Првпат објавено: 1955
Извор: Erich Fromm, “Zdravo društvo”, „Naprijed“, „Nolit“, Zagreb, 1989, 48-51, 109-110 и 253-257 стр.
Превод: Здравко Савески, од српскохрватски
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: февруари 2020 и август 2024
Човекот, ослободен од традиционалните окови на средновековната заедница, исплашен од новата слобода што го претвора во изолиран атом, бега во ново идолопоклонство на крвта и земјата, што се најочигледни изрази на национализмот и расизмот. Паралелно со прогресивниот развој, што претставува соединување на позитивниот аспект и на патријархалниот и на материјалниот дух, се развиваа и негативните видови на двата принципи: обожувањето на државата помешано со идолопоклонството на расата или нацијата. Фашизмот, нацизмот и сталинизмот се најдрастични манифестации на ова мешање на обожување на државата и племето, а двата принципи се отелотворени во личноста на „фирерот“.
Но новите облици на тоталитаризмот во никој случај не се единствената манифестација на родоскрвната поврзаност на нашето доба. Колапсот на католичкиот наднационален свет на Средниот век би одвел до повисоки облици на „католицизам“, односно до човечки универзализам, што би го совладал обожувањето на племето, ако развојот ги следеше намерите на духовните водачи на хуманистичката мисла по ренесансата. Сепак, додека науката и технологијата создадоа услови за таков развој, западниот свет повторно западна во нова состојба на обожување на племето, односно ја прифати ориентацијата која се обидоа да ја искоренат пророците на Стариот завет и раното христијанство. Национализмот, што првобитно беше прогресивно движење, ги замени оковите на феудализмот и апсолутизмот. Денес просечниот човек стекнува чувство на идентитет врз основа на неговата припадност на нацијата, а не на основа на фактот дека самиот тој е „син на човекот“. Неговата објективност, односно неговиот разум е изобличен со оваа поврзаност. Тој суди за „странецот“ според поинакви критериуми од оние со кои суди за припадниците на сопственото племе. Неговите чувства кон странецот се исто толку изобличени. На оние кои не му се „блиски“ по крв и земја (народски кажано – по обичаите, храната, песните итн.) гледа со сомнеж и можат да се појават параноични заблуди за нив по повод на најбезначајни причини. Оваа родоскрвна поврзаност не само што ги затрујува односите на индивидуата кон странецот, туку и кон членовите на неговото племе и кон самиот него. Личноста која не се ослободила од крвните врски и врските со земјата уште целосно не е родена како човечко суштество; нејзиното чувство за љубов и разум е осакатено, таа не се доживува себе и не ги доживува своите блиски во нивната и сопствената човечка реалност.
Национализмот е наш облик на родоскрнавење, идолопоклонство, лудило. „Патриотизмот“ е неговиот култ. Не е потребно да кажам дека под „патриотизам“ го разбирам оној став кој ја воздигнува сопствената нација над човештвото, над принципот на вистината и правдата, а не интересирањето полно со љубов за сопствената нација, кое произлегува од грижата како за духовната така и за материјалната добробит на нацијата. Токму како што љубовта кон една личност, која ја исклучува љубовта кон другите, не е љубов, така и љубовта кон сопствената земја, која не е дел од љубовта кон човештвото, не е љубов, туку идолопоклонско обожување.[1]
Идолопоклонскиот карактер на националното чувство може да се види во реакцијата на кршењето на симболите на племето, реакција која се разликува од онаа кога се кршат религиозните или моралните симболи. Да замислиме човек кој го носи знамето на својата земја на улица во некој град во западниот свет и го гази пред очите на други луѓе. Би бил среќен ако не го линчуваат. Речиси секој би почувствувал гневна лутина, што едвај дозволува објективно размислување. Човекот кој би осквернавел знаме би сторил нешто неизречиво, тој би извршил злочин што не е било каков злочин, туку злочин што не може да се прости. Не сосема толку драстична, но сепак квалитативно иста, би била реакцијата кон човекот што ќе рече: „Јас не ја сакам својата земја“, или, во случај на војна: „Не ми е гајле дали ќе победи мојата земја“. Таквата реченица е вистинско светогрдие, а човекот кој ја изговорува станува монструм и одметник, по сфаќањата на неговите најблиски.
