„Да“, реков. „Очекував Дик и Клара да се појават секој момент: но има ли време да ви поставам уште едно-две прашања пред да дојдат?“
„Пробајте, драг комшија, пробајте“, рече стариот Хамонд. „Зашто, колку повеќе ме прашувате, толку позадоволен сум; а во секој случај, и да дојдат и да ме најдат среде одговор, ќе мора да седат мирно и да се преправаат дека слушаат додека не завршам. Нема да им штети; ќе им биде доволно забавно да седат еден до друг, свесни за својата близина“.
Се насмевнав, како да бев обврзан на тоа, па реков: „Добро; ќе продолжам да зборувам без да ги забележам кога ќе влезат. Следново сакам да ве прашам, имено, како успевате да ги натерате луѓето да работат, кога нема награда за трудот, и особено како успевате да ги натерате да работат напорно?“
„Кога нема награда за трудот?“ сериозно рече Хамонд. „Наградата за трудот е животот. Не е ли тоа доволно?“
„Но, нема награда за особено добрата работа“, реков.
„Има огромна награда“, рече тој, „наградата на создавањето. Платата што ја дава Бог, што би рекле луѓето многу одамна. Ако треба да бидете платени за задоволството на создавањето, а токму тоа значи да се биде најдобар во работата, следното нешто за што ќе слушнеме ќе биде издавањето сметка зашто се родиле деца“.
„Добро“, реков, „но некој човек од деветнаесеттиот век би рекол дека постои природна желба да се создаваат деца и природна желба да не се работи“.
„Да, да“, рече тој, „ја знам таа древна банална фраза. Потполно е невистинита; всушност, за нас е сосема бесмислена. Фурие, кому сите му се смееле, ги разбирал подобро работите“.
„Зошто тоа ви е бесмислено?“ прашав.
Тој рече: „Бидејќи тоа подразбира дека секоја работа значи страдање, а ние сме многу далеку од тоа да мислиме така, па, како што можеби забележавте, иако нам не ни недостасува благосостојба, меѓу нас расте некој вид страв дека еден ден ќе останеме без работа. Таа е задоволство што се плашиме да не го изгубиме, а не страдање“.
„Да“, реков, „го забележав тоа и сакав да ве прашам и во врска со тоа. Но, во меѓувреме, што конкретно подразбирате кога тврдите дека за вас работата е задоволството?“
„Ова го подразбирам, дека секоја работа сега е пријатна; било поради надежта дека со работата што се врши ќе се стекне чест и благосостојба, а што предизвикува пријатна возбуда, дури и кога конкретната работа не е пријатна; било поради тоа што работата станала пријатна навика, како во случајот со она што може да го наречете механичка работа; и најпосле (а поголемиот дел од нашата работа е од ваков вид), затоа што во самата работа постои свесно сетилно задоволство; т.е. нејзе ја вршат уметници“.
„Сфаќам“, реков. „Може ли сега да ми кажете како дојдовте до оваа среќна состојба? Зашто, да ви кажам отворено, оваа промена во споредба со условите што постоеле во древниот свет ми се чини дека е многу поголема и поважна од сите други промени за кои ми кажавте во однос на злоделата, политиката, сопственоста, бракот“.
„Потполно сте во право“, рече тој. „Всушност, може да кажете дека токму оваа промена ги прави можни сите останати. Што е задачата на Револуцијата? Секако, да ги направи луѓето среќни. Откако Револуцијата ќе ја донесе промената за која е предодредена, како може да ја спречите контрареволуцијата да се вгезди, освен на тој начин што ќе ги направите луѓето среќни? Та зарем може да очекуваме мир и стабилност од несреќноста!? Во споредба со тоа поразумно е да се очекува да се собере грозје од трњето и смокви од бодликите! А среќата без среќна секојдневна работа е невозможна“.
„Тоа е најочигледна вистина“, реков, бидејќи мислев дека старецот по малку проповеда. „Но, одговорете ми на прашањето, како ја стекнавте оваа среќа“.
„Накратко“, рече тој, „преку отсуството на вештачка принуда и со слободата секој човек да го прави она што може најдобро да го прави, заедно со знаењето за тоа какви производи на трудот навистина сакаме. Мора да признам дека до ова знаење стигнавме полека и болно“.
„Продолжете“, реков, „кажете ми повеќе детали; објаснете поцелосно. Зашто оваа тема силно ме интересира“.
