Напишано: 1987
Извор: Hal Draper, The 'Dictatorship of the Proletariat' from Marx to Lenin, Monthly Review Press, 1987, Chapter 1.
Копирајт: Center for Socialist History, PO Box 626, Alameda CA 94501. Monthly Review Press, 122 West 27th Street, New York NY 10001. Преведено и ставено на Интернет со дозвола на оставштината на Драпер при Центарот за социјалистичка историја. Сите права ги задржува оставштината на авторот.
Превод: Здравко Савески, од англиски јазик
Онлајн верзија: септември 2005
Изразот “диктатура на пролетаријатот” прв пат се појави во серијата статии од Маркс, подоцна насловени “Класните борби во Франција 1848-1850”, објавени во она што тогаш беше Марксов сопствен лондонски весник. Првата статија, напишана во јануари 1850, излезе од печат на почетокот од март. Изразот или неговиот еквивалент се појави не еднаш туку трипати - во секое од трите продолженија (или глави) што ја сочинуваа изворната серија.
Ова дело беше Марксов обид да го сумира политичкото значење на Европската револуција од 1848-49. Маркс зеде активно учество во оваа револуција на германската арена, како уредник на водечкиот орган на револуционерната левица, истовремено внимателно следејќи го бурниот развој на настаните особено во Париз и Виена. Револуцијата веќе беше завршена и Маркс ги промислуваше нејзините лекции.
Првото прашање е: кога излезе од печат во пролетта 1850, што значеше изразот за Маркс и за читателите од неговото време?
Клучниот факт, што ќе ја оптоварува историјата на терминот, е овој: во средината на 19 век стариот збор “диктатура” сè уште значеше она што значеше со векови и според ова значење тој не е синоним за деспотизам, тиранија, апсолутизам или автократија и пред сè не беше поставуван наспроти демократијата.
1. Кратка скица на диктатурата
Зборот “диктатура” во сите јазици (dictature, Diktatur итн.) се појави како посочување на dictatura-та од древната Римска република, важна уставна институција што траеше преку три века и остави трајно обележје во сета политичка мисла. Оваа институција овозможуваше вонредно вршење на власта од страна на граѓанин кој уживаше доверба за времени и ограничени цели, најмногу до шест месеци. Целта беше да се зачува републиканското статус кво; беше замислена како бедем при одбраната на републиката пред надворешниот непријател или внатрешната субверзија; всушност, таа беше насочена против елементи кои денес би можеле да ги обвиниме дека сакаат “диктатура”. Таа функционираше - барем додека Јулиј Цезар не ја уништи републиканската dictatura, прогласувајќи се за неограничен и траен “диктатор”, односно, за диктатор во денешна смисла. [1]
Модерниот пандан на римската dictatura е институцијата на воена состојба (или “опсадна состојба”). Ова средство ги има трите дистинктивни карактеристики на римското: втемелено е врз уставна легалност, не врз тиранија; привремено е; ограничено е, особено во својата способност да наметнува нови закони и устави. Одново и одново, институцијата на воена состојба обезбедуваше одреден облик на кризна влада или вонреден режим. Малкумина тврдат дека овие институции се ipso facto антидемократски, иако, се разбира, можат да бидат изобличени од антидемократските употреби како и сè останато. [2]
Старото значење ја обликуваше сета европска политичка мисла и јазик сè до 19 век, иако примената на терминот тежнееше да биде замаглена во одредени аспекти. Најконзистентно се користеше за вонредното управување со власта, особено надвор од нормалната легалност. Аспектот од неговото значење што посочуваше на еден човек понекогаш беше примарен, но често беше потиснуван, особено од десничарите што ја напаѓаа превласта на телата избрани од народот. [3]
Во Француската револуција - која, како и сите револуции, беше зовриен казан на политичката терминологија - жирондинците сакаа да ја осудуваат “диктатурата на Националниот конвент” (зенитот на револуционерната демократија во тоа време) или “диктатурата на Комуната во Париз” (најдемократскиот израз што досега е виден на едно масовно движење одоздола). [4] Преку еден век никој ниту трепнуваше кога британскиот парламент го напаѓаа како “диктатура” врз основа на тоа дека ја држи целата власт, иако оваа употреба го отфрли дури и аспектот на кризна влада на терминот.