За да го разбереме особениот квалитет на ова чувство, можеме да ја споредиме оваа реакција со онаа која би се појавила кога некој би станал и би рекол: „Јас сум за да се убијат сите Црнци и Евреи; јас сум за војна за да се покори нова територија“. Навистина, голем број луѓе би чувствувале дека ваквото сфаќање е неетичко и нехумано. Но станува збор за тоа дека во ваквиот случај не би се појавило она чувство на неконтролирана и длабоко всадена индигнација и гнев. Таквото сфаќање е само „лошо“, но не е светогрдие, тоа не е напад врз нешто „свето“. Дури и кога човекот би говорел со омаловажување за Бог, едвај би го предизвикал истото чувство на индигнација што се јавува против злочинот што го претставува сквернавењето на симболите на една земја. На тој начин лесно е да се објасни реакцијата што се појавува кога се сквернават национални симболи, ако се каже дека човекот што не ја почитува својата земја изразува недостаток на човекова солидарност и социјално чувство; но зарем сево ова не се однесува и на човекот кој проповеда војна, или убивање на невини луѓе, или кој експлоатира други за своја корист? Нема сомнеж дека недостатокот на грижа за сопствената земја е недостаток на општествена одговорност и човекова солидарност, како што се и оние други претходно споменати постапки, но реакцијата на сквернавење на знамето фундаментално се разликува од реакцијата на негирањето на општествената одговорност во сите други облици. Едниот предмет е „светост“, симбол на племенското обожување, другите не се тоа.
Поради тоа што големите европски револуции од XVII и XVIII век не ја претворија „слободата од“ во „слобода за“, национализмот и обожувањето на државата станаа симптоми за враќањето на родоскврната поврзаност. Единствено кога човекот ќе успее да го развие својот разум и љубовта повеќе отколку што направил досега, единствено кога ќе изгради свет втемелен на човечка солидарност и правда, единствено кога ќе почувствува дека е вклучен во доживувањето на сеопштото братство, ќе се најде нов човечки облик на вкоренетост, ќе го промени својот свет во вистински човечки дом.
Каков е односот на современиот човек кон другите луѓе? Тоа е однос помеѓу две апстракции, две живи машини кои се користат една со друга. Вработувачот ги искористува оние што ги вработува; продавачот ги искористува своите купувачи. Секој за секого е стока кон која секогаш треба да се однесува со извесна доза љубезност, бидејќи дури ако не е корисна сега, може да биде подоцна...
Отуѓувањето на човек од човек доведува до губење на оние општи и општествени врски карактеристични за средновековното и останатите предкапиталистички општества. Модерното општество се состои од „атоми“ (ако го употребиме грчкиот збор за „индивидуата“), мали честички кои се раздвоени едни од други, но кои се одржуваат заедно со помош на себични интереси и потреби за да се користат едни со други... Чувствата на солидарност и љубов можат да се изразат како приватни дела на милосрдие и љубезност, но не се дел од основната структура на нашите општествени односи... Може ли да се наведе подобар пример за одвоеноста на приватниот и јавниот живот од фактот дека човекот што не би ниту помислил да потроши 100 долари за да му помогне на непознат човек, не се колеба да го ризикува својот живот за да го спаси истиот овој човек кога двајцата се најдат во војна како војници во униформа. Униформата е олицетворение на нашата општествена природа, а цивилната облека на нашата егоистична природа...
Одвоеноста меѓу заедницата и политичката држава довела до тоа сите општествени чувства да се проектираат во државата, која на тој начин станува идол, сила која стои над и вон човекот. Човекот се потчинува на државата, како отелотворение на сопствените општествени чувства, кои тој ги обожава како сили отуѓени од него; во својот приватен живот, како поединец, тој страда од изолираност и осаменост, кои се неминовни резултати на оваа одвоеност. Обожавањето на државата може да исчезне единствено ако човекот ги врати своите општествени сили и изгради заедница во која неговите општествени чувства не се нешто додадено на неговиот приватен живот, туку во која неговиот приватен и општествен живот се едно исто.
Во претходното поглавје се обидов да покажам дека демократијата не може да функционира во отуѓено општество и дека начинот на кој е организирана нашата демократија придонесува за општиот процес на отуѓување. Ако демократијата значи дека поединецот ги изразува своите убедувања и ја потврдува својата волја, треба да постои претпоставка дека тој има свои убедувања и своја волја. Сепак, факт е дека современиот отуѓен поединец има мислења и предрасуди, но не и убедувања, знае што сака, а што не сака, но нема волја. Со неговите мислења и предрасуди, со она што тој го сака и што не го сака, се манипулира на ист начин како и со неговиот вкус, со помош на моќната пропагандна машина, која, можеби, не би била успешна доколку поединецот веќе не бил условен од таквите влијанија преку рекламирањето и целокупниот негов отуѓен начин на живот.
