Parijs en ze schoten niet met losse flodders; het spreekt voor zich dat ze verwoestingen aanrichtten. Maar tijdens de laatste 8 dagen, toen ze met de hulp van de Duitsers Montmartre konden bezetten met 50 zware kanonnen, beschoten ze de huizen met gloeiend hete kogels en zelfs met petroleumbommen en staken ze, zoals te verwachten was, veel huizen in brand. De meeste branden werden veroorzaakt door de Versaillais, waar ze de Commune de schuld van gaven. Toen de strijd in de straten uitbrak en met wreedheid werd gevoerd door de Versaillais, werd de Commune gedwongen om individuele gebouwen in brand te steken ter verdediging om de Versaillais een tijd op te houden. Is dit gedrag zo onrechtvaardig en schandalig dat het beschreven kan worden als moorddadige brandstichting? Tijdens het beleg van Straatsburg sloopten de Duitsers 500 tot 600 huizen alleen maar om de stad tot overgave te dwingen, ook al waren ze niet in oorlog met de burgerbevolking. Toen het fort van Soissons werd overgegeven, benadrukten de verschillende verslaggevers dat bijna geen enkel huis in de stad intact was, dat hele straten waren verwoest, bijna alle daken kapotgeschoten, maar dat de vestingmuren intact waren. Woonhuizen werden beschoten en de bevolking verwond en gedood, zodat deze de officieren in hun nood tot overgave zouden dwingen. Ik heb niet gelezen dat de liberale pers dit soort oorlogsvoering afkeurde. En zoals de Duitsers optraden tegen de forten, zo trad Thiers op tegen Parijs, en de Commune zou als een misdaad moeten worden beschouwd als ze zichzelf zo goed mogelijk verdedigde! Tijdens de opstand in Dresden in 1849 eiste v. Beust dat de Pruisen die te hulp werden geroepen de stad in brand zouden steken en dat zou zijn gebeurd als de bevelvoerende graaf von Waldersee niet had verklaard dat hij hoopte de opstandelingen aan te kunnen zonder dat te doen. Andere barbaarsheden ontbraken echter niet. Een aantal gevangenen werd bijvoorbeeld vanaf de grote Elbebrug in het water gegooid en toen ze zich aan de reling probeerden vast te houden, werden hun vingers er met sabels afgehakt. De bandieten van Versaillais begingen wekenlang soortgelijke en ergere wreedheden in Parijs.
De meeste branden werden veroorzaakt door het beschieten van Parijs door de Versaillais, zoals een ooggetuige die op dat moment in Parijs was en er al 20 jaar verbleef, de Italiaanse afgevaardigde Patrucelli della Gattinea, publiek verklaarde in de Gazetta d’Italia. Hij schreef dat men moest aannemen dat van de tien in brand gestoken huizen er negen zeker in brand waren gestoken door de bommen van Versaillais. De brandstichtingen door de Commune waren uitgevoerd ter verdediging. Aangezien het aantal in brand gestoken en afgebrande huizen in totaal ongeveer tweehonderd bedroeg, zou het aandeel van de Commune relatief klein zijn geweest.
Heren, de mij gegunde tijd is al ver gevorderd, ik heb nog maar een paar minuten over, maar ik zal het bewijs voor wat ik heb gezegd ofwel dupliek leveren ofwel in een tweede te houden vergadering. Ik kan bewijzen dat alles wat ik heb gezegd waar is door middel van tegengestelde verklaringen ...
Ik kwam toen terug op het neerschieten van de gijzelaars, waartoe Ferré naar verluidt opdracht had gegeven, en ging verder:
De Commune deed wat ze moest doen in de gegeven omstandigheden en degenen die het niet eens zijn met haar acties zullen het op zijn minst verklaarbaar vinden en het verontschuldigen.
Met de aanklacht tegen Ferré, eindigde de heer Sparig, ik moet nu ook eindigen. Het is zeker dat de Commune niets heeft gedaan – en ik hoop dat ik de kans krijg om dit verder te bewijzen – waarvoor ze zich hoeft te schamen, en dat ze geen gewelddaden heeft gepleegd die de monarchale regeringen in Europa honderdduizend keer erger hebben gedaan op soortgelijke momenten (stormachtig, langdurig applaus).
Voorzitter Motteler: Heren, we moeten dit kort houden; de directeur van de politie heeft me zojuist laten weten dat hij de vergadering slechts tot 12.00 uur kan laten doorgaan.
Nadat Sparig een kort maar volledig irrelevant antwoord had gegeven, nam ik opnieuw het woord:
Heren, de heer Sparig heeft niet gereageerd op mijn toespraak en hij heeft ook niet ingestemd met een tweede vergadering, hoewel we die vandaag niet kunnen afronden gezien de verstreken tijd. Ik zie me nu genoodzaakt kort te reageren op enkele van de laatste opmerkingen van de heer Sparig. De heer Sparig prees zijn eigen moed door ons te confronteren. Of er veel moed voor nodig is om je te verzetten tegen een partij waarvan gezegd wordt dat die slechts bestaat uit een stel hersenspinsels, laat ik in het midden.
De heer Sparig sprak vervolgens de hoop uit dat de bijeenkomst van vandaag zou bijdragen aan een actieve deelname aan de verkiezingen; dat hopen wij ook (gelach). We zullen er geen schade van ondervinden (instemming). Tot nu toe is bij elke verkiezingscampagne gebleken dat we enkele honderden stemmen meer hebben gekregen dan voorheen en ik hoop dat de bijeenkomst van vandaag ertoe heeft bijgedragen dat dit bij de volgende rijksdagverkiezing nog meer het geval zal zijn (bravo).
De heer Sparig vond zichzelf ook verplicht om namens de nakomelingen van Blum te protesteren tegen mijn associatie met de Commune. Ik weet niet waar de heer Sparig de bevoegdheid vandaan haalde om te protesteren tegen iets dat niet gebeurd is (gelach). Ik weet net zo goed als iedereen dat Robert Blum geen socialist was, maar hij was een goede democraat en een echte republikein, dat is meer dan de heer Sparig is (applaus – Sparig buigt, stormachtig gelach). Ik heb alleen uitgelegd dat de Commune zich in de oktoberdagen in een vergelijkbare situatie bevond als Wenen in 1848. En dat Robert Blum, toen in Wenen, zich uitsprak voor voortzetting van de revolutie met een vastberadenheid die niet vastberadener had kunnen zijn van de kant van de Commune. En omdat ik al eerder verwees naar een toespraak van Robert Blum uit die tijd, wil ik er hier op wijzen dat deze te vinden is in een boek dat de heer Artur Frey ter ere van Blum heeft uitgegeven, waarin hij Robert Blum probeert te portretteren als mens, schrijver en politicus. Het relevante deel van de toespraak luidt:
“Geen halve revolutie! Vooruitgang, ook al is het bloedig, op de ingeslagen weg, bovenal – geen ontzag voor de aanhangers van het oude systeem die om egoïstische redenen rust willen; tegen hen zal een vernietigingsoorlog worden gevoerd.”
Kan de meest resolute socialist zich resoluter uitdrukken dan Robert Blum hier tegen de tegenstanders van de revolutie (applaus)?
En nu een passage uit de proclamatie die Windischgrätz uitvaardigde voor de Weners:
“De stad is bezoedeld door wreedheden die de borst van elke man van eer met afschuw vervullen! ... Wenen is in de macht van een kleine maar vermetele fractie die geen enkele wandaad schuwt; leven en eigendom zijn overgeleverd aan de genade van een handvol criminelen!”
Komt dat niet letterlijk overeen met de verklaringen van Thiers over Parijs en de Commune (instemming)?
De heer Sparig zei verder dat zolang de sociaaldemocratie de fantasie van het internationalisme huldigt, zijn partij zich er niets van kan aantrekken. Van dat laatste zullen we maar afzien (gelach). Maar is het idee van internationalisme echt iets fantastisch? De familie werd een stam, verschillende stammen werden Staat en een natie, en uiteindelijk ontwikkelde het internationalisme zich uit de nauwe band tussen de naties. Dat is het historische proces. En door het standpunt in te nemen van universele menselijke liefde en broederschap, door te strijden om een einde te maken aan nationale oorlogen en opruiingen, door naties te verenigen in vreedzame arbeid en de bevordering van cultuur, vertegenwoordigt de sociaaldemocratie het hoogst denkbare culturele idee (applaus).
Indien men onze partij belasterd en vervolgd omdat ze strijdt tegen het bekrompen nationale standpunt, omdat ze strijdt tegen rassenstrijd en het idee van de broederschap der naties vertegenwoordigt, doet ze alleen maar wat altijd al is gedaan met hen die voorvechters zijn. Heren! Ga vandaag bijvoorbeeld naar een katholiek land en luister naar de onwetendheid waarmee Luther wordt beoordeeld! Dat is wat er gebeurd is met alle partijen in de wereld die vooruitgang vertegenwoordigden, en dat is ook wat er gebeurd is met de liberale partij. Vandaag de dag, wanneer de liberale partij aan het roer staat en aan de macht is, beschouwt zij haar wereld als de beste van alle werelden, en wij, die dit niet willen erkennen, worden vandaag de dag door haar behandeld zoals zij nauwelijks twintig jaar geleden door de feodale partij werd behandeld. Heel natuurlijk is dat!
We laten ons niet afschrikken door zulke beschuldigingen, we weten dat onze tijd komt, dat de omstandigheden ons in de kaart spelen, dat met het toenemen van de klassentegenstellingen, met het verdwijnen van de middenklasse, van de kleinburgerij, die in de gelederen van de loonarbeiders wordt geworpen, de sociaaldemocratie steeds sterker zal worden tot ze uiteindelijk de macht in handen heeft (luid applaus).
De heer Sparig was blij dat er bij de laatste landdagverkiezingen in Chemnitz geen sociaaldemocraat in de landdag werd gekozen. Zijn vreugde zal waarschijnlijk snel vervliegen (gelach). Maar het is kenmerkend voor hem dat hij zijn vreugde uit over een kieswet die alleen door haar reactionaire bepalingen een volksverkiezing verhindert (applaus). Een sociaaldemocraat zal echter in de Landdag komen, zo niet dit jaar, dan toch zeker volgend jaar (bravo, gelach), en als de gemeenteraad van Chemnitz de kieslijst op dezelfde manier had opgesteld als de belastinglijst – twee dingen die, zoals we weten, ook in Leipzig niet harmoniëren – zou hij er al in zitten (groot amusement en applaus).
Tot slot zei de heer Sparig, die zich richtte tot de hier aanwezige vertegenwoordigers van de conservatieve pers, dat de conservatieve pers zich nu zou realiseren dat de nationaal-liberalen niets te maken hebben met de sociaaldemocratie. Dat geloofde toch zeker niemand echt, en degenen die het schreven nog het minst (gelach).
Feit is dat het geschil tussen conservatieven en nationaal-liberalen alleen gezien kan worden als een geschil tussen twee ontevreden echtgenoten. Als een derde zich ermee bemoeit, worden ze verenigd (gelach) ... Een paar weken geleden stond er een artikel in het Leipziger Tageblatt waarin alle tegenstanders van de sociaaldemocratie werden opgeroepen: “Laten we allemaal één grote partij van de orde vormen [Ordnungspartei].” Nou, gefeliciteerd, je zult het nodig hebben (gelach). We zagen het onlangs ook in Chemnitz. Aanvankelijk lagen conservatieven en nationaal-liberalen daar met elkaar overhoop en beide partijen wilden een kandidaat stellen omdat geen van beiden wilde dat de ander het veld zou ruimen, maar toen er werd gezegd dat er een socialist zou komen, toen stopte de ruzie, toen werd er gezegd. “Allemaal tegen Bebel.” (Veel vrolijkheid en applaus.)
Mijn opmerkingen sloten de briljant geleide bijeenkomst af.
Begin januari 1876 hielden de Saksische partijkameraden een goed bezocht landelijk Congres in Chemnitz, waar ze de kandidaatstelling bespraken voor de volgende rijksdagverkiezingen, die in januari 1877 werden verwacht. Ondanks alle vervolging was de stemming uitstekend. Aan het begin van het jaar hadden de Berlijnse kameraden een lokale krant opgericht de Berliner Freie Presse, die geleidelijk een gerespecteerde positie verwierf bij zowel vriend als vijand. Nu werden de eerste tekenen van een verandering in de hele politiek van het Rijk merkbaar. Met het ontslag van de voorzitter van de rijkskanselarij, Delbrück, eind april, werd de officiële verschuiving naar protectionisme ingezet. De Pruisische minister van Handel v. Camphausen, die kort daarvoor nog loonsverlagingen door de ondernemers in de Rijksdag had gerechtvaardigd als een middel om uit de crisis te komen, en die hiervoor werd geprezen door Eugen Richter: “Alle respect voor een minister die zulke impopulaire waarheden durft te spreken”, volgde hem later de woestijn in. Ondertussen ging de vervolging van partijleden onverminderd door, vooral voor het beledigen van de kanselier. Bismarck had de gewoonte aangenomen om zijn strafvorderingen massaal te laten hectograferen en naar de openbare aanklagers te sturen die hem een belediger hadden gesignaleerd voor vervolging.
Hij bleef deze strafvorderingen indienen tot het einde van zijn ambtstermijn in februari 1890. Het waren er duizenden en de veroordeelden hielpen mee de gevangenissen te bevolken. Deze procedure getuigde niet van een groot karakter; het werd zelfs door veel van zijn bewonderaars afgekeurd.
Trouw aan de bedoelingen van Bismarck zette Tessendorf ook zijn vervolging van arbeidersorganisaties voort. Terwijl hij zijn verzoek tot opheffing van de Algemene Duitse Arbeidersvereniging in maart 1875 had gemotiveerd met de woorden: “Laten we de socialistische organisatie vernietigen en er zal geen socialistische partij meer zijn”, woorden die zijn totaal onbegrip aantoonden, voelde hij zich nu gedwongen om nog meer van dergelijke maatregelen te nemen. De onderdrukking van de Algemene Duitse Arbeidersvereniging was goedgemaakt door het stichten van de Socialistische Arbeiderspartij te Gotha. En nu was de partij aan de beurt. Hij slaagde er ook in om een besluit van de raadkamer van het Berlijnse gerechtshof te krijgen, volgens welke zowel het Berlijnse lidmaatschap van de partij als de partij zelf voorlopig voor heel Pruisen ontoelaatbaar werden verklaard. Het partijbestuur reageerde op dit besluit met een toespraak aan de partijleden, waarin hen werd verteld dat ze ongeacht het besluit moesten gaan ageren voor de volgende rijksdagverkiezingen. De partij moest laten zien dat ze zich niet liet intimideren door beslissingen zoals die van de raadkamer van de Berlijnse rechtbank. Het was nu des te noodzakelijker voor elke individuele kameraad om zijn volledige plicht te doen voor de partij. Tessendorfs zet “Vernietiging van de sociaaldemocratie” moest beantwoord worden met een tegenzet “Leve de sociaaldemocratie”. Overal in Pruisen werden nu lokale organisaties opgezet om de ontbonden partijorganisatie te vervangen, hoewel deze elke schijn van verbinding met de centrale organisatie die voor de rest van Duitsland bleef bestaan, moesten vermijden. Tessendorfs aanpak bleek een letterlijke flop, want deze lokale organisaties deden minstens zoveel aan het werven van partijleden, het verspreiden van de partijpers en het werven van fondsen als de opgeheven centrale organisatie.