Историјата на “диктатурата” на левицата почнува токму со првото социјалистичко-комунистичко движење, со првата фузија на социјалистичките идеи со организација со членови: со таканаречениот “Заговор на еднаквите” предводен од Бабеф во 1796, како последица на неуспешната Француска револуција. Во влијателната книга објавена во 1828, заменикот на Бабеф, Буонароти, прилично подробно ја опиша активноста и политиката на ова движење, создавајќи така учебник за јакобинско-комунистичката политика што помогна да се образуваат (и погрешно да се образуваат) “бланкистичките” левичари во следните две десетлетија (таа набрзо беше објавена на англиски од левите чартисти).
Буонароти ја опиша расправата на заговорниците околу преодната револуционерна влада што ќе дојде на власт по победата. Иако го одбегнуваше терминот “диктатура” поради неговото значење на власт на еден човек, тој не остави сомнежи дека револуционерната влада треба да биде диктатура на малата група што ќе ја изврши револуцијата, која има за задача да го образува народот до нивото на евентуалната демократија. Концептот на Образовна диктатура имаше долга иднина пред себе. Немаше ни најситни прашања за “диктатура” на, или од, работниот народ, заведен каков што беше од експлоататорското општество што требаше да се собори. Револуционерната група на идеалистички диктатори самостојно требаше да ја врши преодната диктатура, на неодреден временски период, најмалку една генерација. [5]
Ова беше и целата содржина на концептот на диктатурата што ја застапуваше Огист Бланки и бланкистичките групи од триесеттите и четириесеттите години [од 19 век]. Покрај тоа, бланкистите (и не само тие) ја бранеа “диктатурата на Париз” врз провинциите и врз земјата како целина - што значеше, пред сè, врз селаните и селските занаетчии; зашто не покажаа ли провинциите во Големата револуција дека се приклонуваат кон контрареволуцијата? Во името на Народот, револуционерните спасители би ја бранеле револуцијата против народот.
Патем, припишувањето на терминот “диктатура на пролетаријатот” на Бланки е мит што вредно се копира од една книга во друга од страна на марксолозите желни да докажат дека Маркс беше пучистички “бланкист”, но всушност сите авторитети за Бланкиевиот живот и дела (понекогаш со жалење) имаат изјавено дека терминот не може да се најде таму. Многу поважно, концептот на политичка власт што ја вршат демократските маси е во основа туѓа на бланкистичката идеја за Образовна диктатура. [6]
До 19 век политичкиот јазик веќе долго вклучуваше референци за “диктатурата” на најдемократските собранија, на масовните народни движења, или дури и на Народот воопшто. Сè што Маркс направи во тоа време беше применување на овој стар политички термин на политичката власт на една класа .
Но Марксовата употреба во 1850 беше значително условена не само од долгата историја на зборот, туку особено од неговата историја во револуционерниот период кој штотуку беше поминал.
2. “Диктатурата” во Револуцијата од 1848
Револуциите по природа се периоди на управување со кризи и на вонредна власт, при што старите легалности се тресат или нишаат. Тоа важи и за двете страни, зашто контрареволуциите не се поголеми почитувачи на легалноста. Револуцијата од 1848 го доживеа наметнувањето на една “диктатура”, онаа на генералот Кавењак, која беше предвесник на нејзината модерна историја. Но неопходноста од некој вид диктатура (во тогашното значење) сите страни ја признаваа и слободно се расправаше од најразличните политички правци од десно кон лево. [7] Суштинското значење на “диктатурата” во тоа време најдобро може да се види преку случајот на Луј Блан, еден од најрозевите социјалдемократи од раната историја на движењето. Тој го претставуваше левото крило од Привремената влада која ја презеде власта во текот на Февруарската револуција. Оваа влада дојде на власт екстралегално, преку една објава при една масовна демонстрација. Дури и Ламартин, нејзиниот десничарски водач, кој беше желен да ја води револуцијата во конзервативните канали, се нарече себеси и своите колеги “диктатори” поради оваа причина. Луј Блан го бранеше продолжувањето на “диктатурата”, преку одложување на изборите, со цел да се дозволи период за превоспитување на народот. Не само во тоа време, туку и во една книга објавена по десет години, Блан го бранеше ставот дека [членовите на] Привремената влада треба “да се сметаат себеси за диктатори назначени од револуцијата што станала неизбежна и која немаше обврска да ја бара санкцијата на општото гласање сè додека не ги исполни сите добра што ги бара моментот.” Блан не само што сакаше подолго одложување од револуционерните работнички клубови на Париз, туку и ја бранеше старата идеја за “диктатура на Париз” над земјата. [8]
Очигледно, “диктатурата” не беше сопственост на “екстремистите” и на револуционерите со подмолни очи. Далеку од тоа дека биде спротивставена на демократијата, на неа се гледаше - со наклонетост или со непријателство - како на еден аспект од движењето на Демократијата.
