Првпат објавено: The Nation", October 4, 2001
Извор: „Темплум“
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: јуни 2019
Штом во 1993 година во летниот број на публикацијата „Foreign Affairs“ се појави статијата „Судир на цивилизациите?“ од Семјуел Хантингтон таа привлече неочекувано големо внимание и предизвика бројни реакции. Намерата на Хантингтон беше на Американците да им даде оригинална теза за „новата фаза“ во светската политика по студената војна, па понуди аргументација која делува мошне богато, впечатливо, дури визионерски. Сосема е јасно дека тој целаше кон противниците од редовите на оние што ја кројат политиката, теоретичарите како Френсис Фукујама и идејата за „крајот на историјата“, како и кон легиите на оние кои го величаа настапувањето на глобализацијата, трибализмот и расточувањето на државата. Хантингтон проценил дека тие согледале само одредени аспекти на овој нов период па реши да го обелодени „навистина пресудниот, клучниот аспект“ на настапувачката глобална политика во следните години. И веднаш ја начна работата:
„Тргнувам од претпоставката дека основниот извор на судири во тој нов свет нема да бидат првенствено ниту идеологијата ниту економијата. Културата ќе биде онаа која го дели човештвото и претставува доминантен извор на судири. Националните држави и понатаму ќе бидат најмоќните актери во судирите во светот, но главните конфликти на глобалната политика ќе уследат помеѓу нациите и групите од различни цивилизации. Судирот на цивилизациите ќе доминира со глобалната политика. Линиите на поделба меѓу цивилизациите ќе станат борбени линии на иднината.“
Главната аргументација на страниците што следат се потпира врз магловитата идеја за нешто што Хантингтон го нарекува „цивилизациски идентитет“ и „интеракции на седум или осум (сиц) водечки цивилизации“; на меѓусебниот судир на две од нив, исламот и Западот, Хантингтон му го посветува најголемото внимание. Во своето воинствено промислување тој во голема мера се потпира врз статијата на ориенталистот-ветеран Бернард Луис од 1990 година, за чијашто идеолошка обоеност сведочи и насловот на статијата, „Корените на муслиманскиот гнев“. Во обете статии непромислено се поддржува персонификацијата на огромни ентитети наречени „Запад“ и „ислам“, како мошне компликуваните прашања како што се идентитетот и културата да егзистираат во светот на цртаните филмови каде што Попај и Дибек немилосрдно се маваат, со тоа што еден од тепачите, оној подоблесниот, секогаш победува. Секако, ни Хантингтон ни Луис немаат време да се позанимаваат со внатрешната динамика и плуралитетот на секоја цивилизација одделно, ниту со фактот дека главниот спор во повеќето современи култури се однесува до интерпретацијата на секоја поединечна култура, ниту со непривлечната можност дека претензијата да се зборува во име на една религија или цивилизација крие во себе многу демагогија и крајно незнаење. Не, Западот е Запад, а исламот е ислам.
Задачата на западните кројачи на политиката, вели Хантингтон, е да го осигураат јакнењето на Западот за тој да може да ги држи понастрана од себе сите други, особено исламот. Уште попроблематична е претпоставката на Хантингтон дека е правилна перспективата од која тој го согледува светот – од висина, без вообичаените симпатии и тајните приврзаности, како сите други да трчаат наоколу барајќи ги одговорите што тој веќе ги пронашол. Всушност, Хантингтон е идеолог, некој кој „цивилизациите“ и „идентитетите“ сака да ги претвори во нешто што тие не се: во затворени, херметизирани ентитети, исчистени од безбројните струи и противструи кои ја придвижуваат човечката историја и кои со векови овозможуваат таа да не се сведе само на верски војни и освојувања, туку да биде и историја на размена, вкрстено оплодување и придонесување. Таа многу помалку видлива историја е игнорирана при брзањето да му се даде значење на смешно компримираното и ограниченото војување, кое е, како што тврди тезата за „судирот на цивилизациите“, вистинската реалност. Кога ја објави книгата под истиот наслов, 1996 година, Хантингтон се обиде во својата аргументација да внесе малку повеќе рафинман и многу, многу повеќе фусноти; успеа, меѓутоа, само да се заплетка и да покаже колку е неспретен како писател и непрефинет како мислител.
Основната парадигма – Запад против другите (преформулиран контраст од времето на Студената војна) остана недопрена и тоа е она што упорно се повторува, често перфидно и имплицитно, во дискусиите по страшните настани од 11 септември. Внимателно планираниот, морничавиот, патолошки самоубиствениот напад и масовниот колеж што го направи мала група од пореметени милитантни типови, претворен е во доказ за тезата на Хантингтон. Наместо нештата да ги види онакви какви што тие се – дека станува збор за мала група сулуди фанатици кои во криминални цели злоупотребија големи идеи (го користам зборов крајно необврзувачки) – еминентни светски личности, почнувајќи од Беназир Буто, бившата пакистанска премиерка, до италијанскиот премиер Силвио Берлускони, ни држат проповеди за проблемите со исламот; во вториов случај идеите на Хантингтон се искористени за фалби за супериорноста на Западот: бидејќи „ние“ ги имаме Моцарт и Микеланџело, а тие ги немаат. (Берлускони подоцна млако се извини за навредувањето на „исламот“.)