Natuurlijk was een partijcongres in de oude zin onder deze omstandigheden niet meer mogelijk. Maar omdat we niet zonder konden en wilden, kwamen de fractie van de Rijksdag en het partijbestuur bijeen om te bespreken wat er gedaan moest worden. Ze waren het snel eens over mijn voorstel om de rijksdagfractie van 20 tot 23 augustus een algemeen socialistisch congres in Gotha te laten bijeenroepen, waarvoor de afgevaardigden in openbare vergaderingen moesten worden gekozen. Aan de andere kant, om de Pruisische partijleden in staat te stellen hun partijbijdragen op een onbetwistbare manier te betalen, werd besloten een maandblad uit te geven ter grootte van een hand onder de titel Der Wähler, dat goed verkocht aan de prijs van 20 pfennig.
Tessendorfs vervolgingsijver bleef echter niet beperkt tot de ontbinding van de partijorganisatie in Pruisen. Al snel ondernam hij ook actie tegen een aantal centrale vakbondsfederaties om hun lot voor te bereiden als “politieke organisaties” voor de partij. Bij vier van hen slaagde hij hierin. De ontbonden centrale organisaties verhuisden nu naar Hamburg, waar de wet op vereniging politieke organisaties niet verbood.
*
Op 28 juni werd Most na 26 maanden gevangenis eindelijk vrijgelaten uit Plötzensee. Dezelfde dag kondigde Bracke de publicatie aan van een brochure van Most, getiteld: Die Bastille am Plötzensee, waarin hij over zijn ervaringen vertelde en beschreef hoe hij en anderen achter de rug van de ambtenaren allerlei voordelen hadden bedongen en hen hadden misleid. Deze publicatie was onverstandig. De krant was nog maar net verschenen of de minister van Binnenlandse Zaken eiste informatie over de beschreven gebeurtenissen van de nietsvermoedende directeur van de Plötzensee-gevangenis. Het resultaat was dat verschillende functionarissen werden gestraft en ontslagen en vanaf dat moment werden de gevangenisregels veel strenger toegepast. Van nu af aan werden de meeste politieke gevangenen ook geïnterneerd in de zogenaamde gemaskerden-vleugel – voor mij werd een uitzondering gemaakt, toen ik ook moest verhuizen naar een kamer in Plötzensee, waarover hieronder meer. Toen Most in 1878 nog eens zes maanden in Plötzensee moest doorbrengen, wreekte men zijn indiscreties. Hij werd nu in strikte eenzame opsluiting geplaatst en wanneer hij zijn cel verliet moest hij, net als de andere bewoners van het cellenhuis, een zwart masker opzetten zodat niemand hem zou herkennen.
De opgelegde straffen werden ook afgemeten aan het steeds agressievere karakter van de vervolgingen van de partij rond deze tijd. Waar voorheen straffen van weken of een paar maanden werden opgelegd, kreeg de veroordeelde nu een straf die drie of vier keer zo lang was. Straffen van twaalf, vijftien, achttien en meer maanden werden de regel. Individuele partijkranten, zoals de Vorwärts en de Berliner Freie Presse, hadden constant meerdere redacteuren in de gevangenis. Saeweke-Chemnitz, bv., kreeg twee jaar gevangenisstraf voor majesteitsschennis en wat men aanzag voor godslastering; de Augsburgse jury veroordeelde R. Franz tot drie jaar gevangenisstraf voor verschillende persmisdrijven, E. Rottmanner en E. Köber werden elk veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf voor verschillende persmisdrijven. E. Rottmanner en E. Köber werden elk veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf voor verschillende persdelicten, een vonnis dat een storm van verontwaardiging door de hele partij veroorzaakte. In andere processen werd Thomas-Augsburg veroordeeld tot twee jaar, Loof-Chemnitz tot een jaar en vier maanden. Vahlteich kreeg het jaar daarop achttien maanden gevangenisstraf voor verschillende persmisdrijven en G. v. Vollmar, die redacteur was van de Dresdener Volkszeitung, werd het jaar daarop tot dezelfde straf veroordeeld. Uiteindelijk zorgden deze veroordelingen nauwelijks voor opschudding in de partij; iedereen die redacteur of propagandist was, moest rekening houden met gevangenisstraf als onvermijdelijk aan zijn positie. Door Vollmars redacteurschap van de Dresdener Volkszeitung had ik een actieve correspondentie met hem. De verschillende persdelicten waarbij hij betrokken was, brachten hem ertoe te vragen of zijn pensioen, dat hij als zwaargewonde deelnemer aan de Duits-Franse oorlog ontving, in geval van een veroordeling niet kon worden afgenomen, hij vroeg mijn mening hierover. Ik antwoordde hem op 17 juni 1877 onder andere:
“... Ik heb Freytag nog niet kunnen spreken over uw pensioenkwestie en ik denk niet dat hij u meer kan vertellen dan ik. Ik heb de rijksdagprocedure bekeken. § 32 van de wet, de pensionering en het pensioen van militairen, bepaalt onder b) dat het verlies van pensioen kan worden bewerkstelligd door een onherroepelijk vonnis van de rechtbank, en bepaalt vervolgens:
De pensioenverhogingen kunnen niet worden ingetrokken door een rechterlijke uitspraak.
In de onderhandelingen werd met geen woord gerept over de gevallen waarin een dergelijke afwijzing zou kunnen plaatsvinden. Tijdens de beraadslagingen werd erop gewezen dat alle bepalingen in het rijkswetboek van strafrecht, dat ook voor Beieren geldt, volgens welke een pensioen kan worden ingetrokken, zijn geschrapt. In tegenstelling hiermee bevat het oude Pruisische Militaire Wetboek van Strafrecht uit 1845 dergelijke bepalingen. Aangezien dit voor zover ik weet echter niet van toepassing is op Beieren, rijst de vraag welke relevante bepalingen in het Beierse Militaire Wetboek van Strafrecht zijn opgenomen; deze zullen dan in aanmerking worden genomen en u zult deze wet waarschijnlijk gemakkelijk kunnen verkrijgen.
Ik raad u aan uiterst voorzichtig te zijn in uw schrijven, ik vrees dat men u er zal laten inlopen. Maar aangezien de veroordeling op geen enkele manier het verlies van uw burgerrechten met zich mee kan brengen, is de vraag of deze intrekking niet een voorwaarde is voor het intrekken van uw pensioen, in welk geval u gedekt zou zijn. Omdat het zeker is dat de heersende macht een bijzondere vijandigheid heeft jegens jou als ‘apostaat’ ...”
Veel voldoening was er rond die tijd in de partij, toen bekend werd dat het hooggerechtshof in het hertogdom Braunschweig generaal Vogel v. Falckenstein vanwege de Lötzen-affaire had veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding aan de kameraden die door hem in de herfst van 1870 gevangen waren genomen, namelijk 2100 mark aan Bracke, 108 mark aan Gralle, 105 mark aan Bonhorst, 7,50 mark per dag aan Ehlers als zelfstandig handelaar en 3 mark per dag aan Kühn als arbeider.
Voor het partijcongres te Gotha – 19 tot 23 augustus – hadden wij als agenda vastgesteld:
“1. De activiteiten van de socialistische afgevaardigden; 2. Voortgang en stand van de socialistische organisatie in Duitsland; 3. De komende rijksdagverkiezingen; 4. Bepalen van de socialistische kandidaten; 5. De socialistische organisatie in Duitsland; 6. De partijpers.”
De officiële Norddeutsche Allgemeine Zeitung maakte veel ophef over deze bijeenkomst en dreigde dat ze zouden proberen vast te stellen of dit congres geen wetsontduiking was gezien de sluitingen en ontbindingen die hadden plaatsgevonden. We hebben echter geen gehoor gegeven aan deze dreigementen. We moesten laten zien dat we ons niet lieten intimideren en dat we vastbesloten waren om alle middelen te gebruiken die de omstandigheden ons toestonden om de slagen naar ons te pareren.
Geib en Hasenclever zaten opnieuw het congres voor. Er waren 98 afgevaardigden, die 38.254 mandaten van 291 locaties vertegenwoordigden. Liebknecht en ik konden om persoonlijke redenen alleen de tweede dag bijwonen. Uit het verslag van Auer bleek dat de inkomsten van het partijbestuur van 8 juni 1875 tot 19 augustus 1876 53.973 mark bedroegen, tegenover 54.432 mark aan uitgaven. Dus een klein tekort, dat werd gedekt door het kiezersoverschot van 4.330 mark. In die tijd had de partij 23 politieke organen en de nieuw opgerichte amusementskrant Die Neue Welt. Acht van de bladen verschenen zes keer per week, acht drie keer per week, vier twee keer per week en drie één keer per week. Voor het eerst op een Duits partijcongres werden een aantal brieven ontvangen van socialistische organisaties uit het buitenland om de partij te feliciteren met haar moedige houding. Ik kon de groeten overbrengen van een internationaal Congres in Bern dat ik had bijgewoond tijdens een zakenreis naar Zwitserland. Als teken van broederlijke internationale solidariteit werd besloten om op gepaste wijze geld in te zamelen voor de in grote nood verkerende communards. Karl Hirsch woonde het Congres bij als afgevaardigde van de Parijse arbeiders. Hasenclever bracht verslag uit over de activiteiten van de fractie in de Rijksdag. Ik maakte van de gelegenheid gebruik om onze onthouding over de kwestie van de verblijfkosten, die meerdere malen was aangevallen, te rechtvaardigen. Molkenbuhr, die het woord nam namens de tegenstanders van onze stemming, beweerde dat de stemming onze agitatie had geschaad en dat deze tactiek een ontluisterend effect had gehad op de partijleden. De fractie moet altijd een duidelijk standpunt innemen voor of tegen een voorstel en als één geheel stemmen. Na een lang debat dienden A. Kapell en Dreesbach een motie in om onze stemming over de verblijfkosten onuitvoerbaar te verklaren. Deze motie werd verworpen. Aan de andere kant werd een motie van Löwenstein aangenomen, waarin werd voorgesteld om verder te gaan met de agenda over de kwestie, omdat het vanzelfsprekend was dat de socialistische parlementsleden pro betaling van de verblijfskosten waren en in dit geval had de onthouding slechts een verklaring van de zwendel moeten zijn waaraan sommige van de liberale parlementsleden zich schuldig maakten.
Verdere onderhandelingen toonden aan dat er nog steeds sterke persoonlijke en feitelijke verschillen waren in de nieuwe verenigde partij, die nu naar voren kwamen. Frohme lokte een verhitte discussie uit door verschillende partijbladen en Liebknecht en mijzelf ervan te beschuldigen van financiële steun van Sonnemann-Frankfurt te hebben ontvangen. Er werd vastgesteld dat er geen enkele krant genoemd kon worden die financiële steun had ontvangen van Sonnemann, en hetzelfde gold voor Liebknecht. Ik deelde hem mee dat Sonnemann, die zich herhaaldelijk bereid had verklaard mij tijdens mijn gevangenschap aan een lening te helpen als ik die nodig had voor mijn bedrijf na mijn vrijlating, mij een lening van 600 taler had verstrekt, die ik in termijnen tegen 5 procent rente terugbetaalde. Dit was des te onaanvaardbaarder omdat ik al sinds 1865 bevriend was met Sonnemann en de hele zaak een zuiver privéaangelegenheid was. Sonnemann zelf had de zaak in bredere kringen gebracht door een indiscretie tegen een kameraad uit Frankfurt. Het uiteindelijke resultaat van het debat was dat een motie van Bracke – die voor het eerst in jaren een congres bijwoonde – met alle stemmen tegen zeven werd aangenomen, waarin de tegen mij bepleite actie werd afgekeurd. Ik nam het initiatief om de lening aan Sonnemann voor het einde van het jaar terug te betalen.
Een ander debat, dat soms ook een verhit karakter had, ging over de vraag of twee officiële organen (Der Neue Sozialdemokrat in Berlijn en Der Volksstaat in Leipzig) moesten blijven bestaan ofwel dat er één moest zijn en welk orgaan dan. Uiteindelijk waren er 49 stemmen voor Leipzig en 38 stemmen voor Berlijn, waarbij 6 afgevaardigden zich van stemming onthielden. Vervolgens werd besloten dat het centrale orgaan vanaf 1 oktober drie keer per week zou verschijnen onder de naam Vorwärts. De verkiezing van de twee redacteuren leidde tot een levendige discussie. Hasselmann, die nooit een voorstander van de vereniging was geweest, verklaarde dat hij onder geen beding naar Leipzig zou verhuizen en deed afstand van zijn positie als redacteur. Op voorstel van Geib stemde Hasenclever ermee in om naast Liebknecht redacteur te zijn. Nadat de partij in Pruisen was ontbonden, werd bovendien afgesproken om het partijbestuur in Hamburg te vervangen door een centraal comité, waar Auer, Brasch, Derossi, Geib en Hartmann zich bij aansloten. Op mijn verzoek werd het salaris van de secretaris vastgesteld op 150 mark, van de penningmeester op 105 mark en van de twee assessoren op 45 mark per maand.
Bovendien hield een partijcongres zich voor het eerst bezig met het innemen van een standpunt over actuele economische kwesties. De industriële crisis, die in 1874 begon en elk jaar erger werd, had in industriële kringen een volledige ommekeer teweeggebracht over de vraag: beschermende tarieven of vrijhandel? en vond uiteindelijk ook steun in agrarische kringen, die decennialang de belangrijkste voorstanders van het vrijhandelssysteem waren geweest. Eerst en vooral waren het de ijzer-industriëlen die al jaren ageerden en vochten tegen het besluit om de ijzertarieven per 1 januari 1877 af te schaffen. Andere industriëlen, met name de katoenindustrie, sloten zich bij hen aan. En omdat de graanprijzen door de steeds duidelijk merkbare Amerikaanse graanconcurrentie niet op het gewenste niveau bleven, maar juist daalden, keerden de Oost-Elbische graanproducenten, die door de Amerikaanse concurrentie steeds meer omzet in het buitenland verloren en deze concurrentie ook in eigen land voelden, zich tot het protectionisme. Deze verandering in de opvatting van brede kringen over de vrijhandel en protectionisme moest ook in de partijkringen worden erkend. In de loop der jaren spraken met name Auer, Fritzsche en Max Kayser zich uit voor een min of meer uitgesproken beschermende tariefpolitiek. Het Congres had daarom geen andere keuze dan een standpunt in te nemen over de veranderde trend; het deed dit echter op een manier die onbevredigend was en een gebrek aan duidelijkheid verraadde. Op verzoek van Bracke, Frick, Fritzsche, Grillenberger, Hasselmann, Liebknecht en Most nam het Congres zonder enig debat een resolutie aan waarin stond: De socialisten van Duitsland zijn vreemd aan de strijd die binnen de bezittende klassen is losgebarsten tussen beschermende tarieven en vrijhandel; de vraag of er beschermende tarieven moeten komen of niet is een praktische kwestie waarover in elk afzonderlijk geval moet worden beslist; de nood van de werkende klasse is geworteld in de algemene economische omstandigheden, maar de bestaande handelsovereenkomsten van de kant van de rijksregering zijn ongunstig voor de Duitse industrie en vraagt om verandering. De partijpers werd opgeroepen om de arbeiders te waarschuwen geen kastanjes uit het vuur te halen voor de bourgeoisie, die staatssteun wilde door beschermende tarieven te eisen. En aangezien in die tijd de vraag was gerezen of de spoorwegen privé of staatsspoorwegen moesten zijn, en Bismarck streefde naar monopolisering van de spoorwegen door het rijk, gingen de voorgestelde resoluties ook in op deze kwestie. Het Congres sprak zich uit voor de nationalisatie van de spoorwegen, maar tegen het spoorwegproject van Bismarck, omdat dit laatste bedoeld was om de belangen van de klasse- en militaire staat te bevorderen en de inkomsten voor onproductieve doeleinden zouden worden gebruikt, waardoor het Rijk een nieuw gewicht in de schaal zou leggen in volksvijandige zin en de beursspeculanten grote sommen geld zouden krijgen uit het nationale bezit [Volkseigentum].