Исто така, просечниот гласач е слабо информиран. Иако редовно го чита својот весник, целиот свет е толку отуѓен од него што ништо нема вистинска смисла или вистинско значење. Чита за милијардите долари што се потрошени, за милионите луѓе што се убиени, тоа се бројки, апстракции, што никако не ги преобразува во конкретни, смислени слики на светот. Научната фантастика што ја чита малку се разликува од научните вести. Сè е нереално, неограничено, безлично. Фактите претставуваат списоци на запамтени проблеми, како загатки во игра, а не елементи од кои зависат неговиот живот и животот на неговите деца. Тоа е навистина знак за отпорноста и основното здравје на просечниот човек, што и покрај овие услови, политичките избори денес не се целосно ирационални и што трезвеното расудување наоѓа одреден израз во процесот на гласање.
Како дополнување на сето ова, не треба да заборавиме дека самата идеја за мнозинско гласање е погодна за процесот на апстракционизам и отуѓување. Првично, владеењето на мнозинството било алтернатива за владеењето на малцинството, за владеењето на кралот или на феудалните благородници. Тоа не значело дека мнозинството било во право; тоа значело дека е подобро мнозинството да направи грешка отколку малцинството да му ја наметне својата волја на мнозинството. Но, во нашето време на конформизам, демократскиот метод сè повеќе прифаќа дека одлуките на мнозинството се нужно правилни и морално супериорни во однос на одлуките на малцинството; затоа, мнозинството има морално право да му ја наметне својата волја на малцинството. Токму како што тврди еден национално рекламиран производ: „Десет милиони Американци не може да грешат“, така одлуката на мнозинството се зема како аргумент за нејзината исправност. Ова е очигледно погрешно; всушност, ако гледаме историски, сите „правилни“ идеи во политиката, како и во филозофијата, религијата или науката првично биле идеи на малцинства. Ако вредноста на идејата се одредуваше врз основа на бројките, сè уште ќе живеевме во пештери.
Како што истакна Шумпетер, гласачот само изразува преференции помеѓу двајцата кандидати што се борат за неговиот глас. Тој се соочува со различни политички машини, со политичка бирократија што е растргната помеѓу добрата волја за добробитта на земјата и професионалниот интерес да се задржи на власт или да се врати на власт. Таа политичка бирократија, на која ѝ се потребни гласови, се разбира дека е принудена да ја земе предвид, до одреден степен, волјата на гласачите. Секој знак на големо незадоволство ги принудува политичките партии да го променат својот курс за да стекнат гласови, а секој знак дека курсот на дејствување е популарен ќе ги поттикне да продолжат со тоа. Во оваа смисла, дури и недемократскиот авторитарен режим до одреден степен зависи од волјата на народот, освен што тој, преку своите принудни методи, може да си дозволи многу подолго време да одржи непопуларен курс. Но, покрај ограничувачкото или охрабрувачкото влијание што го имаат гласачите врз одлуките на политичката бирократија, а што повеќе е индиректно отколку директно, поединечниот граѓанин многу малку може да учествува во одлучувањето. Штом го даде својот глас, тој ја абдицира својата политичка волја во корист на своите претставници, кои ја вршат согласно мешавината на одговорност и егоистички професионални интереси, што е карактеристична за нив; а поединечниот граѓанин не може да направи ништо друго освен да гласа на следните избори, што му дава можност или повторно да гласа за своите претставници или „да ги сруши крадците“. Гласањето во крупните демократии сè повеќе добива карактер на плебисцит, при што гласачот не може да направи ништо друго освен да регистрира дали се согласува или не со моќните политички машини, на кои им ја предава својата политичка волја.