Секој имаше своја идеја за тоа каков треба да биде правилниот тип “диктатура”. Вилхелм Вајтлинг долго време бранеше еден вид месијанска диктатура со него како месија, а во 1848 отворено бранеше диктатура со “единствена глава”; по неколку недели, Маркс го нападна и го отфрли Вајтлинговиот предлог на истиот форум на кој Вајтлинг го употреби. [9] Бакунин, вклучен во револуционерното движење во Бохемија, подоцна кажуваше дека неговата цел беше воспоставување на “влада со неограничена диктаторска моќ”, во која “сè ќе биде потчинето на единствената диктаторска власт”, преку три тајни друштва втемелени врз “строга хиерархија и безусловна дисциплина.” Ова беше само првата верзија на Бакуниновите фабрикации во текот на целиот живот на различни облици на “тајна диктатура” што би ја вршеле “невидливи диктатори”. [10] Овие концепти на “диктатури” (и другите) беа јасно антидемократски, токму како што и најголемиот број концепти на “влади” беа антидемократски. Но, како и зборот “влада”, и “диктатурата” може да биде исполнета со различна содржина, означувајќи одреден екстралегален вид на вонреден режим, а што и беше. Во “јунските денови” од 1848, кога париската работничка класа еруптира во најголемиот бунт што модерната историја го имаше видено дотогаш, Привремена влада, зафатена од паника, одговори со доверување на власта на воената “диктатура” на генералот Кавењак, кој ја употреби за воспитно крвопролевање со масовни размери дури и кога борбите беа завршени (терминот “диктатура” не беше официјално употребен, но беше вообичаен во печатот и на сечиј јазик; официјалниот термин беше “опсадна состојба”).
Сигурно дека Кавењаковата диктатура не беше модерна диктатура, но таа беше вовед во модерната историја на терминот. Таа ја обезбеди законската основа за одредбата за опсадна состојба што беше вметната во Францускиот устав од ноември 1848, која од своја страна водеше кон законот од 9 август 1849, кој остана во сила и во 20 век како основен закон за “уставната диктатура” во Франција. Таа го обезбеди моделот за институциите на воена состојба во Берлин и Виена подоцна во 1848. Таа го расчисти патот за диктатурата на Наполеон Трети, која себеси не се нарекуваше диктатура, туку единствено Второ царство. Таа ја направи диктатурата европска институција. [11]
За време на оваа револуција Маркс беше доминантна фигура на крајната левица на револуцијата во Германија, како уредник на “Ноје рајнише цајтунг” во Келн. Како и сите други, и “НРЦ” зборуваше за диктатурата. Но првото спомнување на “диктатурата” во неговите колумни не беше од страна на Маркс, туку се случи при еден цитат на водачот на Привремената влада што ја презеде власта во револуцијата при масовниот бран на револт - и која беше решена да спречи револуцијата да ја собори Круната и нејзината апсолутистичка влада. Премиерот, Кампхаузен, рајнски капиталист, неуморно тврдеше дека ако Привремената влада и нејзиното собрание ја земат суверената власт во име на народната власт, тоа би било “диктатура” - всушност, диктатура на Демократијата. Ако новата власт би го демократизирала елитистичкиот систем на гласање, и тоа би било диктатура.
Е сега, главната позиција што ја застапуваше Марксовиот “НРЦ” беше едноставниот предлог Националното собрание да се прогласи себеси за суверено, отфрлајќи ја апсолутистичката влада и апелирајќи на народот. Никој не се сомневаше дека тоа го покрена прашањето за револуционерната легалност. Тоа е она за што се револуциите. Терминот “диктатура” на сите страни едноставно го одразуваше овој проблем, како што Кампхаузен даде пример при својот напад врз диктатурата на Демократијата. Токму во овој контекст “НРЦ” го застапуваше ставот дека “диктатурата” на народното собрание ќе предизвика серија од демократизирачки мерки кои ќе го револуционизираат германското автократско општество. Маркс напиша: “Секоја привремена државна поставеност по една револуција бара диктатура и тоа енергична диктатура. Од почетокот ние го обвинувавме Кампхаузен зашто не се однесуваше диктаторски, зашто веднаш не ги скрши и уништи остатоците од старите институции.”