„Да, ќе ви објаснам“, рече тој; „Но, за да го направам тоа, мора да ви подосадувам зборувајќи малку за минатото. Контрастот е неопходен за ова објаснување. Дали ќе ви пречи?“
„Не, не“, реков.
Откако повторно се смести на својата столица за долг разговор, тој рече: „Од сето она што го слушаме и читаме, јасно е дека во последниот период на цивилизацијата луѓето западнале во маѓепсан круг во однос на производството на добра. Тие стигнале до чудесна леснотија на производството и, со цел да ја искористат таа леснотија до најголема мера, тие постепено создале (или, поточно, дозволиле да се шири) исклучително разработен систем на купување и продавање, што бил наречен светски пазар; и тој светски пазар, еднаш штом бил ставен во погон, ги принудил да продолжат да прават сè повеќе и повеќе од овие добра, без разлика дали им се потребни или не. Па така, истовремено додека (се разбира) не можеле да се ослободат од маката да го произведуваат она што навистина било потребно, тие создале, во бесконечна низа, лажни или вештачки потрепштини, кои за нив станале, под железната власт на спомнатиот светски пазар, од подеднаква важност со вистински потребните добра што го оддржуваат животот. Поради сето ова, тие се оптовариле себеси со грамадно количество труд само за да го одржат функционирањето на својот беден систем“.
„Добро, а потоа?“ реков.
„Еднаш, значи, штом се натерале себеси да се тетерават под ова ужасно бреме на непотребно производство, за нив станало невозможно да гледаат на трудот и неговите резултати од која било друга гледна точка освен од една – имено, како на непрестаен стремеж да се потроши најмалото можно количество труд за кој било направен производ, а сепак во исто време да се направат што е можно повеќе производи. Сѐ му било жртвувано на ова ‘поевтинување на производството’, како што се нарекувало: среќата на работникот при неговата работа, не, неговата најелементарна угодност и основното здравје, неговата храна, неговата облека, неговото живеалиште, неговото слободно време, неговата забава, неговото образование – накратко, неговиот живот – не вределе ниту зрно песок во однос на оваа ужасна потреба од ‘евтино производство’ на предмети, од кои голем дел воопшто не вредел да се произведе. Не, кажано ни е, и мора да веруваме во тоа, зашто изобилни се доказите, иако многу наши луѓе едвај можат да поверуваат во тоа, дека дури и богатите и моќните луѓе, господарите на претходно спомнатите сиромашни ѓаволи, се подложиле да живеат среде глетки, звуци и мириси, што во самата природа на човекот е да се гнаси и да бега од нив, со цел нивното богатство уште повеќе да ја поттикне оваа врвна будалаштина. Всушност, целата заедница била фрлена во челустите на ова грабливо чудовиште, ‘евтиното производство’, што ѝ го наметнало светскиот пазар“.
„Оф, леле!“ реков. „Но што се случило? Дали најпосле нивната остроумност и леснотијата на производството го победиле тој хаос на бедата? Не можеле ли да се справат со светскиот пазар, а потоа да се фатат на работа да изнајдат начин да се ослободат од бремето на оваа страшна задача на вишок труд?“
Тој горко се насмевна. „Дали тие воопшто и се обиделе?“ рече. „Не сум сигурен. Знаете дека според старата пословица бумбарот се навикнува да живее во измет; а овие луѓе, без разлика дали изметот им бил пријатен или не, сигурно живееле во него“.