Напредокот на демократскиот процес од средината на 19 век до средината на 20 век претставува проширување на гласачкото право, што досега доведе до општо усвојување на неограниченото и општо право на глас. Но, дури и најцелосното гласачко право не е доволно. Понатамошниот напредок на демократскиот систем мора да направи нов чекор. На прво место, мора да се разбере дека вистинските одлуки не може да се донесат во атмосфера на масовно гласање, туку само во релативно мали групи, кои можеби би одговарале на старите градски собранија и кои би се состоеле, да речеме, од не повеќе од петстотини луѓе. Во такви мали групи би можело исцрпно да се разговара за тековните проблеми, секој член ќе може да ги искаже своите идеи и ќе може да ги слушне и разумно да разговара за другите аргументи. Луѓето би имале личен меѓусебен контакт, што би ги отежнало демагошките и нерационални влијанија врз нивните умови. Второ, поединечниот граѓанин мора да ги има клучните факти што ќе му овозможат да донесува рационални одлуки. Трето, што и да одлучи тој, како член на една таква мала и директна група, мора да има директно влијание врз одлучувањето на централно избраната парламентарна извршна власт. Ако тоа не биде така, граѓанинот ќе остане политички глупав, како што е денес.
Се поставува прашањето дали е можен еден таков систем што комбинира централизирана форма на демократија, каква што постои денес, со висок степен на децентрализација; дали може повторно да го воведеме принципот на градските собранија во модерното индустриско општество.
Во тоа не гледам никаква непремостлива тешкотија. Една од можностите е целото население да се организира во мали групи од, да речеме, петстотини луѓе, според местото на живеење или работното место; а овие групи треба да бидат што е можно поразновидни според својот социјален состав. Тие групи редовно би се состанувале, да речеме еднаш месечно, и би ги избирале своите функционери и комисии, што би морале да се менуваат секоја година. Нивната програма би вклучувала дискусии за главните политички прашања, како од локален така и од национален интерес. Според претходно спомнатиот принцип, на секоја таква дискусија, ако сака да биде рационална, ќе ѝ бидат потребни одредени фактографски информации. Како може да се постигне ова? Се чини сосема изводливо една културна агенција, што е политички независна, да може да ја врши функцијата на подготовка и печатење на фактографските податоци, што ќе се користат како материјали во овие дискусии. Тоа е токму она што го правиме во нашиот училишен систем, каде на нашите деца им се даваат информации што се релативно објективни и ослободени од влијанието на владите што се менуваат. На пример, може да се замислат аранжмани во кои личности од областа на уметноста, науката, религијата, бизнисот, политиката, чии исклучителни достигнувања и морален интегритет се несомнени, би можеле да бидат избрани да формираат една таква неполитичка културна агенција. Тие би се разликувале во своите политички ставови, но може да се претпостави дека би можеле разумно да се договорат што ќе се смета за објективна информација околу фактите. Во случај на несогласување, на граѓаните би им биле прикажани различни сетови на факти, објаснувајќи им ја основата за разликите. Откако малите директни групи ќе ги добијат информациите и ќе дискутираат околу тоа, тие ќе гласаат; со помош на технички средства, што ги имаме денес, би било многу лесно за кратко време да се регистрираат вкупните резултати од гласањето, а потоа би останал проблемот како заклучоците донесени на ваков начин да стигнат до централната власт и да имаат ефект при донесувањето одлуки. Нема причина да не се најдат соодветни облици за ваквите процеси. Во парламентарната традиција што ја имаме, ние обично имаме два парламентарни дома, при што и двата учествуваат во одлучувањето, но се избираат според различни принципи. Одлуката на директните групи би претставувала вистински „Дом на обичниот народ“, кој би ја делел власта со домот на сеопшто избраните претставници и сеопшто избраната извршна власт. На овој начин, донесувањето одлуки постојано би течело не само одгоре надолу, туку и оддолу нагоре и би се темелело на активното и одговорно размислување на поединечните граѓани. Преку дискутирањето и гласањето во мали директни групи, во голема мера би исчезнал ирационалниот и апстрактен карактер на одлучувањето, а политичките проблеми навистина би станале грижа за граѓаните. Би се поништил процесот на отуѓување во кој поединечниот граѓанин преку ритуалот на гласање им ја предава својата политичка волја на силите што не може да ги контролира, а секој поединец би си ја повратил својата улога како учесник во животот на заедницата.[2]
Фусноти
[1] Види ја прегледната и длабока студија на Р. Рокер за проблемот на национализмот (R. Rocker, Nationalism and Culture, Rocker Publ. Comra., Los Angeles, 1937).
[2] За проблематиката на директните групи види Robert A. Nisbet, The Quest for Community, Oxford University Press, New York, 1953.