Зошто, наместо тоа, не се повлече паралела помеѓу Осама бин Ладен и неговите следбеници и култови како Фракцијата на Давидовците, следбениците на велечесниот Џим Џонс во Гвајана или пак јапонскиот Аум Шинрикјо, иако тие, за волја на вистината, се помалку спектакуларни во својата деструктивност? Дури и инаку трезвениот британски неделник „Економист“ во бројот од 22-28 септември не можеше да не посегне по силна генерализација, претерувајќи во фалењето на Хантингтоновите „сурови и некритични, но сепак проникнувачки опсервации за исламот“. „Денес“, известува неделникот со несоодветна сериозност, „Хантингтон пишува дека околу милијарда муслимани во светот ‘се убедени во супериорноста на својата култура и се оптоварени заради инфериорноста на својата моќ’“. Дали тој анкетирал 100 Индонежанци, 200 Мароканци, 500 Египѓани и 50 Босанци? Дури и да го направил тоа, каков е тој примерок?
Речиси не постои уводник во сите позначајни американски и германски весници и списанија кој не даде придонес кон овој речник на гигантизмот и апокалипсата, а тоа секојпат се прави не со намера читателот да се поучи, туку во него, како припадник на „западот“, да се разгорат страстите, да се предизвика огорчување, за да знае што треба да направи. Самоповиканите воини во војната на Западот, особено на Америка, против оние што ги мрзат, пљачкаат и уништуваат, несоодветно ја користат черчиловската реторика. Едновремено, на покомплексните стории, кои не потпаѓаат под ваквата редуктивност и се пробиваат од една територија кон друга, рушејќи ги границите смислени да нè раздвојат и поделат на вооружени табори, слабо им се придава внимание.
...
Како се неадекватни етикетите, генерализациите и тврдењата за културите! На одредено ниво, на пример, примитивните страсти и софистицираните технологии конвергираат на начин кој докажува дека не постојат тврди граници не само помеѓу „Западот“ и „исламот“, туку ни меѓу минатото и сегашноста, нас и нив, а да не ги спомнуваме концепциите за идентитетот и националноста, кои се предмет на бескрајни расправи и несогласувања. Едностраната одлука да се исцртаат граници во песокта, да се преземат крстоносни походи, на нивното зло да му се спротистави нашето добро, да се искорени тероризмот и, кажано со нихилистичкиот речник на Пол Волфовиц, нациите да се докрајчат, не придонесува кон полесно согледување на претпоставените ентитети; сево ова попрво потврдува дека е многу поедноставно да се даваат воинствени изјави со цел да се мобилизираат колективните страсти отколку да се размисли, испита и разбере она за што станува збор – меѓусебната поврзаност на безбројните животи, „наши“ и „нивни“.
Во одличната серија од три статии, објавена во периодот јануари-март 1999 година во „Зора“, најугледниот пакистански неделник, покојниот Икбал Ахмад, пишувајќи за муслиманска читателска публика, анализираше нешто што тој го нарече корени на верското право, жестоко спротиставувајќи ми се на сакатењето на исламот за кое се одговорни апсолутистите и фанатичните тирани кои, опседнати со уредувањето на човечкото однесување, го промовираат „исламскиот поредок сведен на казнен кодекс, лишен од хуманизам, естетика, интелектуални трагања и духовна посветеност“. А тоа „изискува апсолутна афирмација на само еден аспект на верата, главно извлечен од контекст, и потполно отфрлање на кој било друг. Овој феномен ја изобличува верата, ја деградира традицијата и се вовлекува во политиката во сите можни области“. Како добар пример за деградација, Ахмад го наведува зборот џихад, прво претставувајќи го неговото богато, комплексно, плуралистичко значење, а потоа оди потаму за да покаже дека во неговото сегашно значење, ограничено на војување со сите претпоставени непријатели без разлика, невозможно е „да се препознае она исламското – религијата, општеството, културата, историјата или политиката – како вековно искуство и начин на живот на муслиманите“. Ахмад заклучува дека „модерните исламисти ги интересира моќта, а не душата; мобилизацијата на луѓе во политички цели, а не желбата да се ублажат и со нив да се споделат стремежите и страдањата. Нивната политичка програма е мошне лимитирана и временски ограничена“. А што е уште полошо, слични деформации и фанатизам се појавуваат и во „еврејскиот“ и во „христијанскиот“ универзум од дискурси.