In een brief aan Friedrich Engels van 31 augustus schreef de zachtaardige en joviale Bracke, die verschillende onaangename dingen hem aangedaan door de Algemene Duitse Arbeidersvereniging nadat hij deze had verlaten, nog niet had vergeten, over het verloop van het Congres:
“De onderhandelingen waren schitterend, de kwestie Frohme-Sonnemann, dan de stemming over de verblijfkosten, dan de vraag of het centrale orgaan naar Berlijn of Leipzig moest komen, dat waren de drie belangrijkste standpunten; de lassalleanen hadden serieus geloofd dat ze de beweging in handen zouden krijgen, in ieder geval waren ze zeker van hun overwinning in de organisatie. En daar hadden ze alle reden toe. Op een conferentie in Berlijn had Ramm-Leipzig (het hoofd van de Leipziger partijdrukkerij A.B.) ingestemd met de overplaatsing naar Berlijn, en Geib, die zichzelf alleen zag staan, verzette zich daar niet meer tegen. Maar Bebel en ik, evenals Auer, verklaarden de overplaatsing volstrekt onmogelijk; we vonden ook veel voorstanders en brachten Liebknecht en Geib en anderen weer tot actie. De strijd werd toen glorieus gestreden. Nadat we hadden gezegevierd in de Sonnemann-kwestie en in de kwestie van de verblijfkosten, deden de lassalleanen, die nu werden geholpen door de economische belangen van de Berlijnse onderneming, alles wat in hun macht lag. De opwinding aan beide kanten was groot; er werd een normale parlementaire strijd uitgevochten. Eerst werden 42 sprekers op de lijst gezet, allemaal Berlijners behalve Bebel. We haalden deze lijst onderuit door middel van moties, waarna we, omdat de tegenstanders dit niet hadden verwacht, als eerste op de lijst stonden en nu grootmoedig konden zijn, waarbij Richter-Wandsbeck ons uiteindelijk een grote dienst bewees. De opwinding was buitengewoon, alle middelen werden gebruikt door beide partijen. De tegenstanders lieten zich echter meeslepen door hun opwinding en ratelden er lustig op los om de vijf minuten spreektijd te benutten, terwijl wij rustig bleven en langzaam en afgemeten spraken. U kent het resultaat. Liebknecht en Bebel waren geweldig.
Het feit dat Hasenclever zich uiteindelijk door Geib liet overhalen om naar het centrale blad in Leipzig te gaan, maakte de overwinning compleet, zoals Frick-Bremen zou hebben gezegd: De nieuwe krant is slechts het orgaan van de heren Bebel en Liebknecht. Dit bezegelde de eenheid ...”
Hasselmann gaf zijn functie bij de Berliner Freie Presse op 1 oktober 1876 op en trok zich terug in Barmen-Elberfeld, waar hij de redactie van de Bergischen Volksstimme overnam en een nieuw orgaan oprichtte, Die rote Fahne, dat alleen als pamflet zou verschijnen. Het werd echter al snel duidelijk dat Hasselmann separatistische doelen nastreefde door deze krant op te richten, wat hem in een lastige positie bracht ten opzichte van de partij en het Centraal Verkiezingscomité en opnieuw leidde tot onaangename debatten op het partijcongres van het volgende jaar.
Het centrale verkiezingscomité opende de verkiezingscampagne met een oproep van 12 oktober 1876. Op haar verzoek en dat van vele kameraden had ik opnieuw een brochure geschreven getiteld: Die parlamentarische Tätigkeit des deutschen Reichstags und der Landtage von 1874 bis 1876. Deze keer werd het pamflet onder mijn naam gepubliceerd in de coöperatieve boekdrukkerij te Berlijn, dat wil zeggen onder de ogen van Tessendorf, die, zoals ik al snel tot mijn schade vernam, hiervan handig gebruik maakte.
Op 30 oktober kwam de Rijksdag bijeen voor zijn laatste zitting. Deze was kort en omdat er geen wetsvoorstellen waren die voor ons van bijzonder belang waren, waren we maar in geringe mate betrokken bij de parlementaire onderhandelingen, maar des te meer bij de verkiezingspropaganda, die me in die weken van Leipzig naar Keulen voerde, vandaar naar Königsberg i.Pr. en vandaar naar Breslau, enz. In Königsberg moest ik op twee avonden spreken op overvolle vergaderingen, omdat de discussie die mijn lezing had uitgelokt pas op de tweede avond kon worden afgesloten. Johann Jacoby, tot erevoorzitter van de bijeenkomst benoemd, was ook bij de eerste bijeenkomst aanwezig. Nu pas leerde ik Jacoby persoonlijk kennen. De middelgrote man, die duidelijk terughoudend van aard was en alleen door omstandigheden gedwongen werd om zich demonstratief met publieke aangelegenheden te bemoeien, maakte een uiterst gunstige indruk op me. Voor de eerste vergadering had ik hem bezocht, waar hij me ontving in zijn zeer ruime werkkamer, waarvan de planken en kasten tot aan het plafond volgestouwd waren met boeken. Ik benijdde hem om deze ideaal uitgeruste kamer, waarvan de gezellige inrichting bijna uitnodigde om aan het werk te gaan. Jacoby overleed de volgende lente na een steenoperatie; Franz Ziegler was hem in oktober daarvoor al voorgegaan.
*
Toen ik terugkwam in Leipzig, belegde ik een volksvergadering met als agenda: De positie van de vrouw in de huidige staat en het socialisme. Hoewel we de grootste zaal van Leipzig tot onze beschikking hadden, kon deze de massaal toegestroomde mensen niet aan, en velen moesten terugkeren wegens plaatsgebrek. De vrouwen waren zeer goed vertegenwoordigd. Ik legde hen onder andere uit hoezeer ook zij zich zouden moeten interesseren voor de komende rijksdagverkiezingen; maar omdat ze voorlopig geen stemrecht hadden, was het hun taak om propagandistisch tussenbeide te komen in de verkiezingscampagne en hun stemgerechtigde echtgenoten en mannelijke familieleden op te roepen deel te nemen aan de verkiezing ten gunste van de sociaaldemocratie, die opkwam voor hun volledige politieke en sociale gelijkheid. De bijeenkomst verliep volgens plan; het was de eerste bijeenkomst waarin vrouwen werden opgeroepen om politiek deel te nemen aan een verkiezing.
Ik haastte me van Leipzig naar Dresden voor de propaganda, waar ik was voorgedragen als kandidaat van de partij. De georganiseerde kameraden in het 17e Saksische kiesdistrict Glauchau-Meerane, waar ik me ook weer kandidaat stelde, hadden van tevoren al verklaard dat als ik ook in een tweede kiesdistrict gekozen zou worden, ze bereid zouden zijn een nieuwe verkiezing in mijn plaats te houden, omdat iedereen het vanzelfsprekend vond dat ze in het 17e kiesdistrict weer zouden winnen. En zo geschiedde.
In Dresden kreeg ik aanvankelijk een relatieve meerderheid van de drie voorgedragen kandidaten. Ik stond samen met de liberale kandidaat, professor Maihoff, op de shortlist en won met 10.837 stemmen tegen 9.920. Toen ik de dag na de verkiezing het bericht ontving waarin mijn overwinning werd aangekondigd – ik had gevraagd om de verkiezingsuitslag niet op de avond van de verkiezingsdag naar mij te telegraferen – vroeg ik mijn vrouw of we nog een fles wijn in de kelder hadden staan, en toen ze ja zei, zei ik: “Nou, laten we die dan vandaag om twaalf uur opdrinken op de gezondheid van mijn kiezers in Dresden.” Mijn dochter, die getuige was van dit gesprek, zei: “Pa, drinkt professor Maihoff vandaag ook een fles wijn?” Ik antwoordde lachend: “Ik zou het niet weten, ik ken de smaak van de professor niet.”
Wilhelm Bracke was nu in mijn plaats gekozen in het 17e kiesdistrict.
De uitslag van de verkiezingen was zeer gunstig voor ons. Hasselmann werd verslagen in Barmen-Elberfeld met 14.245 stemmen tegen 14.485 voor, maar het naburige district Solingen stuurde Rittinghausen naar de Rijksdag met 10.636 stemmen tegen 7.453, en Grillenberger werd ook bijna gekozen in Neurenberg, maar verloor van zijn tegenstander met 12.089 stemmen tegen 12.625. De partij was betrokken bij 24 verloren verkiezingen. Twaalf afgevaardigden werden gekozen: Auer, Blos, Bracke, het raadslid voor het gerechtsgebouw Demmler-Schwerin in het 13e Saksische kiesdistrict Leipzig-Land, Fritzsche, Hasenclever, A. Kapell, Liebknecht, Most, Motteler, Rittinghausen en ikzelf.
Zoals de oude Demmler ons af en toe vertelde had hij de gewoonte, als hij Schwerin voor lange tijd verliet, om afscheid te nemen van de groothertog van Mecklenburg, wiens voormalige hofarchitect hij het prachtige paleis van Schwerin had laten bouwen. Dit was ook het geval toen hij naar de Rijksdag in Berlijn reisde. Bij deze gelegenheid had de groothertog gezegd: “Ik wens u een goede reis, maar beste Demmler – en hij stak dreigend lachend zijn vinger op – maak het niet te erg in Berlijn.” Hierbij moet worden opgemerkt dat Demmler het paleis in Schwerin had gebouwd zonder baas, uitsluitend in contract met de arbeiders, en zeer tevreden was met het resultaat.
Op 2 februari schreef ik aan partijkameraad Schlüter in Dresden, die daar de expediteur van ons partijorgaan was, dat ik de verkiezingscommissaris had geïnformeerd dat de verkiezing in Dresden was geaccepteerd, en gaf daar commentaar op:
“Het amuseert me dat het nog maar negentien jaar geleden is dat ik als leerling-vakman naar het buitenland ging, natuurlijk zonder enig idee dat ik negentien jaar later, op dezelfde dag, een verkiezingscommissaris mijn verklaring van aanvaarding van het rijksdagmandaat voor de Saksische residentie zou sturen. De oude Napoleon zei ooit dat elke soldaat een maarschalksstokje in zijn ransel draagt; vandaag zou je kunnen zeggen dat elke ambachtsman een rijksdagmandaat in zijn Berliner draagt. We gaan vooruit. Onze vrienden, onze vijanden, dat zij leven!”
En de laatsten trokken boze gezichten bij het verlies van de verkiezingen, omdat de sterke groei van het aantal verloren stemmen voor hen veel belangrijker was dan de paar mandaten die ze hadden gewonnen. Het aantal stemmen van de partij was gestegen van 351.670 in 1874 naar 493.447, die we nu in januari 1877 onder onze kandidaten hadden. Dat was een meerderheid van 141.777 stemmen of 36 procent. In Saksen hadden we de relatieve meerderheid van stemmen gekregen, 124.600 van de 318.740 stemmen.
Het Tessendorf-systeem, dat zich geleidelijk over de grenzen van Pruisen had verspreid naar de meeste kleine en middelgrote staten, was jammerlijk ingestort, zoals de mislukte verkiezingen aantoonden. En hoewel de woede tegen de sociaaldemocratische pers en de sociaaldemocratische organisaties opnieuw begon en de vertegenwoordigers van de partij werden veroordeeld, de ene nog draconischer dan de andere, hielp ook dit niet. Het hielp ook niet toen Bismarck, begunstigd door geluk, eindelijk kreeg waar hij al zo lang naar verlangde, een scherpe uitzonderingswet tegen de partij die hij haatte en toch zo vreesde.
Sociale kwesties speelden een prominente rol in de rijksdagzitting die op 22 februari werd geopend. De gestage toename van het aantal sociaaldemocratische stemmen had vooral het Centrum zorgen gebaard, dat nu voor het eerst onder leiding van graaf Galen en zijn kameraden een wetsvoorstel indiende dat geheel in de lijn lag van de sociaal-politieke eierdans waaraan het Centrum zich nu steeds meer wijdde. Tot dan toe had het Centrum zich vrij terughoudend opgesteld ten opzichte van sociale kwesties. Het wetsvoorstel was bedoeld om de situatie van zowel kleine bedrijven als de arbeiders te verbeteren. Fritzsche en ik hadden daartoe een wetsvoorstel opgesteld dat opriep tot een wijziging van belangrijke bepalingen in de titels 1, 2, 7, 9 en 10 van de arbeidswet ten gunste van de arbeiders, dat door de parlementaire fractie werd goedgekeurd. Het wetsvoorstel eiste een regeling van de gevangenisarbeid, die beperkt moest worden tot werk voor de staat. Er werden nog meer eisen gesteld: een verbod op industriële zondagsarbeid; waar dat verbod onmogelijk was moest de beroepsbevolking een vrije dag per week krijgen; een werkdag van negen uur; voor vrouwelijke arbeiders, arbeiders onder de achttien jaar en leerlingen een van acht uur; een verbod op nachtarbeid; waar dit onmogelijk was door de aard van het bedrijf, moest een ploegenwisseling van acht uur worden ingevoerd. De rusttijd voor zwangere vrouwen en vrouwen die onlangs zijn bevallen, moet dienovereenkomstig worden verlengd. Voor elke werkplek moest een arbeidsreglement worden ingevoerd, waarvan de bepalingen in overleg tussen bazen en arbeiders moesten worden vastgelegd. We eisten ook: de afschaffing van werkboeken, ook voor mijnwerkers; het invullen van getuigschriften kon alleen op verzoek van de arbeider; het instellen van gelijke opzegtermijnen voor beide partijen, een verbod op het truckstelsel, strengere beschermingsmaatregelen voor vrouwelijke arbeiders en leerlingen; invoering van kamers van arbeid en arbeidsrechtbanken; de invoering van een rijksarbeidsinspectie onder leiding en controle van het Rijksgezondheidsbureau. Tenslotte eisten we de bescherming en uitbreiding van het recht op vereniging.
Het debat over de wetsvoorstellen die tegelijkertijd door het Centrum en onze partij werden ingediend, werd op gang gebracht door de fractie van Fritzsche. Het debat groeide uit tot een socialisten-debat dat mij de gelegenheid gaf om de geuite beschuldigingen krachtig van de hand te wijzen en de zogenaamde christelijke wereldbeschouwing van de Centrum-sprekers te bekritiseren. Mijn toespraak maakte grote indruk. De vereniging van boekdrukkersgezellen te Leipzig gaf mij een speciaal exemplaar, een uitgave in een mooie band.
De raadpleging over de voorstellen had geen praktisch resultaat.
In de zitting van 24 april verklaarde de Rijksdag de verkiezing van Hasenclever in het 6e kiesdistrict van Berlijn – gewonnen met een meerderheid van dertig stemmen – ongeldig omdat, vreemd genoeg, een kiezerslijst in één kiesdistrict per ongeluk was bevuild, zodat een aantal kiezers niet had kunnen stemmen. De Vooruitgangspartij hoopte het zesde kiesdistrict in een tussentijdse verkiezing terug te winnen; ze hadden het mis. We stortten ons met al onze energie op de verkiezingspropaganda en zo won Hasenclever nu met een meerderheid van meer dan duizend stemmen.
