Напишано: 1988
Извор: The Zinn Reader, 1997, Seven Stories Press, pp. 574-578.
Превод: Здравко Савески
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: февруари 2010
Долго време мислев дека во марксистичката филозофија и политичка економија има важни и корисни идеи кои треба да се заштитат од морално-супериорните повици на десницата дека „марксизмот е мртов“, како и од арогантните претпоставки на комесарите на разните диктатури дека нивните чудовишни режими го претставуваат „марксизмот“. Оваа статија е напишана за „Зед магазинот“, а повторно беше издадена во мојата книга „Неуспех во откажувањето“ (1993 година).
Не многу одамна, некој јавно ме нарече „марксистички професор“. Всушност, двајца тоа го направија. Еден беше гласноговорник на „Точност кај академијата“, загрижен дека во САД има „пет илјади марксистички факултетски кадри“ (што ја намали мојата важност, но и мојата осаменост). Другиот беше поранешен студент кого го сретнав на пат до Њујорк, идеолошки сопатник. Се почувствував малку почестен. „Марксист“ значи жилав батка (што ја надоместува залежаната конотација на „професорот“), личност на застрашувачката политика, некој со кого нема шеги, некој што ја знае разликата помеѓу апсолутниот и релативниот вишок на вредноста и што е тоа фетишизам на стоката и кој одбива да падне на тоа.
Бев и помалку стаписан (состојба која оние што вежбаат јога добро ја разбираат и која е добра за вас отприлика еднаш дневно). Дали тоа „марксистички“ сугерираше дека си чувам малечка статуетка на Ленин во мојата фиока и дека ја тријам нејзината глава за да дознам која политика треба да се следи за да се засилат противречностите кај империјалистичкиот табор, или кои песни треба да пееме ако бидеме испратени во таков табор?
Исто така, се сетив на познатата изјава на Маркс: “Je ne suis pas Marxiste.” Секогаш се чудев зошто Маркс, Германец кој зборуваше англиски и кој учеше грчки за својата докторска дисертација, би дал таква важна изјава на француски. Но, убеден сум дека ја дал и мислам дека знам што доведе до тоа. Откако Маркс и неговата жена Џени се преселија во Лондон, каде загубија три од нивните шест деца поради болест и живееја во дупка многу години, нив често ги посетуваше еден млад германски бегалец по име Пипер. Ова момче беше тотален „нудник“[2] (има „нудници“ во целиот политички спектар сместени на растојание од 10 стапки, но има посебен левичарски нудник, најмен од полицијата, за да ги полудува револуционерите). Пипер (се колнам, не го измислив) се врткаше околу Маркс, зинат од восхит, а еднаш му понуди да го преведе „Капиталот“ на англиски, кој тој едвај го зборуваше, и организираше карл-марксови клубови, лутејќи го Маркс сè повеќе и повеќе поради инсистирањето дека секој збор што Маркс го запишал е свет. А еден ден Маркс му создаде сериозни абдоминални грчеви на Пипер кога му кажа: „Ти благодарам што ме каниш да зборувам во твојот Клуб Карл Маркс. Но, не можам. Јас не сум марксист.“[3]
Ова беше важен настан во Марксовиот живот, но и добра стартна точка за сериозно разгледување на Марксовите идеи без да се стане Пипер (или Сталин, или Ким Ил Сунг, или кој било повторно роден марксист кој тврди дека секој збор во првиот том, во вториот и во третиот, а особено во „Основите на критиката на политичката економија“, е непорекливо точен). Бидејќи ми се чини (ризикувајќи ова да доведе до моето вклучување во второто издание на „Регистарот на марксисти, живи и мртви“ на Норман Подхорец)[4] дека Маркс имаше некои корисни мисли.
На пример, во Марксовите кратки но силни „Тези за Фоербах“ ја наоѓаме идејата дека филозофите, кои секогаш сметале дека нивна работа е да го толкуваат светот, треба сега да се свртат кон негово менување, во нивните дела и во нивниот живот.
Маркс самиот даде добар пример. Иако историјата го третира како секундарен научник, кој целото време го поминал во библиотеката на Британскиот музеј, Маркс беше неуморен активист целиот свој живот. Беше протеран од Германија, од Белгија, од Франција, беше уапсен и изведен пред суд во Келн.[5]
Протеран во Лондон, тој ги задржа своите врски со револуционерните движења ширум светот. Погодените од сиромаштија станови во кои беа сместени тој, Џени Маркс и неговите деца, беа центри на политичката активност, собиралишта за политичките бегалци од континентот.
