Првпат
објавено: Ralph Schoenman, Bertrand Russell, Philosopher
of the Century: Essays in His Honour, 1967.
Извор: Ерих Фром „За
непослушноста и други есеи“,
„Комунист“, Скопје, 1989, 31-45 стр.
Превод: Слободанка
Марковска, Анета Маркоска
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: мај 2012
Без претерување може да се рече дека познавањето на големите идеи создадени од човечкиот род никогаш не било толку распространето во светот колку што е денес. Идеите на Платон и Аристотел, на пророците и Исус, на Спиноза и Кант, познати им се на милиони меѓу образованите слоеви во Европа и Америка. Тие се предаваат на илјадници високообразовни институции, а некои од нив се проповедаат во црквите од сите вероисповести ширум светот. А сето тоа се случува во еден свет кој следи принципи на неограничен еготизам, создава хистеричен национализам и се подготвува за безумна масовна кланица. Како да се објасни овој расчекор?
Идеите не влијаат подлабоко врз човекот доколку тие само се предаваат како идеи и мисли. Во таков случај тие обично ги менуваат другите идеи; новите мисли стапуваат на местото на старите мисли; новите зборови ги заменуваат старите зборови. Така, сè е само промена во поимите и зборовите. Зошто и би било поинаку? Многу е тешко човек да се покрене со идеи и да дојде до вистината. За да го постигне тоа, тој треба да ги совлада длабоко вкоренетата инертност, стравот дека може да згреши или стравот дека ќе го загуби стадото. Не е доволно само да се запознаеш со други идеи, па дури и тогаш кога тие сами по себе се правилни и моќни. Идеите дејствуваат врз човекот доколку оној што ги предава, нив и ги живее; доколку тие се негово олицетворение и отелотворување. Ако оној што ја изразува идејата на понизноста е понизен, тогаш оние што него го слушаат ќе сфатат што е понизност. Тие не само што ќе сфатат, туку и ќе поверуваат дека тоа не се само празни зборови и дека зад нив стои нешто стварно. Истото важи за сите идеи што човекот, филозоф или религиозен учител, се обидува да ги соопшти.
Оние што објавуваат идеи – кои не мора да се нови – и што истовремено нив ги живеат, можеме да ги наречеме пророци. Пророците на Стариот Завет го правеа токму тоа: тие ја објавија идејата дека човекот треба да најде одговор за својата егзистенција и дека одговорот се состои во развивањето на разумот и љубовта; тие учеа дека понизноста и правдата се неразделно поврзани со љубовта и разумот. Тие го живееја она што го проповедаа. Тие не само што не сакаа моќ, туку и ја избегнуваа. Не ја сакаа дури ни моќта од тоа што беа пророци. Тие не се плашеа од моќта, и вистината ја зборуваа дури и ако тоа ги водеше во затвор, остракизам, па и смрт. Тие не беа луѓе кои стоеја настрана и кои чекаа да видат што ќе се случи. Им одговараа на своите блиски затоа што се чувствуваа одговорни. Што им се случуваше на другите, им се случуваше и ним. Хуманоста не беше надвор од нив, туку во нив. Токму затоа што тие ја согледаа вистината, се чувствуваа одговорни неа да ја кажат; тие не се закануваа, туку ги покажуваа алтернативите кои стоеја пред човекот. Не дека пророкот сака да биде пророк; всушност, само лажните пророци имаат амбиција да станат пророци. Пророкот едноставно станува пророк бидејќи не гледа друга алтернатива. Значи, човекот кој се чувствува одговорен нема друг избор освен да стане пророк, без оглед дали чувал овци, одгледувал лозје или развивал и ширел идеи. Должност на пророкот е да укажува на реалноста, да ги покажува алтернативите и да протестира; негова должност е да вика гласно, да го разбуди човекот од вообичаениот полусон. Историската ситуација е таа што ги создава пророците, а не желбата на некои луѓе да бидат пророци.
Многу народи имале свои пророци. Буда го живееше своето учење; Христос се отелотвори; Сократ умре затоа што беше доследен на своите идеи; Спиноза ги живееше нив. И сите тие оставија длабока трага врз човечкиот род токму затоа што нивните идеи беа отелотворени во секој од нив.