Tijdens een onderhandeling over het ijzertarief hield Bracke een goede toespraak over beschermende tarieven en vrijhandel, maar toen er gestemd moest worden, was de parlementaire fractie verdeeld en stemde een minderheid voor het tarief.
De poging om een andere versie van § 46 van het reglement van orde tot stand te brengen om een einde te maken aan de voortdurende willekeur bij de indiening van de laatste conclusies, mislukte. Over de motie werd niet meer gedebatteerd. Daarentegen keurde de Rijksdag de motie goed om de strafzaak tegen mij te staken. Tessendorf had bij de Berlijnse rechtbank een aanklacht tegen mij ingediend vanwege mijn rijksdag pamflet, namelijk voor meervoudige belediging van de Rijkskanselier en overtreding van § 131 van het Wetboek van Strafrecht. Deze paragraaf luidt: “Iedereen die publiek fictieve of verdraaide feiten beweert of verspreidt, wetende dat ze fictief of verdraaid zijn, om staatsinstellingen of bevelen van de autoriteiten in diskrediet te brengen, wordt gestraft met een boete van maximaal 600 mark of een gevangenisstraf van maximaal twee jaar.” Bij een huiszoeking op vraag van Tessendorf op 12 januari bij de verzending van de Berliner Freie Presse werden slechts 12 exemplaren van mijn tekst gevonden en in beslag genomen.
Net als in het voorgaande jaar riep de rijksdagfractie een algemeen Duits socialisten-congres bijeen te Gotha van 27 tot 30 mei 1877. Op de agenda: 1. een verslag van de rijksdagafgevaardigden over hun activiteiten; 2. een verslag over de voortgang en status van de socialistische beweging in Duitsland; 3. de socialistische organisatie in Duitsland; 4. de partijpers; 5. het partijprogramma.
Het verslag, opnieuw gepresenteerd door Auer, toonde aan dat de partij eigen kandidaten had in 175 van de 397 kiesdistricten. Het aantal partijpublicaties was gestegen tot 41. Er waren ook veertien partijdrukkerijen. De partijinkomsten bedroegen 54.217 mark, terwijl de uitgaven 50.635 mark bedroegen.
Het activiteitenverslag over de fractie werd gegeven door Fritzsche in plaats van Liebknecht, die wegens ziekte in de familie nog niet aanwezig was. Ik kwam samen met Liebknecht pas op 28 mei in Gotha aan vanwege een zakelijke belemmering.
Tölcke bracht verslag uit over de organisatorische kwestie en stelt namens de gekozen organisatiecommissie voor om de volgende resolutie goed te keuren:
“Met het oog op de volledige wetteloosheid van socialistische verenigingen in Pruisen, formeel afgekondigd door de Pruisische autoriteiten met ongehoorde onbeschaamdheid, ziet het Congres af van de oprichting van een organisatie van de partij waarop de bestaande verenigingswetten in Duitsland, met name in Pruisen, kunnen worden toegepast; het Congres laat het aan de partijleden in de afzonderlijke steden over om zichzelf te organiseren volgens de plaatselijke omstandigheden en behoeften.”
Deze resolutie werd zonder discussie unaniem aangenomen. Het is de moeite waard om erop te wijzen dat bijna de hele liberale pers in die tijd, met uitzondering van de Vooruitgangs-pers, het gedoe, de sleur en het geweld van de autoriteiten tegen de socialistische organisaties met stoïcijnse gelijkmoedigheid gadesloeg en zelden een woord van kritiek uitte. Natuurlijk zagen de autoriteiten dit alleen maar als een aanmoediging van hun onwettige en gewelddadige gedrag.
Hasselmanns gedrag veroorzaakte opnieuw een onverkwikkelijke discussie. Hasselmann wou dat de krant die hij in januari 1877 met goedkeuring van het Centraal Verkiezingscomité had uitgegeven onder de titel Die Rote Fahne alleen zou verschijnen als een pamflet ter ondersteuning van de verkiezingen. Daar was niets mis mee. Maar hij had het achter de rug van de Centrale Verkiezingscommissie formeel geregistreerd als een regulier weekblad en nu gebruikten zijn aanhangers het overal om de Vorwärts te verdrijven. Er kon geen twijfel over bestaan dat Hasselmann bezig was de partij te splijten. Dit kwam ook tot uiting in het debat door de meerderheid van de sprekers. Uiteindelijk werd een motie van mij tegen vijf stemmen aangenomen, die inhield dat het Congres kameraad Hasselmann moest vragen de Rote Fahne te stoppen zodra de Bergisch-Märkische Volksstimme – waarvan hij redacteur was – zelfbedruipend werd. Maar hij moest de sluiting van de Rote Fahne begin oktober aankondigen. De krant dekte zijn kosten niet en dus was het voor hem onmogelijk om door te gaan.
Niet minder weinig verheffend dan het debat over Hasselmann was het debat dat Most uitlokte over Friedrich Engels’ artikelen in de Vorwärts over professor Dühring. Dühring was erin geslaagd om bijna alle leiders van de Berlijnse beweging voor zijn theorieën te winnen. Ook ik was van mening dat elke literaire prestatie die, zoals de werken van Dühring, de bestaande sociale staat scherp aanviel en zich uitsprak ten gunste van het communisme, om agitatieredenen moest worden gesteund en in ons voordeel benut. Vanuit dit oogpunt had ik al in 1874 vanuit de vesting twee artikelen gepubliceerd in de Volksstaat, onder de kop Ein neuer Kommunist, waarin ik het werk van Dühring besprak. De boeken in kwestie waren me toegestuurd door Eduard Bernstein, die destijds samen met Most, Fritzsche en anderen een van de meest enthousiaste aanhangers van Dühring was. Het feit dat Dühring al snel in conflict kwam met de staats- en universiteitsautoriteiten over zijn leer, een conflict dat leidde tot zijn berisping aan de Berlijnse universiteit in juni 1877, versterkte zijn reputatie in de ogen van zijn volgelingen. Dit alles bracht Most ertoe om op het Congres een resolutie in te dienen, die luidde:
“Het Congres verklaart dat de artikelen, zoals de kritiek die Engels de afgelopen maanden tegen Dühring heeft gepubliceerd, die voor de overgrote meerderheid van de lezers van de Vorwärts niet interessant of zelfs zeer beledigend zijn, voortaan uit het centrale orgaan moeten worden geweerd.”
Niet lang daarna werd de reputatie van Dühring echter grondig beschadigd in de ogen van zijn socialistische aanhangers. Het gedrag van de man werd zo autocratisch en grensde aan megalomanie dat de een na de ander zich terugtrok.
Op hetzelfde Congres diende Vollmar – die toen voor het eerst op een partijcongres verscheen – volgende motie in en men nam deze aan:
“Om de solidariteit van de socialisten van alle landen tot uitdrukking te brengen, besluit het Congres een afgevaardigde te sturen naar het Internationaal Socialistisch Congres van dit jaar te Gent. Het Centraal Verkiezingscomité zal de afgevaardigde aanwijzen.”
Grillenberger steunde de motie, maar Liebknecht drong aan op voorzichtigheid met betrekking tot de bakoenistisch-anarchistische stroming in België, die zou proberen het Congres te domineren.
Ik kan me niet herinneren of het Congres heeft plaatsgevonden, wij hebben het in ieder geval niet georganiseerd; ondertussen werd de partij geconfronteerd met meer ernstige en kostbaare interne taken.
In september 1877 lukte het ons om Liebknecht tot parlementslid te kiezen in een van de Landdagkieskringen, Leipzig-Land – het 36e landelijke kiesdistrict. De partijkameraden hadden mij aanvankelijk de kandidatuur aangeboden, maar ik weigerde, omdat ik onmogelijk van mijn associé en mijn bedrijf kon verwachten dat ze naast het mandaat van de Rijksdag ook nog zouden instemmen met een mandaat voor de Landdag. Toen de verkiezing door de verkiezingscommissaris werd gecontroleerd, bleek dat Liebknecht nog geen drie jaar Saksisch staatsburger was en daarom niet tot parlementslid kon worden gekozen. De verkiezing werd ongeldig verklaard. De partijleden van het kiesdistrict nomineerden vervolgens partijlid Otto Freytag, een advocaat in Leipzig, die ook werd gekozen. –
Op 1 september begon Vahlteich aan zijn achttien maanden durende gevangenschap in Zwickau, het jaar daarop gevolgd door Vollmar. Op 1 oktober verscheen in Berlijn een maandblad onder de titel Die Zukunft, dat werd gefinancierd door Karl Höchberg, de zoon van een bankier uit Frankfurt. Höchberg had zich bij de beweging aangesloten, ik zou zeggen om emotioneel-filosofische redenen; zijn privésecretaris werd Eduard Bernstein, die vervolgens zijn positie in een Berlijns bankbedrijf opgaf. De dubbelzinnige positie die het tijdschrift innam ten opzichte van het wetenschappelijk socialisme, zoals dat door Marx en Engels was gesticht, zowel gezien de opvattingen van de oprichter als gezien de kring van medewerkers, waarin alle stromingen van de beweging vertegenwoordigd waren, had van meet af aan het wantrouwen van de twee oude mannen in Londen gewekt, een wantrouwen dat des te sterker werd naarmate de gebeurtenissen en de financiële problemen waarin de partij zat, grote eisen stelden aan Höchbergs bereidheid om in verschillende opzichten financiële offers te brengen. Marx en Engels, die de dingen maar vanop afstand zagen en de mensen en omstandigheden niet kenden, zagen in Höchbergs bereidheid om offers te brengen een sluwe berekening, een koelbloedig plan om de partij op een dwaalspoor te brengen en van haar taak te vervreemden.
Dit was een volstrekt foute opvatting. Höchberg heeft nooit geprobeerd om zijn financiële middelen te gebruiken voor het gevreesde, of om steun voor deze inspanningen als voorwaarde te stellen voor zijn steun. Hij gaf uit een goed hart en uit interesse voor de zaak, en nooit zonder overleg met mij of andere vrienden, Geib, Liebknecht, enz. Maar de poging om het wantrouwen tegen Höchberg onder de Londenaren weg te nemen, slaagde pas toen ik besloot om in de late herfst van 1880 met Bernstein mee te gaan op de in de partij beroemd geworden “gang naar Canossa” om Marx en Engels heldere wijn te schenken. Meer hierover in het volgende deel.
Ik schreef zelf verschillende artikelen voor de Zukunft, waaronder een artikel over proportionele vertegenwoordiging, een onderwerp dat in die tijd in de partij nog weinig besproken was. De manier waarop dit kiesstelsel geïmplementeerd moest worden, dat ik als vanzelfsprekend beschouwde en vervolgens ook daadwerkelijk in de praktijk werd toegepast, stuitte aanvankelijk op enig verzet van de belangrijkste voorstander van dit kiesstelsel in Zwitserland, onze beproefde kameraad Karl Bürkli. Maar toen ik in de herfst van 1901 na een lunch met professor Dodel in Zürich afscheid van hem nam, zei Bürkli: “Bebel, we zullen elkaar niet meer zien – hij was 79 jaar oud – maar ik zal je één ding zeggen: het voorstel dat je destijds deed over de invoering van evenredige vertegenwoordiging in de Zukunft is het juiste. Bürkli overleed een paar maanden later; hij had zijn naderende dood correct voorzien.
Op 12 juni 1877 stond ik eindelijk als beklaagde voor de beruchte zevende kamer van de stadsrechtbank in Berlijn. Tessendorf had in mijn brochure niet minder dan drie beledigingen aan het adres van Bismarck ontdekt en, zoals ik al zei, een overtreding van § 131 van het strafwetboek. Bismarck had vrijwillig aangifte gedaan. Het was waar dat ik de kanselier een beetje ruw had aangepakt. Toen ik de brochure schreef, had ik nog steeds last van de beledigende toespraak die hij begin 1876 in de Rijksdag aan mij had gericht en waarop de meerderheid mij had belet te antwoorden door het sluiten van het debat. Als ik toen uitgebreid het woord had kunnen voeren was mij de belediging van de rijkskanselier hoogstwaarschijnlijk bespaard gebleven, want het waren de gebeurtenissen in de Rijksdag waarnaar ik verwees in de aanvallen op Bismarck in mijn pamflet. Bovendien had ik in een aanval op de nationaal-liberalen hen belachelijk gemaakt omdat ze zich door de kanselier als dienaren lieten behandelen, en ik dacht er niet eens aan om Bismarck te beledigen. Precies op dat moment bedacht Bamberger, in een moment van herkenbaar zelfbewustzijn, de zin:
We zijn toch honden!
De overtreding van § 131 van het strafwetboek werd gevonden in de harde kritiek die ik had geuit op het militarisme, die echter volledig overeenkwam met de standpunten die wij aanhingen. Ik beschouwde het als een persoonlijk misdrijf dat ik ervan beschuldigd werd publiek fictieve of verdraaide feiten te hebben beweerd en verspreid, wetende dat ze fictief of verdraaid waren, om de instellingen van het militarisme in diskrediet te brengen; want wat ik had geschreven kwam overeen met mijn standpunt en mijn overtuigingen.
Als openbaar aanklager maakte Tessendorf het zich gemakkelijk, hij kende de zevende kamer voldoende. Nonchalant, alsof hij een privégesprek voerde, stond hij voor de rechtbank, met één hand in de zak van een lichtgekleurde gestreepte zomerbroek – de tegenwoordig gebruikelijke officiële kleding werd pas later geïntroduceerd – gekleed in een sjofele zwarte smoking, en na een toespraak van nauwelijks vijf minuten vroeg hij negen maanden voor belediging van de kanselier en vijf maanden voor overtreding van artikel 131 van het Wetboek van Strafrecht, dat wil zeggen 14 maanden gevangenisstraf, die hij wilde terugbrengen tot één jaar.
De manier waarop Tessendorf de zaak afhandelde, maakte me nog onrustiger dan ik al was. Ik verdedigde mezelf. In een anderhalf uur durende toespraak probeerde ik de beschuldiging punt voor punt te weerleggen. Als men een belediging aan het adres van de rijkskanselier uit mijn brochure wilde lezen, dan moest men rekening houden met de omstandigheden waaronder ik tot mijn uitspraken was gekomen, en in het licht daarvan was de gevraagde straf veel te hoog. Er was echter op geen enkele manier sprake van een overtreding van § 131. Ik vond het ongehoord om mij op basis van deze paragraaf aan te klagen, omdat het vanzelfsprekend moet zijn dat mijn uitspraken, die werden gestaafd met feiten en citaten van wetenschappelijke en militaire autoriteiten, alleen overeenkwamen met mijn partijstandpunt en mijn overtuigingen.
Ik denk dat ik een heel goede toespraak heb gehouden, maar het maakte geen indruk op de rechters omdat hun aandacht in beslag was genomen door een plotse hagelbui die tegen de ruiten sloeg. De vraag op welk moment de ruiten zouden stukgaan door de hagelstenen was duidelijk belangrijker voor de rechters dan mijn prachtige uiteenzetting. De rechtbank trok zich terug, omdat Tessendorf het niet de moeite waard vond om mij te antwoorden, en kondigde na een korte beraadslaging mijn veroordeling tot negen maanden gevangenisstraf voor alle punten aan.