Тука не стануваше збор за “диктатура на пролетаријатот”, зашто Марксовата политика во оваа револуција беше да се застапува почетното освојување на власта не од страна на работничкото движење (кое штотуку почнуваше да се организира), туку од страна на либералната буржоазија, чија историска задача беше (според она како Маркс тогаш ја гледаше) да го отстрани стариот режим на круната, бирократијата и феудалците и да воспостави буржоаско-демократско општество, во кое пролетаријатот ќе може да го развие своето движење и сопствената класна борба со поглед кон евентуалната победа. Но германската буржоазија, во голема мера токму поради тоа што виде револуционерен пролетаријат што притиска зад неа, одби да ја одигра оваа драма и наместо тоа се прилепи за власта на апсолутистичката влада како свој бедем против идната пролетерска закана.
Најважната лекција што ја научи Маркс од револуционерното искуство беше дека не може да и' се верува на германската буржоазија дека ќе ја изврши својата сопствена револуција, буржоаско-демократската револуција, која подоцна ќе ја постави основата за пролетерската социјалистичка револуција. Двете задачи ќе мораат да се спојат, за разлика од моделот за кого Франција даде пример. Германската револуција ќе мора да се турка сè понапред и понапред, од една фаза кон друга, да се притиска кон лево, сè до моментот кога крајната левица, револуционерниот пролетаријат, ќе може да ја преземе власта. Ова е концептот што Маркс го сумира како “перманентна (односно, тековна или постојана) револуција”, “револуција што не запира сè додека пролетаријатот не ја преземе власта.” Овој заклучок го внесе прашањето за пролетерската власт (или, што е исто, за пролетерската “диктатура”) во Марксовите дела од 1850 во кои се анализираше поразената револуција. [12]
3. Стравот од “диктатурата” на народот
Со десетлетија Европа лежеше во сенката на поразената револуција. Според зборовите од “Комунистичкиот манифест”, владејачката класа трепереше пред сеништето на комунистичката револуција, а една од помалите последици се одрази врз нејзиниот начин на изразување. Пред сè, зборувањето за заканувачката (и штотуку одвратена) “диктатура” или “деспотија” на народот стана вообичаена работа за новинарите. Се разбира, идејата за “деспотија на народот” оди назад до Платоновото и Аристотеловото ужасување од демократијата како закана за уреденото општество, но во 1850-тите овој страв стана пандемичен.
Лондонски “Тајмс” грмеше против давањето глас на мнозинството од народот врз основа на тоа дека на тој начин фактички ќе им се одземе правото на глас на “сегашните избирачи” преку правењето на ниската класа “врховна”. Манчестерските капиталисти осудија еден штрајк како “тиранија на Демократијата”. Либералот Токвил, пишувајќи во 1856 за Големата француска револуција, жалеше што таа беше спроведена преку “масите во името на народот” наместо од страна на некој “просветен автократ”; револуцијата беше период на “народна” диктатура, напиша тој. Беше совршено јасно дека “диктатурата” на која тој се жалеше беше воспоставувањето на “народниот суверенитет”. [13]
Во 1849 Гизо, последниот премиер што служел под некој француски крал, објави една интересна книга, “За демократијата во Франција”. Во еден голем пасус, историчарот-државник се пожали: секој денес тврди дека е за демократија, вклучувајќи ги монархистите и републиканците исто како и левичарите; но демократијата значи хаос, класна војна и народна деспотија. Народната деспотија значи дека народот ќе им ја наметне својата волја на оние класи што, иако се малцинство, имаат мисија да владеат со општеството. Помодниот поим дека суверенитетот треба да произлегува од избори е целосно нефранцуски. “Народната тиранија или воената диктатура можат да бидат употребливи за еден ден, но никогаш не можат да бидат облик на влада.”