Пророци се појавуваат само одвреме навреме во историјата на човештвото. Тие умираат и оставаат пораки. Пораката ја прифаќаат милиони и таа им станува драга. Токму тоа е причината поради која идеите можат да се злоупотребат од некои кои ќе ја искористат приврзаноста на луѓето кон овие идеи за свои лични цели - за владеење и управување. Луѓето кои ги искористуваат идеите што ги објавиле пророците ги нарекуваме свештеници. Пророците ги живеат своите идеи. Свештениците им ги посредуваат нив на луѓето кои се приврзани кон тие идеи. Идејата ја загубила својата животност. Таа станала формула. Свештениците изјавуваат дека е многу важно како е формулирана идејата; формулацијата станува важна секогаш кога искуството е мртво; како инаку некој може да управува со луѓето и да ги контролира нивните мисли, ако не постои „правилна“ формулација? Контролирајќи го точното изразување на идејата, свештениците неа ја користат за да ги организираат луѓето и да ги држат под контрола, а откако доволно го опиле човекот, изјавуваат дека тој не може да биде свесен и да управува со сопствениот живот и дека тие, свештениците, од должност, па и од сожалување ги водат луѓето зашто тие препуштени сами на себе, би се плашеле од слободата. Навистина, сите свештеници не дејствувале на тој начин, но повеќето од нив тоа го правеле, особено оние кои ја приграбиле власта.
Нема свештеници само во религијата. Постојат свештеници и во филозофијата и во политиката. Секоја филозофска школа има свои свештеници. Често, тие се многу учени; нивна работа е да ја посредуваат идејата на оригиналниот мислител, да ја соопштат, да ја толкуваат, да ја претворат во музејски експонат и добро да ја чуваат. Постојат и политички свештеници; доволно сме ги виделе во последниве 150 години. Тие ја посредуваа идејата на слобода за да ги заштитат економските интереси на својата општествена класа. Во дваесеттиот век свештениците го презедоа посредувањето на идеите на социјализмот. Додека целта на овие идеи беше ослободувањето и независноста на човекот, свештениците, вака или онака, изјавија дека човекот не е способен да биде слободен или барем за долго време тоа нема да биде. Сè дотогаш тие преземаат врз себе да одлучат како треба да се формулира идејата и кој е, а кој не е вистински верник. Свештениците обично ги збунуваат луѓето бидејќи тие изјавуваат дека се следбеници на пророкот и дека го живеат она што го проповедаат. Меѓутоа, додека и дете може да види дека тие го живеат токму спротивното од она што го учат, на поголемиот дел од луѓето успешно им е испран мозокот и тие на крајот ќе поверуваат во тоа дека свештениците, дури и кога живеат во сјај, тоа го прават како жртва бидејќи мораат да ја застапуваат големата идеја; или дека кога убиваат сурово, тоа го прават во името на револуционерната верба.
Ниедна историска ситуација не била попогодна за појавување на пророци од нашава. Лудилото околу подготовките за нуклеарна војна го доведува во прашање опстанокот на целиот човечки род. Слепилото и менталитетот на каменото доба доведоа до состојба во која се чини дека човечкиот род незапирливо се приближува кон трагичниот крај на својата историја токму во моментот кога е на дофат на своите најголеми постигнувања. Во ваква ситуација на човештвото му требаат пророци, макар што е неизвесно дали нивниот глас ќе го победи гласот на свештениците.
Меѓу оние малкумина кај кои идејата се отелотвори и коишто историската ситуација ги претвори од учители во пророци е Бертранд Расел.[1] Тој е голем мислител, иако тоа воопшто не е важно за него како прирок. Тој, заедно со Ајнштајн и Швајцер,[2] го дава одговорот на Западниот Свет на заканата за човечкиот опстанок, зашто сите тројца проговорија, предупредуваа и укажуваа на алтернативите. Швајцер ја живееше идејата на христијанството работејќи во Ламбаране. Ајнштајн ја живееше идејата на разумот и хуманизмот одбивајќи да се приклучи кон хистеричните гласови на национализмот на германската интелигенција во 1914 и многу пати подоцна. Бертранд Расел со децении во своите книги ги изразуваше своите идеи за рационалноста и хуманизмот; но во последниве години тој истапуваше во јавноста за да им укаже на сите луѓе дека кога законите на земјата им противречат на законите на човечноста, вистинскиот човек мора да ги избере законите на човечноста.