Ik ging in beroep en de zaak kwam op 28 oktober voor het Hof van Beroep. Officier van justitie Groschuff leidde de vervolging. Tijdens zijn toespraak voerde hij aan dat ik geen milde straf verdiende vanwege mijn eerdere veroordelingen; hij vroeg om bevestiging van het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg.
Ik verdedigde mezelf opnieuw. Ik richtte mij een uur lang tegen de opmerkingen van de aanklager. Ik was vooral geïrriteerd door zijn opmerking dat ik zwaarder gestraft zou moeten worden voor recidive. Ik protesteerde dat een beklaagde die herhaaldelijk kennis had gemaakt met de strafrechter in de strijd om zijn veroordelingen op hetzelfde niveau moest worden geplaatst als een gewone crimineel – een dief of een recidiverende fraudeur. De gewone crimineel handelt tegen de wet om er persoonlijk voordeel mee te behalen, dus uit eigenbelang; de politieke “crimineel” die, of hij nu ter verdediging of ter verspreiding van zijn standpunten de wet overtreedt, handelt uit idealisme. Hij verdient erkenning, geen zwaardere straf, voor het standvastig verdedigen van zijn standpunten. Geen enkele politieke “misdadiger” wordt maatschappelijk genegeerd vanwege zijn overtuigingen, die hem in conflict brengen met het strafrecht, zoals waarschijnlijk de regel is bij de gewone misdadiger. De politieke crimineel krijgt zelfs respect in de ogen van zijn gelijken.
In mijn toespraak richtte ik mij verder op de beschuldiging van het overtreden van § 131 van het strafwetboek. Ik kreeg het voor elkaar dat de voorzitter van de rechtbank zeven pagina’s van mijn geschrift voorlas, met daarin uitspraken over militarisme. Het eindresultaat was dat ik werd vrijgesproken van de aanklacht van het schenden van § 131, maar werd veroordeeld tot zes maanden gevangenisstraf voor het beledigen van Bismarck.
Ik wil hier graag aan toevoegen dat een paar maanden later, in december, ook de conservatieve sociale politicus dr. Rudolf Meier door het Hof van Beroep tot een jaar gevangenisstraf werd veroordeeld wegens belediging van Bismarck, dezelfde officier van justitie Groschuff, die ook de aanklacht tegen mij had ingediend, nu de wens uitsprak dat dit het laatste proces wegens belediging van Bismarck zou zijn. Maar deze eindigden pas toen Bismarck geen Rijkskanselier meer was, dat wil zeggen dertien jaar later.
Omdat ik met het oog op mijn gezin en mijn bedrijf mijn straf graag in Leipzig wilde uitzitten, maar hier volgens de ministeriële voorschriften slechts straffen van maximaal vijf maanden mochten worden uitgezeten, wendde ik mij tot de bevoegde autoriteit met de vraag of ik een straf van vijf maanden in de gevangenis van Leipzig mocht uitzitten. Nadat dit bevestigend was beantwoord, ging ik naar Berlijn naar de voorzitter van de zevende kamer, Reich, en vroeg hem toestemming om de resterende vijf maanden in de gevangenis van het kantongerecht Leipzig door te brengen, nadat ik een straf van een maand in Plötzensee had uitgezeten. Tot mijn grote verbazing ontving hij me met grote hoffelijkheid en verklaarde hij zich akkoord met mijn verzoek.
Op 23 november begon mijn detentie in Plötzensee. De toelatingsprocedure was erg omslachtig en walgelijk. Toen ik voor de arbeidsinspecteur werd gebracht, ontving hij me met de woorden: Welnu, mijnheer Bebel, u zult uit het geschrift van Most hebben kunnen opmaken hoe het er in de Bastille aan de Plötzensee aan toe gaat. Ik antwoordde: Ik had de tekst inderdaad gelezen, maar dat was al een tijdje geleden, ik vroeg hem me te informeren. Nu brak zijn woede tegen Most uit, die duidelijk lang was ingehouden. Hij begreep dat de gevangene de ambtenaren als zijn vijanden zag en probeerde achter hun rug om zoveel mogelijk voordeel te behalen, maar om dan achteraf op de markt te gaan staan schreeuwen hoe de ambtenaren waren bedrogen of misleid om concessies te doen, was gemeen en dom. Vervolgens beschreef hij het effect en de gevolgen die het artikel van Most na publicatie had veroorzaakt onder de ambtenaren in Plötzensee. Hij sloot zijn geagiteerde betoog af met de woorden: We moeten Most weer te pakken krijgen, dan zullen wij zijn indiscreties inpeperen.
En al snel kregen ze hem weer te pakken, en zij hebben het hem duchtig ingepeperd. Most kreeg een voorproefje van wat hem te wachten stond toen hij mij in Plötzensee wilde bezoeken en zonder omhaal werd afgewezen.
Ik kreeg het recht om literaire activiteiten te ontplooien en het licht tot 10 uur ’s avonds aan te laten. Het Kapitaal van Marx en verschillende andere socialistische teksten werden me afgenomen, alsof er nog iets te verpesten viel. En omdat de arbeidsinspecteur absoluut eiste dat ik me niet alleen zou bezighouden met het bestuderen van boeken, maar dat ik ook wat literair werk zou produceren, ging ik zitten en schreef ik een klein pamflet dat verscheen onder de titel: Frankrijk in de achttiende eeuw.
Eigen levensonderhoud, dat mocht niet, wat wel werd toegestaan aan beursspeculanten die vanwege onregelmatigheden in de Plötzensee zaten, maar niet aan politieke gevangenen. Maar wat het karige dieet nog walgelijker maakte voor de gevangene, om niet te zeggen walgelijk, was het vaste menu, d.w.z. het eten dat ’s ochtends, ’s middags en ’s avonds in de week werd geserveerd, werd week na week, dag na dag in bijna dezelfde volgorde steeds herhaald. Ik verloor veel gewicht in de bijna twee maanden die ik in Plötzensee doorbracht. Ik begreep niet hoe gevangenisdokters zo’n dieet konden toestaan. Op mijn verzoek gaf de dokter toestemming voor het zogenaamde ziekendieet. Dan kreeg ik drie keer per week ’s middags een bord echt goede vleessoep, een mus van vlees gespiesd op een scherpe houten stok, omdat men de gevangenen geen mes en vorken toevertrouwde, en aardappelen en groenten. De naam mus kwam van het feit dat de vorm en grootte van het stuk vlees op een geplukte mus leek.
Ik had verwacht dat ik vlak voor Kerstmis van Plötzensee naar Leipzig zou verhuizen en de kerstvakantie met mijn familie zou kunnen doorbrengen. Van de acht kerstmissen die mijn dochter tot dan toe had doorgebracht, had ik er vier in de gevangenis doorgebracht. Ik hoopte dat ik Kerstmis niet voor de vijfde keer in de gevangenis zou hoeven doorbrengen. Maar dat bleek wel zo te zijn. Toen ik de administratie van de gevangenis in Leipzig vroeg of ik daar na de kerstvakantie heen kon, was het antwoord dat dit voorlopig niet mogelijk was, de cellen waren allemaal bezet. Pas op 18 januari 1878 kon ik naar Leipzig verhuizen.
Tijdens mijn gevangenschap in Plötzensee bezocht de gevangeniskapelaan mij herhaaldelijk om te praten over politieke gebeurtenissen. Ik had toestemming gekregen om de Vossischen Zeitung te lezen, maar regelmatig ontving ik alle dagelijkse nummers pas aan het eind van de week, op zondag. Rond die tijd was Most met al zijn temperament begonnen met een publieke agitatie voor het verlaten van de landskerk. De openbare bijeenkomsten die hij had georganiseerd waren overvol en vol van hartstochtelijke opwinding. Dit nam toe toen de nieuw opgerichte Christelijk-Sociale Partij, geleid door hofpredikant Stöcker, ook bijeenkomsten hield en sprekers van deze partij ook op Mosts bijeenkomsten verschenen, maar daar verloren ze het, zoals te verwachten was, van het gejuich van de massa. Deze agitatie veroorzaakte een enorme opschudding onder de vromen in het land, die ook de gevangeniskapelaan in zijn greep hield. Zelfs de oude keizer voelde zich genoodzaakt in zijn antwoord te benadrukken, toen het presidium van het staatsparlement hem feliciteerde met zijn verjaardag in maart 1878, dat: religie moet behouden blijven voor het volk.
Terwijl ik achter de gevangenismuren tijd had voor allerlei overpeinzingen, vonden er zowel binnen als buiten de partij een aantal gebeurtenissen van bijzonder belang plaats. In november hadden de Berlijnse kameraden een vereniging opgericht om de belangen van de werkende bevolking te behartigen in plaats van de ontbonden organisaties. De christelijk-conservatieve staatssocialisten richtten een weekblad op, Der Staatssozialist, met professor Schäffle, professor v. Scheel, bankier Samter, professor Ad. Wagner, dominee Tod, dr. Petermann-Dresden en anderen. De evangelische [protestants] sociaal-politici wilden het veld niet enkel aan de katholieken overlaten, maar ze wilden ook redden wat er nog te redden viel van de evvangelische arbeiders onder de sociaaldemocratie.
Ook in de grote politiek leken er veranderingen op komst. De voortdurende stijging van de keizerlijke uitgaven vereiste nieuwe inkomsten. De toenemende matriculatieheffingen, waarmee de afzonderlijke staten het keizerlijke tekort moesten dekken, werden voor hen steeds zwaarder gezien hun eigen groeiende behoefte aan geld voor hun binnenlandse administratie. Maar Bismarck wilde niet dat de toegenomen uitgaven gedekt werden door middel van directe belastingen. Hij had een hekel aan directe belastingen en probeerde zoveel mogelijk te voorkomen dat hij ze persoonlijk moest betalen. Hij had zijn belastingideaal al ontwikkeld in de Rijksdag op 22 november 1876, waar hij zei:
“Ik verklaar me in wezen voorstander van het verhogen van alle middelen, indien mogelijk, door indirecte belastingen, en beschouw directe belastingen als een harde en onhandige noodoplossing, vergelijkbaar met de matriculatieheffingen, met als enige uitzondering, zou ik willen zeggen, van een welvoeglijkheidsbelasting, die ik altijd zou willen handhaven tegen directe belastingen; dat is de inkomstenbelasting van rijke mensen ... Ik bedoel, de echt rijke mensen ... Ik kan bijna niet wachten tot tabak zwaarder belast wordt, hoezeer ik iedere roker dat plezier ook gun. Hetzelfde met bier, sterke drank, suiker, paraffine en al deze grote consumptieartikelen, de luxe, om het zo maar te zeggen, van de grote massa.”
Een groot deel van de liberalen was geneigd om de extra uitgaven op dezelfde manier te dekken. Omdat Bismarck op dat moment een flinke ruzie had met een deel van de Conservatieve Partij en nog steeds vete had met het Centrum, had hij het idee om de nationaal-liberalen, op dat moment nog steeds de sterkste partij in de Rijksdag, samen met hun naaste bondgenoten, aan zijn beleid te binden door in onderhandeling te gaan met hun leider, de heer v. Bennigsen, over zijn toetreding tot het Pruisische ministerie. Bennigsen was hiertoe geneigd, maar hij achtte de instemming van de leidende partijleden noodzakelijk voor deze stap. Onder invloed van Lasker werd afgesproken dat Bennigsen alleen tot het ministerie zou toetreden als naast Bennigsen ook de Beierse Baron v. Stauffenberg en de heer v. Forckenbeck tot het ministerie zouden worden toegelaten. Bennigsen alleen zou niet opgewassen zijn tegen de groeiende reactionaire en protectionistische tendensen. Deze omstandigheden maakten Bismarck woedend, vooral op Lasker, die hij ervan beschuldigde weer eens in zijn soep te spugen. Toen de oude keizer hoorde over de combinatie met Bennigsen, in wie hij een halve verrader zag vanwege zijn stellingname tegen de Hannoveraanse heersende dynastie in 1866 en zich resoluut uitsprak tegen Bennigsen als Pruisisch minister, viel het hele plan in duigen. Bismarck vergat de nationaal-liberalen niet voor wat ze volgens hem, hem hadden aan gedaan en nam al snel wraak op hen.
*
Eind 1877 verhuisde Auer van Hamburg naar Berlijn om zich bij Most en anderen te voegen in de redactie van de Berliner Freie Presse. August Geib probeerde Julius Motteler over te halen om Auers plaats als secretaris van de centrale verkiezingscommissie in te nemen. Motteler, die in 1876 om persoonlijke redenen de leiding van de coöperatieve drukkerij in Leipzig had verlaten, weigerde echter.
Kort daarna waren er in Berlijn twee voorvallen die veel publieke opwinding veroorzaakten. Op 7 maart 1878 stierf August Heinsch, een factor in de Berlijnse boekdrukkerij van de vereniging, en hij werd op 10 maart begraven. Heinsch was geen redenaar, maar hij was een uitstekend organisator, in wiens handen alle draden van de Berlijnse beweging samenvloeiden, en hij had de algemene sympathie van de Berlijnse arbeiders door zijn onvermoeibaar helpen en adviseren waar hij kon, ondanks zijn ziekelijke conditie – hij stierf aan tuberculose. De begrafenis veranderde in een grote sociaaldemocratische demonstratie, zoals Berlijn nooit eerder had gezien. Het hoofd van de politie toonde ‘begrip’ door het dragen van vlaggen in de stoet te verbieden, zelfs als ze omhuld waren.
De tegenstanders waren zo onder de indruk van de kalmte en ordelijkheid van de demonstratie dat de Kladderadatsch het volgende gedicht schreef.
Voor de sociaaldemocratie
Daß neulich Zucht und Ordnung sie gehalten
Bei ihrem Aufzug, laßt es uns gestehn.
Ein gleicher Geist der Ordnung möge walten
Bei uns, wenn wir in solchen Massen gehn!
Wir wollen gern den Beifall ihnen zollen,
Der ungerecht nur scheint den Toren.
Es sind verloren,
Die nicht vom Gegner lernen wollen.
Dat ze laatst discipline en orde hielden
In hun optocht, laten we dat belijden.
Moge dezelfde geest van orde heersen
Bij ons als we in zulke massa’s lopen!
Laten we graag voor ze applaudisseren,
Wat alleen dwazen onrechtvaardig lijkt.
Zij zijn verloren,
Die niet willen leren van hun tegenstander.
Een paar weken later vond er in Berlijn een tweede, mogelijk nog grotere rouwstoet plaats. Paul Dentler, hoofdredacteur van de Berliner Freie Presse, was ook gestorven aan de gevolgen van tbc, maar onder zulke schandalige omstandigheden dat een storm van verontwaardiging de partij in Berlijn en in heel Duitsland in zijn greep hield. Net als Heinsch was Dentler nog een jonge man die mij in mijn rechtszaak een aantal kleine diensten had bewezen. Hij was een lange, slanke verschijning met de bleke huidskleur en delicate doorschijnende huid die tuberculozen vaak hebben, en hij was de personificatie van vriendelijkheid en hoffelijkheid.