Подобро отколку што кој било од неговите читатели кон крајот на 19-иот век можел да замисли, Конрад разбрал дека разликите помеѓу цивилизираниот Лондон и „срцето на темнината“ брзо исчезнува во екстремни ситуации и дека највисоките врвови на европската цивилизација можат во еден момент да се спуштат до најварварски постапки, без подготовки и преоден период. Освен тоа, во „Тајниот агент“ (1907) Конрад ја опиша склоноста на тероризмот кон апстракции каква што е „чистата наука“ (можеме да додадеме и „ислам“ и „Запад“), како и конечната морална деградација на терористите.
Бидејќи меѓу на прв поглед завојуваните цивилизации постојат потесни врски отколку што повеќето од нас сакаат да веруваат; и Фројд и Ниче покажаа како, често со застрашувачка леснотија, се одвива прометот преку грижливо чуваните граници, дури и оние под полно обезбедување. А пак, толку флуидните идеи, полни со нејаснотии и скепса, за претставите кои ни значат, тешко дека можат да ни дадат соодветни практични насоки за ситуациите каква што е оваа со која денес се соочуваме. Оттаму произлегуваат и убедливите повици на борба (крстоносните походи, доброто против злото, слободата против стравот итн.) изведени од Хантингтоновата поставка за наводната спротиставеност меѓу исламот и Западот, од која официјалниот јазик црпеше зборови во првите денови по нападот од 11 септември. Во меѓувреме острината на тој јазик забележително е намалена, но судејќи по непроменетата количина на говори и актови на омраза, како и по извештаите за акциите на спроведување закон насочени против Арапите, муслиманите и Индусите ширум земјата, парадигмата и понатаму е присутна.
Уште една причина за нејзиното траење е зголеменото присуство на муслиманите ширум Европа и САД. Погледнете ја денешната популација на Франција, Италија, Германија, Шпанија, Британија, Америка, дури и Шведска, и ќе мора да признаете дека исламот веќе не е на границите на Запад туку во неговото средиште. Но зошто неговото присуство претставува толкава закана? Во колективната култура сочувани се сеќавањата на првите големи арапско-исламски освојувања, започнати во седмиот век, кои, како што прославениот белгиски историчар Анри Пирен напиша во својата позната книга „Мухамед и Карло Велики“ (1939), засекогаш го разбија некогашното единство на Медитеранот, уништувајќи ја христијанско-римската синтеза и создавајќи нова цивилизација со која доминираа силите на северот (Германија и каролиншка Франција) чија мисија, се чини дека Пирен тоа сакал да го каже, била да ја преземат одбраната на „Западот“ од неговите историско-културни непријатели. Она што Пирен, за жал, го изоставил, е дека во создавањето на таа нова одбранбена линија Западот се напојувал со хуманизмот, науката, филозофијата, социологијата и историографијата на исламот кој веќе беше уфрлен помеѓу светот на Карло Велики и античкиот свет. Исламот од почеток е однатре, што морал да го признае дури и Данте, големиот непријател на Мухамед, кога пророкот го смести во самиот центар на својот „Пекол“.
Тука, потоа, е самото трајно наследство на монотеизмот, аврамовските вери, како што згодно ги нарече Луј Масињон. Почнувајќи од јудаизмот и христијанството, секоја од овие вери е наследник прогонет од она што постоело претходно; за муслиманите, исламот ја исполнува и завршува линијата на пророштвата. Сè уште нема чесна историја, ни демистификација на повеќекратниот спор помеѓу трите следбеници – од кои ниеден во никој случај не претставува монолитен, обединет табор – на најљубоморниот од сите богови, иако крвавата современа конвергенција околу Палестина пружа богат секуларен пример на она трагично непомирливото меѓу нив. Затоа не изненадува што муслиманите и христијаните радо зборуваат за крстоносни походи и џихади, а и едните и другите, често сосема небрежно, преминуваат преку јудејското присуство. „Таквата програма“, вели Икбал Ахмад, „е мошне охрабрувачка за мажите и жените заглавени на средина од хоризонтот, помеѓу длабоките води на традицијата и модерноста.“
Сите ние, меѓутоа, пливаме во тие води, и западњаците и муслиманите и другите. А бидејќи водите се дел од океанот на историјата, залудно е да се обидуваме да ги поделиме со бразди или да ги одвоиме со препреки. Иако ова се напнати времиња, подобро е да се сосредоточиме на моќните и немоќните земји, на секуларните политики на разумноста и необразованието и на универзалните принципи на правдата и неправдата, отколку да талкаме во потрага по апстракции кои можат да дадат моментна сатисфакција но малку самосознание и квалификувана анализа. Тезата за „судирот на цивилизациите” е трик, како „Војната на световите”, кој подобро служи за јакнење на дефанзивната самосвест отколку за критичкото разбирање на збунувачката меѓузависност на нашето време.