Бертранд Расел сфати дека идејата, дури и ако е отелотворена во некоја личност, општествено значење ќе добие само ако се отелотвори и во некоја група. Кога Аврам се расправаше со Господ за судбината на Содома, барајќи ја божјата правина, тој замоли Содома да биде поштедена ако во неа се најдат барем десет чесни луѓе, не помалку. Ако ги има помалку од десет, т.е. ако не постои ни најмала група во која е отелотворена идејата на правдата, тогаш Аврам не може да очекува градот да биде спасен. Бертранд Расел се обидува да покаже дека постојат такви десетмина кои можат да го спасат градот. Ете затоа тој ги организираше луѓето, маршираше со нив, протестираше со нив и заедно со нив беше приведуван од полицијата. Иако неговиот глас е глас во пустина, тоа не е осамен глас. Тој е предводник на хор; дали е тоа хор од некоја грчка трагедија или хорот на Бетовеновата деветта симфонија, ќе покажат следните неколку години.
Меѓу идеите што во својот живот ги отелотвори Бертранд Расел најзначајна е онаа за човековата должност и за правото на непослушност. Под непослушност јас не ја подразбирам непослушноста на „бунтовникот без причина" кој е непослушен затоа што во животот нема друг ангажман освен да вели „не“. Оваа бунтовничка непослушност е исто толку слепа и немоќна колку и нејзината спротивност, послушноста на конформистот кој е неспособен да рече „не“. Јас зборувам за човек кој може да рече „не“ затоа што може да афирмира, кој може да непослуша затоа што е кадар да ги послуша својата совест и принципите што ги избрал; зборувам за револуционер, а не за бунтовник.
Во повеќето општествени системи послушноста е врвна вредност, а непослушноста пак, најголем грев. Впрочем, кога во нашата култура повеќето луѓе се чувствуваат „виновни“, тие всушност се уплашени затоа што биле непослушни. Тие не се вознемирени од морални причини, како што им се чини, туку од фактот дека не послушале некоја заповед. Ова не е за изненадување; во крајна линија, христијанското учење ја интерпретира Адамовата непослушност како дело што го расипа него и неговото семе толку длабоко што човек може да биде спасен од таа расипаност само со исклучителен чин на божјата милост. Оваа идеја е во сообразност со општествената функција на црквата која преку учењето дека непослушноста е грев, ја поддржуваше моќта на владетелите. Само оние коишто сериозно го сфатиле библиското учење за чувството на понизност, братство и правда, се побуниле против световниот авторитет поради што црквата многу често ги жигосувала како грешници и бунтовници против бога. Ни појавата на протестантизмот не го измени тоа. Напротив, додека Католичката црква ја одржуваше свеста за разликата помеѓу световниот и духовниот авторитет, протестантизмот стапи во сојуз со световната власт. Ова настојување прв драстично го изрази Лутер, кога за револуционерните германски селани во 16-от век напиша: „Затоа, секој што може нека удира, убива и боде, кришум или отворено, имајќи на ум дека ништо не е толку отровно, убоито и демонско како бунтовникот.“
И покрај намалувањето на религиозниот терор, авторитарните политички системи и натаму за човечка подлога на својот опстанок ја земаат послушноста. Големите револуции на седумнаесеттиот и осумнаесеттиот век се бореа против кралскиот авторитет, но наскоро за луѓето послушноста кон кралските наследници, без оглед како тие се нарекуваа, повторно стана доблест. Каде е денес авторитетот? Во тоталитарните земји, тоа е отворениот авторитет на државата, поддржан со јакнењето на почитта кон авторитетот на семејството и училиштето. Западните демократии, од друга страна, се гордеат што го надминале авторитаризмот на деветнаесеттиот век. Но дали е тоа така - или пак само се променил карактерот на авторитетот?
Овој век е век на хиерархиски организирани бирократии на државната управа, стопанството и работничките синдикати. Овие бирократии управуваат подеднакво и со стварите и со луѓето; тие се придржуваат до извесни принципи, особено до економскиот принцип на билансот, квантификацијата, максималната продуктивност и профитот, и главно функционираат како што би функционирал некој електронски компјутер програмиран според тие исти принципи. При тоа единката станува бројка и се трансформира во предмет. Но токму затоа што не постои отворен авторитет и затоа што не е „присилена“ да послуша, единката живее во илузија дека дејствува доброволно и дека го следи само „рационалниот“ авторитет. Како да се биде непослушен кон она што е „разумно“? Како да се биде непослушен кон бирократијата-компјутер? Како да се биде непослушен кога не постои ни свест за послушноста? А сето тоа се случува и во семејството и во образованието. Погрешно сфатените теории за прогресивното образование наметнаа метод со кој на детето не му се вели што да прави, не му се наредува и не се казнува поради неизвршување на наредбите. Детето едноставно „се изразува себе си". Но, од првиот ден на животот тоа е исполнето со профана почит кои конформизмот, со страв да не биде „различно" и со страв да не биде надвор од стадото. Така, во семејството и во училиштето се подигнува „човекот на организацијата", а бидејќи неговото образование се заокружува во големата организација, тој има ставови, но нема убедувања; тој се забавува, но не е среќен; со доброволна послушност тој е спремен дури и да го жртвува својот живот и животот на своите деца во името на некои безлични и анонимни моќи. Тој ја прифаќа калкулацијата со бројот на жртвите којашто стана многу модерна во дискусиите за термонуклеарната војна: половина население мртво — ,,сосема прифатливо"; две третини мртви — ,,не баш".