Навистина, голем дел од неговите дела се невозможно апстрактни (особено оние за политичката економија; кутрата моја глава на деветнаесет пливаше, или поточно тонеше, со земјишната рента и диференцијалната рента, опаѓачката стапка на профитот и органскиот состав на капиталот). Но, тој постојано се одделуваше од тоа за да се соочи со настаните од 1848, Париската комуна, бунтот во Индија, Граѓанската војна во САД.
Ракописите што ги напиша на возраст од 25, кога беше во егзил во Париз (каде се дружеше со Енгелс, Прудон, Бакунин, Хајне, Штирнер), кои тврдокорните фундаменталисти често ги отфрлаат како „незрели“, ги содржат некои од најпродорните идеи. На неговата критика на капитализмот во овие „Економски и филозофски ракописи“ не ѝ требаат никакви математички докази за „вишокот на вредноста“. Тој едноставно изјави (но не го изјави тоа едноставно) дека капиталистичкиот систем го нарушува сето она што значи да се биде човек. Индустрискиот систем што Маркс гледаше како се развива во Европа не само што ги ограби од производите на нивниот труд, туку и ги отуѓи работниците од нивните креативни одговорности, еден од друг како човечки суштества, од убавините на природата, од нивното вистинско јас. Тие го проживуваа својот живот не според своите внатрешни потреби, туку според нужностите на опстанокот.
Ова отуѓување од себеси и од другите, оваа алиенација од сè што е човечко, не може да се надмине преку интелектуален напор, преку нешто во умот. Она што е потребно е темелна, револуционерна промена во општеството за да се создадат условите – краток работен ден, рационална употреба на природното богатство на Земјата и природните таленти на луѓето, праведна распределба на плодовите од човековиот труд, нова општествена свест – за расцветување на човечките можности, за скок во слободата каков што никогаш не се случил во историјата.
Маркс разбираше колку е тешко да се постигне ова, бидејќи, без разлика колку сме „револуционерни“, тежината на традицијата, обичаите, акумулираното не-образование на генерациите „тежи како ноќна мора врз умовите на живите“.
Маркс ја разбираше политиката. Тој гледаше дека зад политичките судири стојат класните прашања: кој добива што. Зад доброќудните разговори за заедништвото (Ние, народот... нашата земја... националната безбедност), моќните и богатите донесуваат закони во своја корист. Тој забележа (во „18-от Бример на Луј Бонапарта“, остра, брилијантна анализа на наполеонското заземање на власта по Револуцијата од 1848 година во Франција) како модерниот устав може да прогласи апсолутни права, кои потоа се ограничени од маргинални белешки (тој можеби ги предвиде исилените конструкции на Првиот амандман од нашиот Устав),[6] одразувајќи ја реалноста на власта на една класа над друга без разлика на пишаните зборови.
Тој на религијата гледаше не само негативно како „опиум на народот“, туку и позитивно како „издишка на потиснатото суштество, срце на бесчувствениот свет, душа на бездушниот прилики.“ Ова ни помага да ја разбереме големата привлечност на религиозните шарлатани од телевизиските екрани, како и делувањето на теологијата на ослободувањето,[7] која ја здружува душевноста на религијата со енергијата на револуционерните движења во мизерно сиромашните земји.
Маркс често не беше во право, често беше догматичен, често беше „марксист“. Понекогаш премногу лесно ја прифаќаше империјалната власт како „прогресивна“, начин како капитализмот побрзо да се донесе во Третиот свет и на тој начин, веруваше тој, да се забрза патот кон социјализам. (Но, тој цврсто ги поддржуваше бунтовите на Ирците, Полјаците, Индијанците, Кинезите против колонијалната контрола).
Тој премногу инсистираше дека индустриската работничка класа мора да биде носителот на револуцијата и дека таа мора прво да се случи во напредните капиталистички земји. Беше непотребно подробен во својата економска анализа (премногу образование на германските универзитети, можеби), кога неговиот јасен, едноставен увид во експлоатацијата беше доволен: дека без разлика колку се вредни предметите што ги произведуваат работниците, оние што ја контролираат економијата можат да им платат онолку малку колку што сакаат и да се збогатат себеси преку разликата.