Dentler was op 18 januari in ernstig zieke toestand in hechtenis genomen op beschuldiging van verscheidene majesteitsschennissen en andere overtredingen in de Berliner Freie Presse en werd op 7 februari door de zevende kamer veroordeeld tot 21 maanden gevangenisstraf, waartegen hij in beroep ging. Dentler diende vervolgens een verzoek in tot vrijlating, waarbij hij zich beriep op zijn ernstig zieke toestand, maar dat werd opgeheven als gevolg van zijn beroepsprocedure. De rechtbank vroeg de gevangenisarts om een onderzoek. Week na week ging voorbij; dokter Lewin, zoals de man van eer werd genoemd, kwam af en toe de cel binnen, vroeg hoe het met Dentler ging en verdween weer. Het enige wat Dentler uiteindelijk bereikte was dat hij kort voor zijn dood van de stadsgevangenis naar de gevangenisafdeling van de Charité werd gebracht.
Dentler schreef van hieruit aan de redactie van de Berliner Freie Presse:
“Mijn toestand verslechtert met de dag, na een week herinner ik (aan de aanvraag om ontslag) – tevergeefs. Een tweede week breekt aan, loopt ten einde en op de laatste dag – veertien dagen na mijn aanvraag – verschijnt de arts-adviseur Wolff ... Na een zeer zorgvuldig onderzoek vertrekt de heer Wolff, nadat hij zijn bezorgdheid over mijn toestand heeft geuit. – Er zijn weer acht volle dagen verstreken sinds dat onderzoek, ik ben nog steeds onzeker over mijn lot, de zevende kamer heeft sindsdien drie vergaderingen gehouden en ik – nou ja, ik heb vanmiddag bloed gespuwd tijdens een wandeling, wat volgens mijn eerdere ervaring een voorbode is van ernstige longbloedingen die snel zullen volgen. Dat ik nu een longbloeding zou overleven na de twee die ik heb gehad, acht ik eenvoudigweg onmogelijk.”
En de voorspelde bloeding kwam. Op 24 april was Dentler een lijk. Op 28 april vond zijn begrafenis plaats met een enorme opkomst; het was een vlammend protest tegen de behandeling die hij had gekregen. Opnieuw was de middenklasse verbaasd en geschokt door de menigte die Dentler naar zijn graf begeleidde. De Magdeburger Zeitung verwoordde deze verbazing met de woorden:
“Wie spreekt nog over de Berlijnse arbeidersbataljons in aangezicht van deze rouwstoet? Dit zijn regimenten, brigades, divisies, meer nog, dit zijn hele legerkorpsen die hun laatste eer bewezen aan hun doden, die een grote eer voor de zaak verdienden.”
Sindsdien heeft Berlijn menig sociaaldemocratische rouwstoet gezien, groter dan die van Heinsch en Dentler, die een mene tekel ufarsin [dreigende waarschuwing: gij zijt gewogen en te licht bevonden] schreeuwden tegen de burgerlijke wereld.
Ondertussen was op 6 april 1878 de Rijksdag bijeengeroepen. Vanwege mijn gevangenschap was ik opnieuw uitgesloten van de beraadslagingen. Net als eerder werd een schorsingsverzoek afgewezen.
De fractie was zeer ijverig bij het indienen van moties. Zij stelde de wijziging van artikel 31 van de grondwet voor – vrijlating van afgevaardigden, zelfs uit de gevangenis –, wijziging van de rijksdagverkiezingswet: invoering van enveloppen, verkiezingsdag op zondag, wettelijke vaststelling van aantal en omvang van kiesdistricten na elke volkstelling, wijziging van de bepalingen van het strafwetboek met betrekking tot verkiezingsinmenging; een wetsvoorstel met betrekking tot het recht van vereniging en vergadering, motie tot wijziging van de wet op de vrijheid van verkeer – beperking van uitzettingen –, moties over het rapport van de Commissie over de invoering van arbeidsrechtbanken, moties over het door de regeringen ingediende wetsvoorstel met betrekking tot wijziging van de arbeidswet.
Tijdens een van de meermaals voorkomende debatten over socialisme [Sozialistendebatten] in die tijd, grapte Bismarck dat hij mij een Pools district wilde geven als model voor socialistische experimenten. Omdat ik achter slot en grendel zat, kon ik deze grap niet goed beantwoorden.
Toen ik hoorde dat Motteler wilde spreken over de kwestie van kinderarbeid, schreef ik hem op 12 februari:
“Gisteren vertelde Dr. Glattstern mij dat u hem had benaderd over het verkrijgen van materiaal over kindersterfte. Als u dit deed met het oog op de beperking van kinderarbeid door een wijziging van de arbeidswet, is het misschien raadzaam om geen cijfers te verstrekken, aangezien ze voor zover ik weet niet in een bruikbare vorm beschikbaar zijn. De hoge kindersterfte is berucht, ook in latere jaren, maar men moet niet vergeten dat naast fabrieksarbeid ook ellendige huisvesting, ellendig voedsel en ellendige verzorging tijdens ziekte zeer belangrijke factoren zijn. Als je daarentegen de grote kindersterfte in de eerste levensjaren wilt toeschrijven aan de tewerkstelling van de moeders in de fabrieken, dan is dat ongetwijfeld een goede zaak en er kan geen beter voorbeeld worden aangehaald dan de katoencrisis in Engeland tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog, toen kinderen aanzienlijk minder stierven omdat ze nu door het gebrek aan arbeid de moederborst konden krijgen (zie Marx’ Het Kapitaal).
Ik denk dat je hier het beste kunt wijzen op de fysieke en morele nadelen van dit werk op zich en, in samenhang daarmee, op de ontwrichting van het gezinsleven, veroorzaakt door de fabrieksarbeid van de moeders, en een beroep doen op de gevoelens van tegenstanders over wat ze zouden zeggen als hun vrouwen en kinderen dergelijke verplichtingen werden opgelegd. Bovendien moet de verraderlijke manier waarop de regering meer uitbuiting mogelijk maakt in het belang van de fabriekseigenaren aan de kaak worden gesteld.
Hier zou echter een nieuw en goed idee formeel tot uitdrukking moeten worden gebracht. Als het volledige verbod op kinderarbeid en een aanzienlijke beperking van vrouwenarbeid het voor fabrikanten moeilijk zou maken om met het buitenland te concurreren, zou het middel dat de regering al met succes op andere gebieden heeft gebruikt, namelijk het sluiten van internationale verdragen, moeten worden aangenomen. Ze zou niet alleen de Duitse publieke opinie aan haar kant hebben, zoals in bijna geen enkele andere kwestie, maar ook de sympathie van de arbeidersklasse in het buitenland. De morele druk van een dergelijke actie zou zo groot zijn dat elke regering gedwongen zou zijn om op dergelijke voorstellen in te gaan.
Ik denk dat we veel kunnen winnen met deze troef.
U zou nog een paar moties kunnen indienen op het voorstel van Schulze-Delitzsch, nr. 11 van het drukwerk, over de coöperatiewet, bv. over de invoering van beperkte aansprakelijkheid, analoog aan de vroegere Saksische coöperatiewet. Sommige moties van Schulze moeten ook resoluut worden verworpen. Ik stel mijn exemplaar van het verslag beschikbaar, waarin ik opmerkingen heb aangebracht over de punten die verder uitgewerkt zouden kunnen worden. Auer of iemand anders die daar zin in heeft, kan dit overnemen.
Ik zal het rapport (akte nr. 11) doorgeven, maar bewaar het alstublieft en geef het mij terug.”
Ik gebruikte de vrije tijd in de gevangenis om een artikel te schrijven voor de Vorwärts ten gunste van het oprichten van een algemene partijbibliotheek (archief). Door de gebeurtenissen in de daaropvolgende maanden kon ik het plan niet verder uitvoeren. Later opperde ik het idee opnieuw in de Züricher Sozialdemokrat en nu nam partijkameraad Schlüter, die in de boekwinkel van de Sozialdemokrat werkte, de realisatie van het idee op zich. Het partijarchief werd opgericht.
Ik werkte ook aan de voltooiing van mijn boek Die Frau und der Sozialismus (De vrouw en het socialisme), waarvan de eerste editie het jaar daarop verscheen. Ik schreef ook een boekje getiteld Das Reichsgesundheitsamt und sein Programm, waarin ik de sociaal-hygiënische taken besprak die het Reichsgesundheitsamt naar mijn mening zou moeten oplossen als het zijn naam en positie eer wilde aandoen.
Mijn gevangenschap in Leipzig gaf mij ook de gelegenheid om een aantal medegevangenen te helpen hun situatie te verbeteren. In die tijd had een oude inspecteur nog steeds de leiding over de gevangenis en het gerucht ging dat hij in zijn positie een rijk man was geworden door eten en drinken te verkopen aan gevangenen die geld hadden tegen een prijs die voor hem zeer winstgevend was. Bovendien hoorde ik in een privégesprek met mijn bewaker, die blij was toen ik even met hem praatte, dat de inspecteur ook op andere manieren misbruik maakte van de gevangenen. Hij bespaarde op handdoeken en zeep, waarmee de gevangenen het twee keer zo lang moesten uithouden als was voorgeschreven. De gevangenen kregen hun eten in aardewerk. Het was niet meer dan normaal dat er af en toe een brak. De inspecteur zorgde echter niet voor vervanging, maar sommige gevangenen moesten wachten tot de anderen hadden gegeten, waarna het eten, dat inmiddels koud was geworden, in het ongewassen aardewerk aan de anderen werd overhandigd.
Dit wekte mijn woede. Ik bedacht een plan om een einde te maken aan de activiteiten van de inspecteur. Ik schreef een klacht aan de directeur van de rechtbank, die op dat moment de leiding had over de gevangenis, waarin ik alle ongepaste gebeurtenissen beschreef, maar in de rol van een man die net als gevangene de gevangenis had verlaten en de ongepastheden van de inspecteur aan den lijve had ondervonden, zodat ik er geen last van had. Natuurlijk moest deze brief anoniem verstuurd worden.
Bij het volgende bezoek van mijn vrouw, dat alleen in aanwezigheid van de inspecteur kon plaatsvinden, stopte ik haar stiekem een briefje in de hand met het verzoek om op een bepaalde avond om halftien door de straat te lopen waar het raam van mijn cel op uitkwam, ik zou haar dan de brief toewerpen die ze door een onbekende hand moest laten kopiëren en naar de directeur van de rechtbank sturen. En zo gebeurde het. Toen mijn vrouw met haar dochtertje op straat verscheen, gooide ik haar het nogal zware pakket brieven van de derde verdieping toe, dat in de stilte van de straat met veel lawaai op de stoep terechtkwam. Mijn vrouw raapte het pakje haastig op en haastte zich met haar dochter weg. Ze dachten dat ze een man achter zich hoorden komen en vreesden dat ze gevolgd werden. Een paar dagen later stormde de bewaker opgewonden mijn cel binnen en vertelde me dat er die ochtend een verhitte ruzie was geweest tussen de bewaker en de inspecteur. De oude man – zoals hij de inspecteur noemde – was naar de directeur gedirigeerd en deze had hem al zijn zonden verteld uit een brief van een vrijgelaten gevangene en hem een vreselijke uitbrander gegeven. De oude man was helemaal overstuur naar hen, de bewakers, gekomen en had onmiddellijk opdracht gegeven om een einde te maken aan de overtredingen. De bewaker vertelde me dit met grote tevredenheid, maar natuurlijk was ik zo voorzichtig hem niet te laten weten wie de briefschrijver was geweest.
*
Begin mei publiceerde het centraal verkiezingscomité een oproep voor het houden van een socialistisch Congres, dat van 15 tot 18 juni opnieuw in Gotha zou plaatsvinden. Een van de agendapunten was punt 3: Overleg over de positie van de sociaaldemocratie in staats- en gemeentezaken, waarvoor ik samen met Rittinghausen als rapporteur was ingeschreven. Aanleiding voor dit agendapunt was het plan van Bismarck om de spoorwegen in rijksbezit te brengen en een tabaksmonopolie in te voeren, een plan dat op dat moment nog niet publiek was besproken, maar waarvan was uitgelekt dat het tabaksmonopolie een rol had gespeeld in de onderhandelingen van Bismarck met de heer v. Bennigsen. Onze partijkameraad Rittinghausen had zich ook in het openbaar uitgesproken voor de nationalisatie van het verzekeringswezen, wat binnen de partij niet op algemene instemming kon rekenen.
Het geplande congres is echter nooit doorgegaan omdat de gebeurtenissen het onmogelijk maakten.
Op 12 mei kreeg ik in mijn cel het bericht dat een zekere Hödel uit Leipzig, een sociaaldemocraat, de dag ervoor om drie uur ’s middags een aanslag op het leven van de oude keizer had gepleegd, die echter ongedeerd was gebleven. In eerste instantie leek het voorval me onverklaarbaar. Ik kende de naam Hödel alias Lehmann. Hödel was het jaar daarvoor in de partij te Leipzig opgedoken. Ik kende hem niet persoonlijk. Omdat hij geen werk had, of misschien ook niet wilde hebben – hij had een opleiding tot loodgieter gevolgd – was hij betrokken geweest bij de verspreiding van onze lokale krant in Leipzig, Die Fackel, en de verkoop van socialistische publicaties. Maar al snel bleek hij een oplichter te zijn. Hij verduisterde het geld dat hij ontving, wat de verzender van Die Fackel ertoe aanzette om op 5 april te vermelden dat Hödel de krant niet meer mocht verdelen. Bovendien had het partijbestuur van Leipzig een paar dagen later besloten om Hödels royement uit de partij aan te vragen en het centrale verkiezingscomité had Hödels royement uit de partij zelfs publiek aangekondigd in de Vorwärts op 9 mei, twee dagen voor zijn aanslag.
Hödel wendde zich vervolgens tot de nationaal-liberale propagandist Sparig en de redacteuren van het nationaal-liberale Leipziger Tageblatt, nadat hij bij ons onmogelijk was geworden, en voorzag hen tegen geld van een reeks onware en overdreven beschuldigingen tegen de partij, die het Leipziger Tageblatt tegen ons probeerde uit te spelen. Nadat hij zijn missie tegen de partij in Leipzig had volbracht, probeerden Sparig en zijn medewerkers van hem af te komen; ze gaven hem geld om naar Berlijn te gaan. Eenmaal aangekomen hield hij het bij beide kampen. Hij sloot zich aan bij een sociaaldemocratische vereniging en tegelijkertijd bij de christelijk-sociale partij van hofpredikant Stöcker, rond wie zich in die tijd een groot aantal catilinarische existenten [een uitdrukking van Bismarck] uit de meest uiteenlopende klassen had verzameld. Hiertoe behoorde ook kleermaker Grüneberg, die twee jaar eerder wegens fraude uit de sociaaldemocratische partij in Stuttgart en München was gezet. Grüneberg, die later ook door Stöcker werd afgewezen, onthulde dat naast Hödel ook Dr. Nobiling, die later de tweede aanslag pleegde op de keizer, lid was geweest van de Christelijk-Sociale Partij. Hij, Grüneberg, had in opdracht van de hofprediker een nieuwe ledenlijst moeten opstellen, waarin de naam van Nobiling ontbrak. In Berlijn had Hödel zowel sociaaldemocratische als christelijk-socialistische bladen en geschriften verspreid, zoals de Staatssozialist en een pamflet über die Liebe zu König und Vaterland. Toen hij gearresteerd werd, werden er ook foto’s van Liebknecht, Most en mijzelf in zijn bezit gevonden, die hij verhandelde. Er kon geen twijfel bestaan over het morele peil van deze man.