Прашањето за непослушноста денес е од животна важност. Додека, според Библијата, човечката историја започнала со чинот на непослушноста — Адам и Ева — а, според грчката митологија, цивилизацијата започнала со Прометеовиот чин на непослушност, се чини дека човечката историја ќе биде окончана со чин на послушност, со послушноста кон авторитетите кои, од своја страна пак, се послушни кон архаичните фетиши на „државниот суверенитет", „националната чест" и „воената победа" и кои ќе им наредат на послушните да го притиснат судбоносното копче.
Значи, непослушноста овде ја употребуваме во смисла на афирмација на разумот и волјата. Таа не е првенствено став вперен против нешто, туку став за нешто: за човечката способност да гледа, да каже што гледа и да одбие да рече дека гледа нешто што не гледа. За таа цел тој не мора да биде агресивен или бунтовен; треба само да ги отвори очите, да биде сосема буден и спремен да ја преземе одговорноста да им ги отвори очите на оние кои се во опасност зашто се полу-заспани.
Карл Маркс еднаш напиша дека Прометеј, кој рекол дека „поскоро би бил окован за карпата отколку да е послушен слуга на боговите" претставува светец-заштитник на сите филозофи. Така повторно се афирмира прометејската функција на самиот живот. Марксовата изјава многу јасно укажува на врската помеѓу филозофијата и непослушноста. Повеќето филозофи беа послушни кон авторитетите на своето време. Сократ послуша одејќи во смрт, Спиноза го одби професорското место за да не дојде во конфликт со авторитетот, Кант беше лојален граѓанин, а Хегел ги изневери своите младешки симпатии кон револуцијата, глорификувајќи ја државата во подоцнежните години. Но сепак, и покрај тоа, Прометеј беше нивниот светец-заштитник. Навистина, тие не излегоа надвор од својата наука и од своите кабинети, за што постојат многу разлози за кои сега нема да говорам. Но, како филозофи тие беа непослушни кон авторитетот на традиционалните учења и поими, како и кон клишеата кои се предаваа и во кои се веруваше. Тие носеа светлина во мракот, тие ги будеа полу-заспаните, тие „се осмелија да знаат".
Филозофот е непослушен кон клишеата и кон јавното мислење затоа што му е предан на разумот и на човештвото. А разумот е универзален и ги надминува сите национални граници, па затоа филозофот кој го следи разумот е граѓанин на светот; негова тема е човекот — не оваа или онаа личност, не оваа или онаа нација. Негова татковина е светот, а не местото каде што се родил.
Никој поблескаво не ја изразил револуционерната природа на мислата од Бертранд Расел. Во „Принципи на општествената обнова" (1916) тој напиша:
„Луѓето се плашат од мислата повеќе од што и да е друго на овој свет — повеќе од разорување, повеќе дури и од смртта. Мислата е субверзивна и револуционерна, деструктивна и застрашувачка; мислата е безмилосна во однос на привилегиите, востановените институции и конформистичките навики; мислата е анархична и беззаконска, индиферентна кон авторитетот и немилосрдна спрема проверената вековна мудрост. Мислата гледа во средиштето на пеколот а не се плаши. Таа го гледа човекот како ситна трошка, опкружена од непроникливите длабочини на тишината; таа сè уште е горда на себе и спокојна како да е господар на универзумот. Мислата е голема, брза, слободна, таа е светлина на светот и најголема човечка слава.