Гизо го претпостави она што секој го знаеше: демократијата значеше Сета Власт на Народот. Тоа значеше диктатура на народот. А против оваа диктатура тој беше против. [14]
Претходно во истата година, еден шпански конзервативец стана познат во цела Европа поради еден говор што го одржа во Шпанскиот парламент во кој го кажа без заобиколување па дури и грубо она што малкумина други се осмелуваа да го изразат преку зборови така искрено. Хуан Доносо Кортес беше еден од шпанските политички водачи што помогнаа да дојде на власт генералот Нарваес како фактички диктатор дури и пред да избувне Европската револуција. Во својот “Говор за диктатурата” Доносо немаше скрупули при тврдењето дека власта припаѓа во рацете на поседничката буржоазија преку правото на “интелигентноста” и преку правото на сабјата. Што се однесува до легалноста: “Кога легалноста е доволна за да се спаси општеството, тогаш легалност. Кога не е доволна - диктатура.” Да, признава тој, зборот “диктатура” е “страшен збор”, но зборот “револуција” е “најстрашен од сите”.
Беше само прашање на видот диктатура што се преферира: “Прашање е на избор помеѓу диктатурата на востанието и диктатурата на [сегашната] влада”, а тој ја избира последнава. Потоа следува неговата основна поента: “Прашање е на избор помеѓу диктатурата одоздола и диктатурата одозгора: ја избирам диктатурата одозгора, зашто доаѓа од почиста и поотмена област. Прашање е на избор, на крајот, помеѓу диктатурата на камата и диктатурата на сабјата: ја избирам диктатурата на сабјата, зашто е поблагородна.”
Најголемата диктатура од сите постоеше во Англија; зашто (имајте го предвид ова!) Британскиот парламент може да направи сè што сака: “Кој, господа, видел таква колосална диктатура?” - триумфално запраша шпанскиот реакционер. Беше нешто како антиклимакс за Доносо кога откри дека и Бог е исто така диктатор. Овој говор набрзо беше преведен на многу јазици низ целиот свет. [15]
Во тоа време, помалку внимание и' беше посветено на една важна книга за Европската револуција што во 1850 ја објави Лоренц фон Штајн, кој осум години претходно напиша една од најраните студии за растежот на социјализмот во Франција. Анализата на Штајн за “диктатурата” беше сложена и тука не може да се сумира; доволно е да се каже дека тој целосно расправа во врска со неа преку термините на класната власт, особено во контекстот на класните борби на новиот пролетаријат. Тој го виде прашањето на “диктатурата” преку термините на Луј Блан, кого го прифати како гласноговорник на француската работничка класа.
“Социјалната диктатура”, напиша Штајн, “стана парола на пролетаријатот” (односно на Блан), “а народното претставништво - парола на Демократијата и на сопствениците” (односно на буржоаската демократија предводена од Ламартин). Следбениците на Луј Блан, социјалдемократите, би можеле да се решат “да ја срушат владата, да ја заменат исклучиво со социјални демократи и на тој начин да го воспостават владеењето на пролетаријатот.” “Социјалдемократската” идеја на народниот суверенитет стана идеја дека “Привремената влада треба да врши диктатура сè додека не ги спроведе сите мерки што ги смета за неопходни.” “Борбата на класите за контрола на државата тука беше јасно формулирана.”