Zodra Bismarck het nieuws van de aanslag op Hödel in Friedrichsruh vernam, stuurde hij een telegram naar Berlijn: uitzonderingswet tegen de sociaaldemocraten, waaruit bleek hoe gretig hij wachtte op elke gelegenheid om de gehate partij waar mogelijk een doodsteek toe te dienen. Aanvankelijk namen het publiek en de pers het nieuws van de aanslag nogal koel op. Toen sommige kranten probeerden de sociaaldemocraten de schuld te geven, schreef de officiële correspondent in Hamburg een artikel waarin stond dat er in 78 jaar 35 sluipmoorden en pogingen tot sluipmoord op prominente politieke tegenstanders waren gepleegd door leden van verschillende partijen. De beschuldiging dat politieke moorden voortkwamen uit de sociaaldemocratie was onhoudbaar. Ook in de Rijksdag werd de zaak aanvankelijk zo koelbloedig behandeld dat een motie van ons om de strafzaak tegen Most te staken op 14 mei zonder enig debat werd aangenomen.
Tijdens zijn eerste verhoor ontkende Hödel dat hij op de keizer had willen schieten; hij had eerder zelfmoord willen plegen als teken van de ellende van onze omstandigheden, die hem daartoe hadden aangezet. Dit werd ondersteund door het feit dat hij geen cent op zak had toen hij gearresteerd werd en dat de revolver die hij gebruikte een armzalig ding was dat, zoals de wapensmid die het onderzocht had, zijn doel wel een paar passen zou missen. Er werd ook vastgesteld dat Hödel een slechte opvoeding had gehad als buitenechtelijk kind van zijn moeder, die met een Lehmann was getrouwd, vandaar dat hij zichzelf soms Lehmann noemde. Zijn hersenen waren volgepropt met catechismus- en Bijbelspreuken, maar hij kon geen zin correct schrijven. Er werd ook een geslachtsziekte bij hem geconstateerd. Toen hij naar de rechtszaal werd gebracht, kwam hij dom lachend binnen en na zijn veroordeling verliet hij de rechtszaal met dezelfde grimas. Hij ondertekende een brief aan zijn ouders: Max Hödel, aanslagpleger op Zijne Majesteit de Duitse keizer. Er was ook vastgesteld dat hij al vanaf zijn jeugd een leugenaar en dief was. Het hele gedrag van de man was, zoals de rechtbank, die hem desondanks ter dood veroordeelde, vond, dat van een geestelijk en lichamelijk gestoord persoon. En om de daad van zo iemand zou de Duitse sociaaldemocratie gekruisigd moeten worden.
Hödel had de advocaat Otto Freitag in Leipzig gevraagd als zijn verdediger. Freitag stemde er in toe om de verdediging op zich te nemen, maar hij eiste dat de dossiers naar hem werden gestuurd en dat hij acht dagen de tijd kreeg om ze te bestuderen en zijn verdediging voor te bereiden. Het is veelzeggend dat hem beide werd geweigerd. Hödels proces en veroordeling werden overhaast. Hödel kreeg nu een officiële verdediger toegewezen die niets beters wist te doen dan zich in de rechtszaal te verontschuldigen voor het feit dat hij het ongeluk had de verdediging van een verrader op zich te moeten nemen. Hödels hoofd viel onder de bijl van de beul. Toen professor Virchow verzocht om het hoofd van Hödel voor een anatomisch onderzoek, werd dat geweigerd.
De akte van executie moest worden ondertekend door kroonprins Frederik, die het bevel van de keizer had overgenomen nadat deze ernstig gewond was geraakt bij de aanslag van Nobiling op 2 juni. De kroonprins heeft daarop geen enkel doodvonnis meer ondertekend tijdens zijn regeerperiode, ook al was er een dubbele moordenaar onder de veroordeelden. Ook nog andere symptomen gaven aan hoe anders hij tegen de gebeurtenissen aankeek.
Bismarcks verlangen naar een uitzonderingswet tegen de sociaaldemocratie werd al snel ingewilligd. Op 12 mei arriveerde Bismarcks ontwerp voor een uitzonderingswet in Berlijn en op 14 mei werd het door zijn kanselarij voltooid en goedgekeurd. Het werd al op de 16e goedgekeurd door de bondsraad – de Saksische regering was de meest fervente voorstander – en op 20 mei werd het gemotiveerd ingediend bij de Rijksdag, die het de 23e op de agenda zette.
De nationaal-liberalen waren ongerust over al deze gebeurtenissen; ze voelden instinctief aan dat Bismarck op de achtergrond andere plannen had die tegen hen gericht waren. In de Pruisische regering hadden veranderingen plaatsgevonden die niet veel goeds voorspelden. In plaats van Bennigsen en Forckenbeck waren twee zeer conservatieve figuren benoemd, graaf Botho zu Eulenburg en graaf Udo zu Stolberg-Wernigerode, dezelfde die in 1909 als voorzitter van de Rijksdag stierf.
De vrijhandel-gezinde liberale minister van Financiën v. Camphausen moest ook aftreden en werd vervangen door de nationaal-liberale Hobrecht, die zwak van karakter was. De liberale minister van Cultuur Falk, de auteur van de meiwetten tegen het Centrum en de enige liberale wet uit de Kulturkampf, de wet over de invoering van de registers van burgerlijke stand, moest ook het veld ruimen, wat een grote concessie aan het Centrum betekende. De nationaal-liberalen hadden dus alle reden om argwanend te zijn.
Volgens de zes paragrafen tellende socialisten-ontwerpwet konden drukwerken en verenigingen die de doelen van de sociaaldemocratie nastreefden door de bondsraad worden verboden. De Rijksdag moest van de verboden op de hoogte worden gesteld zodra deze bijeen was gekomen. Een verbod moest worden ingetrokken als de Rijksdag daarom vroeg. De politie kon het verspreiden van drukwerk op openbare wegen, straten, pleinen of andere openbare plaatsen tijdelijk verbieden. Het verbod zou komen te vervallen als de bondsraad de publicatie niet binnen de vier weken zou verbieden. Het verbieden en ontbinden van bijeenkomsten werd volledig in handen van de politie gelegd. Hiertegen kon geen beroep worden aangetekend. Overtredingen van de verboden werden bestraft met maximaal vijf jaar gevangenisstraf. Het moest mogelijk zijn om een gedrukte publicatie zonder gerechtelijk bevel in beslag te nemen. Leiders van verboden verenigingen, ondernemers en leiders van verboden bijeenkomsten en degenen die een locatie beschikbaar stelden voor een verboden vereniging of bijeenkomst moesten worden gestraft met een minimumstraf van niet minder dan drie maanden. De wet zou drie jaar geldig blijven.
Ik schreef Motteler op 20 mei vanuit de gevangenis in de veronderstelling dat de fractie een sterk standpunt tegen het wetsvoorstel zou innemen wanneer een van haar sprekers het zou bespreken:
“Aangezien de invoering van de uitzonderlijke maatregel een feit is, mag degene die aan onze kant het woord neemt niet vergeten dat zijn toespraak in honderdduizenden exemplaren moet worden verspreid. We moeten er ook rekening mee houden dat als het wetsvoorstel wordt verworpen, de Rijksdag ontbonden wordt, dus we hebben te maken met een verkiezingscampagne en deze toespraak zal zijn werk moeten doen. Dus bovenal wordt alles wat in onze handen ligt en betrekking heeft op de dader punt voor punt besproken.
De zondagochtendeditie van de Frankfurter Zeitung heeft een goed hoofdartikel dat ik u aanraad te lezen. Het wetsontwerp grenst aan waanzin.”
Na lang overleg besloot de fractie echter om Liebknecht een verklaring te laten afleggen en niet deel te nemen aan verdere onderhandelingen.
Het debat in de Rijksdag begon met een korte toespraak van graaf zu Eulenburg. Liebknecht kreeg toen het woord om de volgende verklaring af te leggen:
“De poging om nog voordat het gerechtelijk onderzoek is afgesloten, de daad van een gek te gebruiken om een lang voorbereide reactionaire staatsgreep uit te voeren en het “morele auteurschap” van de nog niet bewezen moordaanslag op de Duitse keizer toe te schrijven aan een partij die de aanslag in elke vorm veroordeelt en de economische en politieke ontwikkelingen als volledig onafhankelijk van de wil van individuen beschouwt, is in de ogen van ieder onbevooroordeeld mens zo compleet dat wij, de vertegenwoordigers van de sociaaldemocratische kiezers van Duitsland, ons gedwongen voelen de volgende verklaring af te leggen.
Wij achten het niet in overeenstemming met onze waardigheid om vandaag deel te nemen aan de discussie over de uitzonderingswet in de Rijksdag en zullen ons niet door welke provocatie dan ook, van welke kant dan ook, in deze beslissing laten meeslepen. Wij zullen echter wel aan de stemming deelnemen, omdat wij het als onze plicht beschouwen om met onze stem een ongekende aantasting van de vrijheid van het volk te voorkomen.
Wat het besluit van de Rijksdag ook moge zijn – de Duitse sociaaldemocratie, gewend aan strijd en vervolging, ziet verdere strijd en vervolging tegemoet met die zelfverzekerde kalmte die het bewustzijn van een goede en onoverwinnelijke zaak geeft.”
Na Liebknecht nam Bennigsen het woord. Hij hield een toespraak die ik beschouw als de beste die hij tot nu toe had gehouden; hij liet zien dat hij ook in staat was om de dingen anders te zien en dat hij in staat was om dingen vanuit een hoger gezichtspunt te beoordelen dan de nationaal-liberale sprekers tot nu toe hadden gedaan. Hij zei onder andere dat de opvatting was geuit dat de regering het wetsvoorstel had ingediend terwijl ze wist dat het zou worden verworpen. Hij verwacht dat deze opvatting zal worden weerlegd. Hij verwees naar de onzekerheid en de wisselende omstandigheden in de regering die nog nooit zo slecht zijn geweest als nu. In Pruisen was de ministeriële crisis permanent. Als je dictatoriale macht wilde, moest je vooral weten: wie oefende die uit? Zijn partij kon geen uitzonderingswet goedkeuren zoals geëist in die wet; de geschiedenis toonde aan waar dit toe leidde en onnut had. Hij maakte hierover lange historische opmerkingen. In de loop van de toespraak sprak hij zich ook uit voor het beëindigen van de Kulturkampf. Dit was de vermoeide man die een einde wilde zien aan een strijd waarin de zogenaamde strijders voor cultuur tot nu toe geen zijde hadden gesponnen, hoewel hij en zijn vrienden deze strijd ooit onder leiding van Bismarck met gejuich hadden begroet en uitgevochten. Tot slot bood hij aan om volgend jaar te helpen bij het doordrukken van een wetsvoorstel op basis van gemeenrecht dat burgerlijke vrijheid zou verenigen met rechtsorde en stevig gezag in het openbare leven voor alle klassen.
Hij bood nu dus aan om te doen wat hij en zijn vrienden twee jaar eerder terecht hadden afgewezen. Dat was weer volledig nationaal-liberaal. Maar de gebeurtenissen haalden deze resoluties in en dwongen Bennigsen en zijn vrienden te doen wat ze op het ogenblik verwierpen.
Na twee dagen onderhandelen werd § 1 van het wetsvoorstel verworpen met 243 tegen 60 stemmen en 6 onthoudingen. Het Centrum stemde nog steeds unaniem tegen het wetsvoorstel; van de nationaal-liberalen verklaarden de professoren Beseler, Gneist en v. Treitschke zich voorstander. Na deze uitslag trok de regering het wetsvoorstel in.
Nadat de uitzonderingswet voorlopig was afgeschaft, vaardigde graaf zu Eulenburg op 1 juni een verordening uit aan de politieautoriteiten, om hard op te treden tegen de partij.
“Het is onze plicht om ons resoluut te verzetten tegen de sociaaldemocratische agitatie en daartoe gebruik te maken van de wettelijke middelen die ons ter beschikking staan, waarbij we zorgvuldig de grenzen die de wet stelt in acht nemen, maar daarbinnen tot het uiterste gaan van wat toelaatbaar is.”
Zo’n oproep was niet nodig. De politie toonde overal de grootste ijver voor hun staatsreddende activiteiten, en openbare aanklagers en rechters niet minder.
Eind mei was ik vrijgelaten uit de gevangenis. Op 2 juni, een zondag, ging ik met vrouw en kind wandelen, waarvan we na 7 uur ’s avonds terugkwamen. Toen we thuiskwamen, kwam de zus van advocaat Freytag haastig onze woning binnen en vroeg opgewonden of we wisten wat er gebeurd was? We woonden in de buitenwijken van de stad, waar het nieuws, vooral op zondag, niet snel kwam. Ik antwoordde ontkennend. Juffrouw Freytag stelde toen de volgende vraag: “Kent u dokter Nobiling? Hij heeft vanmiddag op de keizer geschoten en hem zwaar verwond.” Ik was sprakeloos, als door de bliksem getroffen. Ik antwoordde dat ik de naam Nobiling niet kende en dat ik niet dacht dat hij bij de partij hoorde. Gerustgesteld ging de jongedame weg.
De volgende ochtend haastte ik me naar de redactie van de Vorwärts om te horen wat ze wisten en wat ze van de zaak vonden. Een openbaar aangeplakt telegram vermelde niet dat Nobiling tot de sociaaldemocraten behoorde. Ik haalde opgelucht adem en stapte de redactie binnen met de woorden: “Nou, ze kunnen hem niet in onze schoenen schuiven.” Liebknecht, Hasenclever en alle andere aanwezigen waren dezelfde mening toegedaan, niemand kende de aanslagpleger, niemand had zelfs maar van zijn naam gehoord. Ik verliet gerustgesteld de redactie, maar moest na een paar minuten omkeren omdat er inmiddels een tweede telegram was verschenen, waarin stond dat Nobiling in zijn eerste verhoor had bekend dat hij een sociaaldemocraat was en medeplichtigen had. We waren allemaal sprakeloos.
Deze informatie van het telegraafkantoor Wolff bleek later een grove leugen en een vervalsing te zijn, net als vele andere berichten van hetzelfde soort die in die tijd met de grootste ijver werden verspreid. Maar ze bereikten hun doel ten volle. De publieke opinie, al erg opgewonden door het nieuws dat op 1 juni was binnengekomen dat de Grote Keurvorst, een van de grootste schepen van de Duitse vloot op dat moment, op klaarlichte dag was gezonken als gevolg van een aanvaring met een ander schip met een bemanning van bijna vijfhonderd, was gezonken voor de Engelse kust, steeg naar het kookpunt door de tweede aanslag.
Toen Bismarck het nieuws vernam, riep hij verheugd: “Nu heb ik die kerels – de nationaal-liberalen – nu druk ik ze tegen de muur tot ze kraken!” Pas toen informeerde hij naar de toestand van de keizer, die zwaar gewond was geraakt door Nobilings jachtgeweer. De ontbinding van de Rijksdag en, als gevolg daarvan, nieuwe verkiezingen waren nu een stelligheid, waardoor hij kon hopen op een meerderheid voor een uitzonderingswet tegen ons, en nieuwe inkomsten door een in te voeren protectionistisch douanebeleid.