Но, ако мислата треба да стане сопственост на мнозинството, а не привилегија на малкумина, тогаш мора да расчистиме со стравот. Луѓето ги кочи стравот - стравот да не се покаже дека верувањата што ги негуваат се илузии, стравот да не се покаже дека институциите со чија помош тие живеат се штетни, стравот дека тие самите ќе се покажат помалку вредни отколку што им се чини дека се. 'Треба ли работникот слободно да размислува за сопственоста? Што ќе стане тогаш со нас, богатите? Треба ли младите слободно да размислуваат за сексот? Што ќе биде тогаш со моралот? Треба ли војниците слободно да размислуваат за војната? Што ќе стане тогаш со воената дисциплина? Надвор со мислата! Назад кон мракот на предрасудите за да не бидат доведени во опасност сопственоста, моралот и војната! Подобро е луѓето да се глупави, мрзливи и да угнетуваат, отколку нивните мисли да се слободни. Зашто, ако нивните мисли се слободни, тогаш можеби нема да мислат како нас. Затоа, по секоја цена оваа катастрофа мора да се спречи.’ Така размислуваат противниците на мислата во несвесните длабочини на својата душа. А така се однесуваат и во своите цркви, училишта и универзитети."
Раселовата кадарност за непослушност не е вкоренета во некој апстрактен принцип, туку во најреалното искуство што постои - во љубовта кон животот. Оваа љубов кон животот зрачи од неговите дела како и од неговата личност. Денес тоа е редок квалитет, особено редок во оние земји каде луѓето живеат среде изобилие. Многумина го изедначуваат трепетот со радост, возбудата со интерес, консумирањето со суштествување. Некрофилскиот слоган „Да живее смртта", што свесно го употребуваа единствено фашистите, навлегува во срцата на многумина кои живеат во земјите на изобилие, иако тие самите не се свесни за тоа. Се чини дека тука лежи причината со која може да се објасни зошто повеќето луѓе се помирени со нуклеарната војна и со можното уништување на цивилизацијата, и зошто толку малку прават за да ја спречат оваа катастрофа. Бертранд Расел, напротив, се бори против застрашувачката кланица не затоа што е пацифист или затоа што е во прашање некој апстрактен принцип, туку токму затоа што тој е човек кој го љуби животот.
Од истата таа причина тој не им оди во прилог на оние кои постојано се навраќаат на злото во човекот, при што всушност тие повеќе говорат за себе и за сопствените мрачни расположенија, отколку за луѓето. Не дека Бертранд Расел е сентиментален романтичар. Тој е трезвен, критичен и саркастичен реалист; тој е свесен за длабочината на злото и за глупоста што можат да се најдат во човечкото срце, но тој тоа не го изедначува со божемната вродена расипаност со која го оправдуваат својот поглед на свет оние кои се премногу мрачно расположени за да веруваат во човечката дарба да создаде свет во кој би се чувствувал како да е дома. „Со исклучок за оние ретки духови", пишуваше Расел во Мистицизам и логика: Верувањето на слободниот човек (1903), „што се родени без грев, постои една темна пештера низ која треба да се помине пред да се влезе во храмот. Портата на пештерата е очајанието, а нејзиното дно е поплочено со надгробни споменици на загубените надежи. Таму човековото Јас мора да умре; таму копнежот и гладта на нескротените желби мора да бидат совладани зашто само така душата може да се ослободи од царството на Судбината. Но, на излезот од пештерата, портата на Одрекнувањето повторно води кон дневната светлина на мудроста со чие зрачење едно ново сознание, една нова радост и една нова надеж ќе го израдува срцето на поклоникот." А подоцна, во Филозофските есеи (1910) тој напиша: „Но, на оние кои чувствуваат дека животот на оваа планета би бил како во затвор доколку не постоеја прозорците кон еден поголем свет надвор од овој; на оние,на кои вербата во човечката семоќ им се чини арогантна и кои повеќе ја сакаат стоичката слобода што произлегува од господарењето со страстите, отколку наполеонската доминација која сака да ги прегази сите кралства на овој свет - со еден збор, на сите оние за кои човекот не е адекватен предмет на обожување, светот на прагматистот ќе им се чини премногу тесен и мал, животот лишен од сè што нему му дава вредност, а самиот човек осиромашен затоа што на универзумот што тој го контемплира му е одземен целиот негов сјај." Своите погледи за божемното зло во човекот Расел брилијантно ги изрази во Непопуларните есеи (1950): „Децата кои за традиционалната теологија беа изданоци на Сатаната, а за реформаторите на образованието, мистично илуминирани ангели, повторно беа третирани како мали ѓаволи - не теолошки демони инспирирани од Ѓаволот, туку научни фројдовски чудовишта, инспирирани од несвесното. Мора да се каже дека тие сега се многу понаклеветени отколку што беа во клеветите на калуѓерите; во модерните учебници тие покажуваат таква генијалност и истрајност во грешните фантазии, која не може да се спореди со ништо во минатото, освен можеби со Свети Антоние. Најпосле, дали сето ова е објективна вистина? Или е тоа само несвесна компензација на возрасните за фактот што веќе не им е дозволено да ги тепаат малите штеточинци? Нека си одговорат еден на друг самите фројдовци." Еве уште еден цитат од Раселовите текстови кој покажува колку длабоко овој хуманистички мислител ја искусил радоста на живеењето.