Лично, Маркс некогаш беше шармантен, благороден, самопожртвуван; другпат арогантен, непријатен, навредлив. Ја сакаше својата жена и деца и тие очигледно го обожаваа, но, исто така, тој можеби е татко на синот на нивната германска домашна помошничка, Ленчен.
Анархистот Бакунин, неговиот противник во Меѓународното здружение на работниците, кажа за Маркс: „Јас многу го ценев поради неговото знаење и поради неговата страсна и искрена посветеност на каузата на пролетаријатот. Но... нашите темпераменти не се ускладија. Тој ме нарече сентиментален идеалист и беше во право. Јас го нареков суетен, подмолен и тмурен и бев во право.“ Марксовата ќерка Елеонор, од друга страна, го нарече својот татко „...најведрата, највеселата душа што кога и да е дишела, човек кој е преполн со хумор.“
Тој е олицетворение на неговото сопствено предупредување дека луѓето, колку и да се напредни во размислувањата, се повлечени надолу од ограничувањата на своето време. Сепак, Маркс ни даде продорни увиди, инспиративни визии. Не можам да замислам дека Маркс би бил задоволен со „социјализмот“ на Советскиот Сојуз. Тој би бил дисидент во Москва, би сакал да мислам. Неговата идеја за „диктатурата на пролетаријатот“ беше Париската комуна од 1871 година, каде бесконечните расправи на улиците и во халите на градот и’ ја даваа живоста на базичната демократија, каде надуените службеници можеа веднаш да бидат истерани од позициите преку народното гласање, каде платите на владините водачи не можеа да ги надминат оние на обичните работници, каде гилотината беше уништена како симбол на смртната казна. Маркс еднаш напиша во „Њујорк Трибјун“ дека не сфаќа како смртната казна мора да се оправдува „во општество што ја слави својата цивилизираност“.
Можеби највредното наследство на Марксовата мисла е неговиот интернационализам, неговото непријателство кон националната држава, неговото инсистирање дека обичните луѓе немаат нација на која мора да ѝ се покоруваат и за која треба да ги даваат своите животи во војна, дека сите ние ширум светот сме меѓусебно поврзани како човечки суштества. Ова не е само директен предизвик на модерниот капиталистички национализам, со своето грдо повикување на омраза кон „непријателот“ од другите земји и со неговото погрешно создавање на заеднички интерес за сите во рамките на одредени вештачки граници. Тоа е и отфрлање на тесниот национализам на современите „марксистички“ држави, без разлика дали Советскиот Сојуз, Кина или која било друга.
Маркс имаше понешто важно да каже не само како критичар на капитализмот, туку и како предупредување на револуционерите, кои, како што напиша во „Германската идеологија“, подобро ќе се револуционизираат себеси ако намераваат тоа да го направат на општеството. Тој понуди противотров за догматичарите, тврдолинијашите, Пиперите, Сталините, комесарите, „марксистите“. Тој кажа: „Ништо човечко не ми е туѓо.“
Тоа се чини дека е добар почеток за менување на светот.
Забелешки на преведувачот
[1] Je ne suis pas Marxiste (француски) - јас не сум марксист.
[2] Нудник (јидиш) - упорен досадувач.
[3] Според писмото на Енгелс до Едуард Бернштајн од 2-3 ноември 1882, ова му го кажал Маркс на Пол Лафарг, во контекст на тогашната состојба со марксизмот во Франција.
[4] Норман Подхорец (роден 1930 година) е американски неоконзервативен теоретичар. Во 2004 година Џорџ В. Буш го одликува со Претседателскиот медал на слободата.
[5] По неуспешниот крај на Револуцијата од 1848 година во Франција, Маркс се враќа во Германија, каде почнува да го издава весникот „Ноје Рајнише Цајтунг - орган на демократијата“. Поради тоа во февруари 1849 година двапати е изведен пред суд. Првиот пат поради прекршок на одредбите за печатот, а вториот пат поради повикување на вооружен бунт. И во двата случаи е ослободен од обвиненијата.
[6] Првиот амандман на Уставот од САД ја гарантира слободата на изразувањето и на печатот.
[7] Теологијата на ослободувањето е христијанско-социјалистичко учење популарно во Латинска Америка кое учењето на Исус Христос во прв ред го сфаќа како ослободување од неправедните политички, економски и социјални прилики.