Од неговата проценка за животот во деветнаесеттиот век малку ми застана здивот; па со слаб глас реков: „А машините што заштедувале труд?“
„Тоа е врвот!“ рече тој. „За што зборувате? Машини што заштедувале труд? Да, тие биле наменети да ‘заштедуваат труд’ (или, да кажам појасно, човечки животи) на една работна задача за да може да се потроши трудот – јас ќе речам, да се упропасти – на друга, веројатно бескорисна работа. Пријателе, сите нивни направи за поевтинување на трудот едноставно имале за последица зголемување на бремето од трудот. Апетитот на светскиот пазар растел во онаа мера во која го хранеле: земјите во кругот на ‘цивилизацијата’ (т.е. на организираната беда) биле преплавени со неуспеси на пазарот, а силата и измамата се користеле без да се штедат за да се ‘отворат’ земјите надвор од тој круг. Тој процес на ‘отворање’ е чуден за оние што ги прочитале исказите на луѓето од тој период и не ги разбираат нивните постапки; и можеби тоа ни го покажува во најлоша светлина големиот порок на деветнаесеттиот век, употребата на лицемерие и неискреност за да се избегне одговорноста за индиректната жестокост. Кога цивилизираниот светски пазар ќе фрлел око на некоја земја што сè уште не била во нејзините канџи, се изнаоѓал некаков проѕирен изговор – укинување на ропството различно од трговското (и не толку сурово како него); наметнување на религијата во која нејзините промотори повеќе не веруваат; ‘спасување’ на некој разбојник или убиствен лудак чии недела го довеле во неволја меѓу домородците на ‘варварската’ земја – накратко, каков било стап со кој може да се удри по кучето. Потоа ќе се изнајдел некој смел, непринципиелен, неук авантурист (тоа не било тешка задача во деновите на конкуренцијата) и тој ќе бил поткупен да ‘создаде пазар’, разорувајќи го традиционалното општество, какво и да било, во осудената земја и уништувајќи секоја разонода или радост на кои ќе наишол таму. На домородците им натурал стоки што тие не ги сакале и им ги одземал нивните природни производи за ‘размена’, како што се нарекувал овој облик на грабеж, и со тоа ‘создавал нови потреби’ за чие снабдување (т.е. да им се дозволи да живеат под нивните нови господари) тие несреќни, беспомошни луѓе морале да се продадат себеси во ропството на безнадежното ‘рмбање за да имаат нешто со што ќе ги купат ништожностите на ‘цивилизацијата’. Ах,“ рече старецот, покажувајќи кон Музејот, „таму прочитав многу книги и весници, што раскажуваат навистина чудни приказни како цивилизацијата (или организираната беда) се справувала со ‘нецивилизацијата’; од времето кога британската влада намерно испраќала ќебиња заразени со големи сипаници како подароци за незгодните племиња на црвенокожци до времето кога Африка западнала во неволји поради еден човек што се викал Стенли,[1] кој...“
„Извинете“, реков, „но како што знаете, времето притиска; и сакам што е можно повеќе да го задржам фокусот врз нашето прашање; и веднаш сакам да прашам за тие производи направени за светскиот пазар – каков бил нивниот квалитет?; тие луѓе што биле толку паметни во поглед на правењето производи, претпоставувам дека ги правеле добро?“
„Квалитет!“ рече остро старецот, бидејќи беше прилично нерасположен зашто го прекинав во неговата приказна; „Како воопшто можеле да се грижат за такви ситници како квалитетот на производите што ги продавале? Најдобрите едвај биле просечни, а најлошите биле проѕирни импровизации на побаруваните производи, што никој не ги поднесувал ако можел да набави нешто друго. Имало едно популарно подбивање од тоа време, дека производите биле направени за да се продаваат, а не да се користат; подбивање кое вие, бидејќи доаѓате од друга планета, можеби ќе го разберете, но кое нашите луѓе не можат“.
Јас реков: „Што!? Зарем ништо не изработувале добро?“
„О, да“, рече тој, „имало еден вид производи што ги изработувале сосема добро, а тоа биле машините што се користеле за производство на предметите. Тие обично биле предмети со совршена изработка, восхитувачки прилагодени на својата намена. Затоа, може со право да се каже дека големото достигнување на деветнаесеттиот век било изработката на машини што биле вистински чуда на пронаоѓањето, вештината и трпеливоста, а кои се користеле за производство на неизмерни количини безвредни производи со слаб квалитет. За волја на вистината, сопствениците на машините во ништо што го произведувале не гледале како на добра, туку едноставно како на средство за свое збогатување. Се разбира, единствениот признат тест за корисноста на добрата било да се изнајдат купувачи за нив – дали мудреци или глупаци, не правело разлика“.
„И луѓето го трпеле тоа?“ реков.
„Одредено време“, рече тој.
„А потоа?“
„А потоа дошол превратот“, рече старецот, насмевнувајќи се, „па деветнаесеттиот век се видел себеси како човек што ја изгубил својата облека додека се капел, па морал да оди гол низ градот“.
„Многу сте огорчен поради тој несреќен деветнаесетти век“, реков.
„Секако“, рече тој, „бидејќи многу знам за него“.
Некое време молчеше, а потоа рече: „Постојат традиции – не, вистински истории – во нашето семејство за него; мојот дедо бил една од неговите жртви. Ако знаете нешто за тоа, ќе разберете што претрпел кога ќе ви кажам дека тој во тоа време бил вистински уметник, генијален човек и револуционер“.