„Љубовникот", напиша тој во Научен поглед на свет (1931), „поетот и мистикот наоѓаат сатисфакција каква што трагачот по моќ не може ни да замисли затоа што тие можат да го задржат предметот на својата љубов, додека трагачот по моќ мора постојано да се ангажира во нови манипулации доколку не сака да страда од чувство на празнотија. Кога ќе дојде време да умрам јас нема да чувствувам дека сум живеел залудно. Сум ја видел земјата во пурпур навечер, росата како сјае наутро и снегот како блеска на зимското сонце; сум го помирисал дождот по сушата и сум ги слушал бурните удари на Атлантикот врз карпестите брегови на Корнуол. Науката може да им пружи вакви и други радости на луѓето повеќе од што и да е друго. Во тој случај нејзината моќ би била мудро искористена. Но кога науката му ги одзема на животот моментите што нему му даваат вредност, тогаш таа не заслужува восхит, без оглед колку мудро и вешто го држи човекот настрана од очајот."
Бертранд Расел е научник и човек кој верува во разумот. Но колку многу тој се разликува од другите научници. За нив е важно само интелектуалното разбирање на светот. Тие се сигурни дека нивниот интелект ја исцрпува стварноста и дека не постои ништо значајно што не може да биде разбрано. Тие се скептични кон сè што не може да биде изразено со некоја интелектуална формула, но се наивно нескептични спрема нивните сопствени научни достигнувања. Тие повеќе се заинтересирани за резултатите на нивните мисли, отколку за процесот на просветлување што го обзема истражувачот. Расел говори за овој вид на интелектуална постапка кога расправа за прагматизмот во неговите Филозофски есеи (1910):
„Прагматизмот“, пишува тој, „се повикува на силата на умот којшто целиот свој имагинативен материјал го наоѓа на површината на земјата; којшто е сигурен во прогресот, а не е свесен за нечовечките ограничувања на човечката моќ; кој сака битка и покрај сите ризици бидејќи не се сомнева во постигнувањето на победата; којшто сака религија исто како што сака железничка пруга или електрична струја, како утеха и помош во проблемите на овој свет, а не како создавање на нечовечки објекти коишто ја задоволуваат гладта за совршенство и за нешто што треба да се обожува без резерва."
За Расел, наспроти прагматистите, рационалната мисла не е трагање по сигурност, туку авантура, чин на самоослободување и храброст кои го менуваат мислителот, правејќи го побуден и пожив.
Бертранд Расел е човек од верба. Не верба во теолошка смисла, туку верба во моќта на разумот и верба во човечката моќ да создаде свој сопствен рај со сопствени напори.
„Според тоа како се смета геолошкото време", пишуваше тој во Опасноста за човекот од хидрогенската бомба (1954), „човекот постои само еден кус период - 1.000.000 години најмногу. Она што тој го постигнал, особено во последните 6000 години, претставува нешто сосема ново во историјата на вселената, барем колку што нам ни е познато. Неброени векови сонцето изгревало и заоѓaлo, месечината се полнела и се јадела, ѕвездите светеле во ноќта, но само со доаѓањето на човекот овие нешта беа сфатени. Во големиот свет на астрономијата и малиот свет на атомот човекот го симна превезот од тајните за кои се чинеше дека се неодгатливи. Во уметноста, литературата и религијата некои луѓе укажаа на вредностите заради кои е достоен опстанокот на сите видови. Треба ли сето ова да заврши во тривијален ужас заради тоа што само малкумина се способни да мислат на оваа или онаа група луѓе? Зарем човечкиот род е толку безумен, толку неспособен за непристрастна љубов и толку слеп дури и за најелементарните диктати на самоодржувањето што последниот доказ за неговата глупа бистрина треба да биде сотрувањето на целиот живот на нашата планета? - зашто притоа луѓето нема да бидат единствените кои ќе загинат, туку исто така и животните и растенијата, а нив никој не може да ги обвини за комунизам или антикомунизам.