Nobiling had op de keizer geschoten vanuit het raam van een huis aan Unter den Linden, waar hij een kamer had gehuurd. Daarna had hij een zelfmoordpoging gedaan door twee keer mis te schieten. Een officier die deel uitmaakte van de mensen die Nobilings woning binnengingen na het schot op de keizer, had hem een ernstige hoofdwond toegebracht met een sabel. Nobiling was aanvankelijk bewusteloos en volledig ongeschikt voor verhoor. Vastgesteld werd dat hij jaren daarvoor landbouw had gestudeerd in Leipzig en zich een fel tegenstander van onze partij had getoond in debatten in het seminarie van professor Birnbaum, een van onze ergste tegenstanders. Van Leipzig was hij naar Dresden gegaan, waar hij het seminar van professor Böhmert bijwoonde, die ook een fervent tegenstander van de sociaaldemocratie was. In Dresden verscheen Nobiling herhaaldelijk op bijeenkomsten waar hij toespraken hield als tegenstander van onze partij, waardoor onze partijkameraden daar, zoals Vollmar, Schlüter, Paschky, enz., hem leerden kennen. Zij getuigden later in het onderzoek tegen Nobiling, dat hij een onbeduidend persoon en een groot warhoofd was. Hij had nog minder met de partij te maken gehad dan Hödel. Van verschillende kanten werd de mening verkondigd dat Nobiling alleen maar tot zijn daad was aangezet door de manier waarop een groot deel van de pers met de persoon van Hödel omging, wiens portret bijvoorbeeld in een prachtige houtsnede in een familiekrant was afgedrukt. De mening dat Nobiling ook te maken had met een geestesziekte was wijdverbreid. Zelfs de vrij conservatieve Post, altijd een van de hatelijkste tegenstanders van de sociaaldemocratie, schreef: “In alle antwoorden van Nobiling zijn zijn lippen gekruld in een eigenaardige glimlach die een geestelijke stoornis suggereert. En de onderzoeksrechter van Nobiling had tegen de redacteur van Germania, Majunke, gezegd: “Het beeld dat de kranten van Nobiling schetsen is volledig onjuist, hij is niet intelligent, hij is zelfs dommer dan Hödel.” Toen Nobiling op 10 september in de gevangenis stierf, was er niet het minste bewijs dat de sociaaldemocraten direct of indirect met de aanslagpleger verbonden waren geweest of zijn daden hadden beïnvloed.
Voor de opruiers die de twee aanslagen koste wat kost wilden uitbuiten voor een uitzonderingswet tegen de sociaaldemocratie, was geen van deze feiten van tel. Bismarck misbruikte de enorme invloed die hij met behulp van het Reptielenfonds [breed gesteld: een zwarte kas] op een groot deel van de pers uitoefende om de bevolking op te zwepen tot de meest fanatieke haat tegen de sociaaldemocratie. En bij deze pers sloten zich allen aan die belang hadden bij een nederlaag van de sociaaldemocratie, vooral een groot deel van het bedrijfsleven. In het kamp van de tegenstanders stond de partij alleen bekend als de partij van sluipmoordenaars, alvernielend, die de massa’s beroofden van hun geloof in God, het koningschap, het gezin, het huwelijk en het bezit. Deze partij bestrijden en, indien mogelijk, vernietigen, leek voor deze tegenstanders de meest glorieuze daad. Duizenden en duizenden arbeiders die bekend stonden als sociaaldemocraten werden op straat gegooid. Er verschenen verklaringen in de advertentierubrieken van de kranten, waarin de arbeiders beloofden tot geen enkele sociaaldemocratische organisatie te behoren, geen sociaaldemocratische kranten te hebben en te lezen, noch geld te geven aan de sociaaldemocratie. Dit ondernemersterrorisme was zo sterk dat onze partijkranten partijaanhangers opriepen om elke verklaring te ondertekenen die ze maar wilden, ze konden daarna doen wat ze wilden, er was geen houden meer aan tegen dit terrorisme. Het terrorisme en de bijbehorende boycot gingen nog verder: vaderlandslievende huisbazen zegden hun sociaaldemocratische huurders de huur op, caféhouders die jarenlang graag sociaaldemocraten onder hun klanten hadden gehad, vroegen hen nu hun etablissementen te mijden. In Leipzig hadden de redacteuren van Vorwärts en Neue Welt – Liebknecht, Hasenclever, Geiser – de gewoonte om na sluiting van de redactie ’s middags in een bepaalde kroeg te gaan “Frühschoppen” [borrel of bier aan een stamtafel]. De waard vertelde hen nu dat hij hun bezoek kon missen. Soortgelijke procedures werden herhaald met de redacteuren van de Berliner Freie Presse en anderen.
In Schwerin werden twee nachten na elkaar de ruiten van de oude Demmler ingegooid, wat de vierenzeventigjarige man zo van streek bracht dat hij Schwerin een tijd verliet en weigerde nog langer zijn kandidatuur te stellen voor de Rijksdag. Al deze uitbarstingen van fanatieke grofheid en politieke waanzin waren echter niet genoeg om de vervolgingswoede van de “patriotten” te bevredigen. Een stroom van aanklachten ontstond vanwege echte en vermeende majesteitsschennis. In veel gevallen werd door de rechtbanken vastgesteld dat de aanklagers gemotiveerd waren door wraakzucht vanwege gekwetste privébelangen. Dit belette echter niet dat zware straffen werden opgelegd. Een groot deel van de rechters was ook getroffen door vervolgingswaanzin en daarom veroordeelden ze tot één, twee, drie of zelfs vijf jaar gevangenisstraf, de maximale straf die wettelijk is toegestaan. Uitspraken die vroeger een officier van justitie nog geen moment uit zijn kalmte zouden hebben gehaald, werden nu beschouwd als kardinale overtredingen en zwaar bestraft.
Begin juli schreef de progressieve Vossische Zeitung: “Nadat we verslag hebben gedaan van de buitenlandse veroordelingen (voor majesteitsschennnis) van in totaal 500 tot 600 jaar, zijn we huiverig om de trieste lijst voort te zetten.” Maar wat te zeggen van rechters die helemaal vergeten waren wat ze hun ambt verschuldigd waren? In twee maanden tijd werden 521 mensen veroordeeld tot ongeveer 812 jaar gevangenisstraf. Slechts een klein deel van de veroordeelden waren sociaaldemocraten. De politie was ook, zoals altijd bij dit soort gelegenheden, buiten zinnen en organiseerde huiszoekingen en arresteerde mensen op basis van vage verdenkingen. De overgrote meerderheid van de gearresteerden moest na korte tijd weer worden vrijgelaten.
Terwijl de senaat van Hamburg in mei al een algemeen Duits vakbondscongres had verboden, verbood de gemeenteraad van Gotha begin juni het Duitse socialisten-congres en ondernamen de autoriteiten soortgelijke acties tegen vele verenigingen en bijeenkomsten. Herhaaldelijk hoorden we uit gezaghebbende kringen uitspraken als: De sociaaldemocratie moest de mond worden gesnoerd en tegen de muur worden gedrukt, zodat ze in opstand kwam en kon worden doodgeschoten. Dit was aanleiding voor de Berliner Freie Presse om aan te kondigen: “Wees voorzichtig en kijk uit, ze willen schieten.” Ondanks dit alles kondigden een aantal partijkranten aan dat ze per 1 juli zouden uitbreiden. Het aantal abonnees van de Berliner Freie Presse was sinds het nieuwe jaar gegroeid van 10.000 naar 14.000. Eind september 1878 had de Berliner Freie Presse echter ook zes redacteuren achter de tralies, waaronder Richard Fischer, die als jongeman zijn toetreding tot de “Bond der Vogelvrijen” moest bekopen met zeven maanden gevangenisstraf.
*
Die verspreide onrust had ongelukkige gevolgen voor mij en mijn bedrijf. Ik was gedwongen om na mijn lange gevangenschap eindelijk een zakenreis te maken. Deze reis ging naar Noordwest-Duitsland en de Nederrijn, delen van het land die ik voor zaken nog niet had bezocht. In zekere zin was dat mijn geluk. Ik was persoonlijk erg onbekend in die regio’s en kon daarom het risico nemen om onder een valse naam in hotels te verblijven, omdat ik onder mijn eigen naam nergens als gast zou worden getolereerd. Dag na dag was ik oog- en oorgetuige aan de bar toen de gasten zich overgaven aan uitingen van grenzeloze haat tegen de partij en vooral tegen mij. Als ik herkend was, dan waren de ergste taferelen losgebarsten. Ik had een soortgelijke ervaring toen ik de zakenmensen bezocht aan wie ik onze producten te koop aanbood. Mijn eerste bezoek was aan een handelaar in Halle a.S. Hij vond onze producten mooi en gaf me een flinke bestelling. Maar zodra ik hem ons visitekaartje overhandigde en hij de naam van het bedrijf las, zei hij bruusk: “Ik werk niet met dit bedrijf, annuleer alstublieft mijn bestelling.” En dat was vaak het geval. Anderen weigerden een bestelling te plaatsen zonder commentaar te geven. Ik deed zulke slechte zaken dat ik, toen ik na zes weken naar huis terugkeerde, blij was dat ik deze ervaring achter de rug had, want ik had niet eens mijn reiskosten gedekt uit de verkoop van onze artikelen, hoewel ik die zo laag mogelijk probeerde te houden en daarom droeg ik mijn koffer van negen kilo met monsters, in de regen of de felle zon, straat in en straat uit om geen kruier te moeten betalen.
Weer thuisgekomen stortte ik me op de verkiezingsstrijd. Bismarck, die weer eens wist hoe hij op het juiste moment moest toeslaan en die door de aanslagen bevrijd was van allerlei interne onrust, had in de bondsraad een motie ingediend om de Rijksdag te ontbinden, waaraan de bondsraad op 12 juni gehoor gaf. De verkiezingen waren gepland voor 30 juli 1878.
Als Bismarck alleen een uitzonderingswet tegen de sociaaldemocratie had gewild, had hij die gekregen zonder de Rijksdag te ontbinden. Na de aanslag op Nobiling verzekerde de hele nationaal-liberale pers en bij verschillende gelegenheden de afgevaardigden van de partij, dat zij nu bereid waren om een strenge uitzonderingswet tegen ons te bewilligen.
Dit alleen was echter niet langer voldoende voor Bismarck. Hij was vastbesloten om de macht van de nationaal-liberalen te breken; geen enkele regering, zo verklaarde hij, kon aan hun eisen voldoen. En hoe bescheiden waren die eisen toch altijd geweest. Hij zorgde voor de publicatie van een formele programmaverklaring waarin hij volledig brak met de heersende economische orde, die zogenaamd de vrijhandel diende. De vroegere overheersing van advocaten, ambtenaren en geleerden, van mensen zonder productief werk, had het Parlement een onpraktische richting gegeven. Partijhaat, de machtsstrijd tussen de fracties en de ambitie van hun leiders zorgden ervoor dat tijd werd verspild aan oratorische vertoningen. De meerderheid had geen productief beroep, ze hielden zich niet bezig met handel, commercie, industrie of landbouw. De vertegenwoordiging van economische belangen was in handen van degenen die leefden van salarissen, honoraria, verblijfkosten (die de Rijksdag op dat moment nog niet ontving. A.B.), van drukkerijen of van rentegevende papieren, enz.
De filippica [strafrede] liet aan duidelijkheid niets te wensen over, maar ook niet aan grofheid. De ambtenaren die de verkiezingscampagne konden beïnvloeden, wisten nu waar ze aan toe waren en handelden daarnaar.
De verkiezingscampagne laaide op met ongekende kracht. De verkiezingsslogan van Bismarck weerhield alle burgerlijke partijen er niet van om de strijd tegen ons als hun belangrijkste plicht te zien. “De sociaaldemocratie moet uit de Rijksdag. Er mogen geen sociaaldemocraten meer worden gekozen”, dat werd de slogan in de Vooruitgangs-pers. En hoewel het voor iedereen duidelijk was wat Bismarck van plan was, dat hij niet alleen uit was op onze ondergang maar ook op de verzwakking van de liberalen, slaagde de leider van de Vooruitgangspartij, Eugen Richter, erin om deze verkiezingsslogan naar zijn partijkameraden te telegraferen toen de sociaaldemocratische kandidaat in een nek-aan-nekrace verwikkeld was met de conservatieve kandidaat in het kiesdistrict Erfurt: “Liever Lucius (conservatief) dan Kapell (sociaaldemocraat).” Zijn haat tegen ons verblindde hem voor de meest voor de hand liggende regels van de verkiezingstactiek, want de sociaaldemocraat was net zo goed een tegenstander van de economische politiek van Bismarck als de liberalen, en de toekomstige staat stond niet ter discussie.
Ik stelde me opnieuw kandidaat in Dresden en Leipzig. In Dresden had ik Baron v. Friesen, een voormalig minister en een Vooruitgangs-kandidaat, als tegenstander. Ik kreeg 9.855 stemmen in de eerste ronde, v. Friesen 7.266 en Walther (progressief) 5.410. Het kwam neer op een nipte verkiezing tussen mij en v. Friesen, die de verkiezingscommissaris had gepland voor 9 augustus, toen v. Friesen zijn zeventigste verjaardag vierde. Het was duidelijk dat ze stellig een nederlaag van mij verwachtten. Maar ik won met 11.616 stemmen op 10.702. In Leipzig kreeg ik 5.822 stemmen, 600 meer dan bij de vorige verkiezing. Naast mij koos de partij ook Bracke-Glauchau-Meerane, Fritzsche-Berlin, Hasselmann-Barmen-Elberfeld, Kayser-öderan-Freiberg (Saksen), Liebknecht-Stollberg-Lugau, Reinders-Breslau, Vahlteich-Mittweida-Limbach, Wiemer-Annaberg-Zschopau (Saksen). Met andere woorden, negen afgevaardigden, waarvan er twee, Bracke en Liebknecht, bij de eerste verkiezing waren gekozen.
De sociaaldemocraten werden dus niet uit de Rijksdag gegooid. Maar ook qua stemmen deden we het beter dan we hadden kunnen hopen na de vreselijke propaganda tegen ons, want in een aantal kiesdistricten was het terrorisme tegen ons zo sterk dat we niet konden ageren. In de eerste verkiezing werden 437.158 stemmen uitgebracht voor de partij, tegen 493.447 in de verkiezing van januari 1877, een verlies van 56.389 stemmen en drie zetels. De tegenstanders waren erg ongelukkig met dit resultaat.
Het algemene resultaat van de verkiezingen was, voorspelbaar, een overwinning voor Bismarck. De nationaal-liberalen daalden van 137 naar 106 zetels, de Vooruitgangspartij van 39 naar 26, terwijl de Conservatieven hun zetels overeenkomstig verhoogden en de Centrumpartij er ook een paar zetels bij kreeg.
Bismarck had nu twee meerderheden tot zijn beschikking voor zijn beleid. Een nationaal-liberaal-conservatieve meerderheid voor een uitzonderingswet tegen ons en een meerderheid van conservatieven en het centrum, aangevuld met de rechtervleugel van de nationaal-liberalen, voor zijn tolpolitiek. Het nieuwe tijdperk met de politieke ontrechting van klassenbewuste arbeiders en de belasting van de massa’s door de tolpolitiek kon nu worden opgevoerd. De nieuwe Rijksdag werd op 9 september naar Berlijn geroepen om een resolutie over de socialistenwet aan te nemen.
Het spel kon beginnen. Het zou een tragedie worden waarin de sociaaldemocratie voorbestemd was om de offerstier te zijn voor de monarchisch-kapitalistische belangen, om de dodende slag van de knuppel te krijgen. Maar deze keer liep het, zoals zo vaak, anders. De Hercules die ons met zijn knots moest verslaan, viel zelf na twaalf jaar van wat voor hem een roemloze strijd met de gehate vijand was, en bedekte de vlakte met zijn lijk.