„Мислам дека разбирам“, реков: „но сега, како што изгледа, вие го променивте сето ова?“
„Во голема мера“, рече тој. „Производите што ги изработуваме се направени зашто се потребни: луѓето го прават она што е за употреба на комшиите како да го прават за себе, а не за некаков неодреден пазар за кој ништо не знаат и над кој немаат контрола: бидејќи нема купување и продавање, би било чиста лудост да се прават добра врз основа на претпоставката дека да бидат барани; затоа што веќе не постои некој што може да биде натеран да ги купи. Па така, сѐ што се изработува е добро и потполно одговара на својата намена. Ништо не може да се направи освен ако не е за вистинска употреба; затоа не се изработуваат добра со лош квалитет. Освен тоа, како што кажав претходно, сега откривме што сакаме; и бидејќи не сме натерани да правиме огромно количество бескорисни предмети, имаме доволно време и ресурси да го земеме предвид нашето задоволство при нивната изработка. Секоја работа што е здодевно да се врши со раце се врши со неизмерно подобрена машинерија; а од секоја работа што е задоволство да се врши со раце исфрлени се машините. Нема потешкотии да се најде работа што им одговара на специфичните дарби на секого; па така, никој не е жртвуван на желбите на друг. Одвреме-навреме, кога ќе утврдиме дека некоја работа е премногу непријатна или проблематична, се откажуваме од неа и продолжуваме без оние предмети што се произведувале со помош на неа. Сега сигурно може да разберете дека под овие околности целата работа што ја правиме е вежба за умот и телото, што е повеќе или помалку пријатно да се врши; па така, наместо да ја избегнуваат работата, сите ја бараат: а бидејќи луѓето, генерација по генерација, стануваат повешти во вршењето на работата, таа стана толку лесна за вршење, што изгледа како да се направило помалку, иако веројатно се произвело повеќе. Претпоставувам дека ова го објаснува тој страв, за кој ви навестив пред малку, од можен недостиг на работа, што можеби веќе сте го забележале, а чувството е во пораст и го има веќе одреден број години“.
„Но, зарем и вие мислите“, прашав, „дека постои причина да стравувате од недостиг од работа?“
„Не, не“, рече тој, „и ќе ви кажам зошто; секој човек се стреми да ја направи својата работа што попријатна, што секако води до подигање на стандардот на извонредност, бидејќи никој не ужива да сработи нешто што нема да зборува добро за него, а исто така и да нема добра прилика за размислување при вршењето на работата; а има толку неизмерен број работи што може да се вршат како уметничка работа, што самото ова е доволно да им пружи работа на мноштво вешти луѓе. И повторно, ако уметноста е неисцрпна, исто таква е и науката; и иако таа веќе не е единственото недолжно занимање за кое се смета дека вреди еден интелигентен човек да го троши своето време, како што било некогаш, сепак има, и претпоставувам дека ќе има, многу луѓе што ги возбудува надвладувањето на тешкотиите на тој план и се насочени на тоа повеќе отколку на што било друго. Повторно, бидејќи во работата се внесува сѐ повеќе и повеќе задоволство, мислам дека ќе се зафатиме и со оние видови работа што произведуваат пожелни производи, но од кои се откажавме, зашто не можевме да ги вршиме на пријатен начин. Покрај тоа, мислам дека само во оние делови од Европа што се понапредни од остатокот од светот ќе слушнете да се зборува за стравот од недостиг од работа. На пример, оние земји што некогаш биле колонии на Велика Британија, а особено Америка – пред сѐ, оној негов дел што порано бил Соединетите Држави – сега се, а и ќе бидат уште долго време, голем извор за работа за нас. Бидејќи тие земји, а ви кажувам, особено северните делови од Америка, толку страшно настрадале од полниот замав на последните денови на цивилизацијата и станале толку ужасни места за живеење, што сега се многу назад во сѐ она што прави животот пријатен. Всушност, може да се каже дека речиси сто години луѓето од северните делови на Америка се зафатени со постепеното создавање пристојно живеалиште од тоа смрдливо ѓубриште; а има уште многу да се направи, особено со оглед на тоа што земјата е толку голема“.
„Па“, реков, „исклучително ми е мило да мислам дека пред себе имате толку добри изгледи за среќа. Но, би сакал да ви поставам уште неколку прашања, а потоа завршив за денес“.
Забелешки
[1] Сер Хенри Мортон Стенли (1841-1904), британски истражувач, кој вредно работел на колонизацијата на Африка. Бил прогласен за витез во 1897 година (заб. на прев.).