Јас не можам да поверувам дека ова треба да биде крајот. Јас би ги натерал луѓето за момент да ги заборават своите караници и да помислат лека ако тие самите се согласат да преживеат, тогаш постои силен разлог да се очекува дека триумфот на иднината ќе биде немерливо поголем од триумфот на минатото. Доколку тоа го избереме, пред нас лежи континуиран прогрес на среќа, знаење и мудрост. А ќе избереме ли наместо тоа смрт, затоа што не можеме да ги заборавиме нашите караници? Апелирам како човек до човек: имајте ја на ум вашата човечност, сè друго заборавете. Ако можете да го сторите тоа, тогаш пред вас лежи отворен пат кон еден нов рај; а ако не можете, тогаш пред вас не лежи ништо друго освен сеопшта смрт."
Оваа верба е вкоренета во особината без која не би можела да биде разбрана ниту неговата филозофија, ниту неговата борба против војната: неговата љубов кон животот.
За многумина ова нема да има голема важност: тие мислат дека секој човек го сака животот. Зарем на човек не му е мил животот кога му се заканува опасност и зарем нема доволно забавни и треперливи возбудувања во животот?
Како прво, луѓето не му се приврзани на животот кога тој е под закана; како инаку може да се објасни нивната пасивност пред заканата од нуклеарна кланица? Натаму, ги мешаат возбудувањето со радоста и растрепереноста со љубовта кон животот. Тие се „без радост среде изобилие". Факт е дека сите вредности заради кои капитализмот е фален — индивидуалната иницијатива, готовноста да се преземе ризик и независноста — одамна исчезнале од индустриското општество и можат да се најдат само уште во вестерните и меѓу гангстерите. Во бирократизираниот, централизиран индустријализам, независно од идеологијата, расте бројот на луѓето кои се сити од животот и кои посакуваат да умрат за да ја совладаат својата досада. Тоа се оние кои велат „подобро мртов отколку црвен", но во суштина нивното мото гласи „подобро мртов отколку жив". Како што веќе спомнав, екстремен облик на таквата ориентација може да се најде кај фашистите чие мото беше „да живее смртта". Никој подобро ова не го сфати од Мигуел де Унамуно, кога последен пат во својот живот зборуваше на универзитетот во Саламанка, каде беше ректор за време на почетокот на Шпанската граѓанска војна; поводот беше кога за време на говорот на генерал Милан Астреј, чие омилено мото беше „Viva lа Muerte! (Да живее смртта), еден од неговите приврзаници ја извика таа парола од заднината на салата. Штом генералот го заврши својот говор, Унамуно стана и рече:
,,... Штотуку чув еден некрофилски и бесмислен крик: 'Да живее смртта! Јас, кој животот го поминав објаснувајќи ги парадоксите што предизвикуваа неразбирлива лутина кај другите, морам да ви кажам, во својство на стручен авторитет, дека овој чуден парадокс ми е одвратен. Генерал Милан Астреј е инвалид. Го кажувам тоа без никаква намера да го омаловажам. Тој е воен инвалид. Исто како и Сервантес. За жал, токму сега има премногу инвалиди во Шпанија. И наскоро ќе има уште повеќе, доколку Господ не ни дојде на помош. Ме боли помислата дека генерал Милан Астреј е тој што треба да наметне модел на масовна психологија. Еден инвалид кој ја нема духовната големина на Сервантес, склон е да си најде кобна компензација предизвикувајќи сакатење околу себе."
Во тој момент Милан Астреј не можеше повеќе да се воздржи и извика: ,,Abajo lа inteligencia!" (Долу интелигенцијата!) „Да живее смртта!" Фалангистите тоа бучно го поддржаа. Но, Унамуно продолжи:
„Ова е храм на интелектот. А јас сум неговиот највисок свештеник. Вие сте тој што го оскрнави неговиот свет простор. Вие ќе победите затоа што имате брутална сила повеќе отколку што е доволно. Но, вие нема да убедите. Зашто за да убедите, треба да уверите. А за да уверите, ќе ви треба она што го немате: Разум и Право во борбата. Сметам дека е залудно да ве терам да мислите на Шпанија. Толку имав да кажам."
Како и да е, склоноста кон смртта што Унамуно ја нарече некрофилија не е производ само на фашистичката мисла. Тој феномен е длабоко вкоренет во културата којашто во голема мера е управувана од бирократските организации на големите корпорации, влади и армии, и од централната улога на од човекот создадените предмети, направи и машини. Ваквиот бирократски индустријализам се стреми да ги трансформира човечките суштества во ствари. Тој се стреми да ја замени природата со технички средства, органското со неорганско.
Еден од најраните изрази на љубовта кон уништувањето и машините, и на презирот кон жената (жената е манифестација на животот за мажот, баш како што мажот е манифестација на животот за жената) може да се најде во футуристичкиот манифест (од Маринети 1909) кој е еден од интелектуалните претходници на италијанскиот фашизам. Тој пишуваше:
„4. Изјавуваме дека светскиот блескот е збогатен со нова убавина; убавината на брзината. Тркачкиот автомобил, украсен со огромни издувни цевки како змии со експлозивен здив... заглушувачкиот автомобил кој јури како шрапнел, поубав е од Ника Самотрачка.
5. Ќе пееме за човекот кој е зад воланот, за оној идеален сој кој ја стаписува земјата, летејќи околу нејзината орбита.
...8. Зошто да се вртиме назад, кога треба да продреме низ таинствените порти на Невозможното? Времето и Просторот умреа вчера. Ние веќе живееме во апсолутот, бидејќи ја создадовме брзината која е вечна и секогаш присутна.
9. Ние сакаме да ја славиме Војната - единствениот дарител на здравје во светот - милитаризмот, патриотизмот, деструктивната рака на анархистот, прекрасните Идеи што убиваат, презирот кон жената.
10. Ние сакаме да ги уништиме музеите и библиотеките, да се бориме против морализмот, феминизмот и сите опортунистички и утилитарни нискости.“
Навистина, нема поголема разлика помеѓу човечките суштества од онаа помеѓу оние кои го сакаат животот и оние кои ја сакаат смртта. Оваа љубов кон смртта е типично човечка рожба. Човекот е единственото животно кое може да се досадува, тој е единственото животно кое може да ја сака смртта. Додека импотентниот човек (овде не мислам на сексуалната импотенција) не може да создаде живот, тој може да го уништи животот и така да го надмине. Љубовта кон смртта среде животот е крајна перверзија. Има некои кои се вистински некрофили — тие ја поздравуваат и поддржуваат војната, иако најчесто не се свесни за својата мотивација и ги рационализираат своите желби како служење на животот, честа или слободата. Тие веројатно се малкумина; но има многу кои никогаш не направиле избор помеѓу животот и смртта и кои побегнале во работата за да го прикријат тоа. Тие не ја поздравуваат деструкцијата, но исто така не го поздравуваат ни животот. Нив им недостасува животна радост која е неопходна за да можат енергично да ѝ се спротивстават на војната.
Гете еднаш рекол дека најдлабоката разлика помеѓу различните историски периоди е онаа помеѓу вербата и неверувањето и додал дека сите епохи во кои доминира вербата се брилијантни, прогресивни и плодоносни, додека оние кои се лишени од верба бледеат бидејќи никој не сака да ѝ се посвети на јаловоста. „Вербата" за која зборува Гете е длабоко вкоренета во љубовта кон животот. Културите кои создаваат услови за љубење на животот се исто така и култури на верба; оние кои не можат да ја создадат оваа љубов исто така не можат да создадат ни верба.
Бертранд Расел е човек од верба. Читајќи ги неговите книги и набљудувајќи ги неговите заложби за мир, ми се чини дека љубовта кон животот е с'ржта на целата негова личност. Тој го предупредува светот за претстојната пропаст исто како што тоа го правеа пророците затоа што тој го сака животот во сите негови облици и пројавувања. Тој, исто како и пророците, не е детерминист кој изјавува дека историјата на иднината веќе е определена; тој е еден „алтернативист" којшто знае дека се определени само некои ограничени и сфатливи алтернативи. Нашата алтернатива лежи помеѓу крајот на трката во нуклеарно вооружување и деструкцијата. Дали гласот на овој пророк ќе ги победи гласовите на пропаста и злото, зависи од степенот на виталноста што ја задржал светот, особено помладата генерација. Ако се најдеме пред изгинување, не можеме да речеме дека не бевме предупредени.
Забелешки на преведувачот
[1] Бертранд Расел (1872-1970) е англиски филозоф и логичар, поборник на пацифизмот и космополитизмот. Основач е на Раселовиот суд, а во 1950 година ја добива Нобеловата награда за литература.
[2] Алберт Швајцер (1875-1965) е германски лекар и теолог, кој од 1913 година работи како лекар-мисионер на организирањето на здравствените служби во Екваторијална Африка (Ламбарене во Габон). Во 1952 година ја добива Нобеловата награда за мир.