Настрана од фактот што сериозно ја сфати реториката на Луј Блан, Штајн ја прикажа најсофистицираната од антиреволуционерните анализи на револуциите. Во некои пасуси тој изгледаше на работ да го употреби и самиот термин “диктатура на пролетаријатот”, но фактички тој не се појавува. [16]
Маркс мина преку истото тло, на сопствен начин, но со главно истото прифаќање на тековниот речник. Како и Штајн, Гизо и сите останати, тој неретко ја употребуваше “деспотијата” на главно ист начин како и “диктатурата”: во комбинациите како “класна деспотија” (што се однесуваше на буржоаско-демократските режими), “парламентарна деспотија”, индустриска “деспотија” на фабриката, или “деспотските напади врз правото на сопственост” што би ги направила работничката држава. Терминот “класна деспотија” што тој го користеше доста често во 1850-тите речиси беше варијација на “класната диктатура”. [17]
Во “Карл-Марксовата теорија на револуцијата 3” извршив подробна анализа на тоа како зборот “диктатура” се појавува во делата на Маркс и Енгелс, но заклучокот не е изненадувачки: тие го употребуваа терминот на начини кои се исто толку различни колку и кај секого во тоа време, особено при метафоричните начини, од кои многу сè уште се во оптек. Тие упатуваа на “интелектуалната диктатура” на средновековната црква, или на папите; или на еден финансиер како “диктатор” на “Кредит мобилиер”. Ситните германски држави беа под “диктатура” на Прусија или Австрија; Берлинската влада се подложи на “француско-руска диктатура”; целата Европа беше под “московска диктатура”; и исто како што судијата е диктатор на фудбалскиот терен, исто и беше стандардно уредникот на некој дневен весник да биде нарекуван “диктатор” на новинарската канцеларија, иако им беше потчинет на сопствениците. Маркс вршеше иста “диктатура” како уредник на келнскиот дневен весник што го издаваше за време на бурните денови на револуцијата од 1848-49. [18]
Термините “воен диктатор” и “воена диктатура” беа помалку еластични; всушност, колку што знам, Маркс и Енгелс никогаш не го употребуваа овој термин кон кого било човек и кон кого било режим за кого мислеа позитивно. Мислам дека истото важи и за општата употреба. [19]
Но од друга страна, Маркс пежоративно го користеше терминот “диктатор” за редица политички фигури што воопшто не спроведуваа диктатура: во овие случаи терминот единствено нагласуваше некој вид доминантност во друг облик. Помеѓу овие случаи го наоѓаме ирскиот водач Парнел, Бизмарк, лордот Палмерстон и уште неколкумина. Оваа употреба, доста често во печатот, треба да нé потсети колку често Франклин Д. Рузвелт беше нарекуван “диктатор” долго време откако значењето на терминот се зацврсти. [20]
Поблиску до метата се случаите при кои Маркс или Енгелс ги напаѓаа обидите за доминација внатре во работничкото или социјалистичкото движење; зборот “диктатура” беше навистина прикладно да се јави при денунцијациите. Двата најтипични случаи се оние на Бакунин и Ласал, и двајцата баратели на лична диктатура во рамките на движењето, и двајцата напаѓани поради таа причина од Маркс или Енгелс. Бакуниновите шеми за “тајна диктатура” на неговата котерија (во име на анархистичкото “слободарство”, се разбира) беа основата на бакунинистичката офанзива за преземање на Интернационалата отприлика од 1869 па натаму; и во тоа време Маркс почна да сфаќа дека “овој Русин очигледно сака да стане диктатор на европското работничко движење”. Интернационалата објави брошура која главно ја напишаа Енгелс и Лафарг, разобличувајќи го “организирањето на тајно друштво со единствена цел потчинување на европското работничко движење на неколкумина авантуристи...” Оваа брошура, со години омаловажувана од неверодостојни историчари, беше потврдена во сите суштински аспекти од собирањето докази за Бакуниновите диктаторски стремежи. [21]
Маркс неколку години го бранеше Фердинанд Ласал против комунистичкиот клуб од Рајна што ја одби Ласаловата понуда за членство. Сега се знае дека Ласал не се мачеше да ги прикрие своите “копнежи за диктатура” врз работничкото движење, барем од соработниците што ги сметаше за инфериорни. Маркс дозна за ова дури во 1856. Подоцна, при една посета на Маркс во 1862, Ласал поотворено ги изрази своите диктаторски идеи, своето непријателство кон “индивидуалната слобода” и својата наклонетост кон однесување “како да е идниот работнички диктатор”. Маркс му кажа дека неизмерно се далечни и дека не се согласуваат околу “ништо друго освен околу некои далечни крајни цели” и го класифицира како “просветен бонапартист”. Точноста на оваа проценка целосно беше потврдена кога истражувањата го разоткрија Ласаловиот обид во 1863 да ја употреби ново-организираната ласалијанска социјалдемократска организација за да склучи договор со Бизмарк: ласалијанските социјалисти да ја поддржат “социјалната диктатура” на круната во замена за некои концесии. Во ова писмо Ласал посочи на својата сопствена “диктатура” во организацијата како доказ за волноста на “работничката класа” да поддржи диктатура. Општата природа на Ласаловите махинации со Бизмарк се знаеше во движењето и за нив беше известен Маркс. Тешко е да се увиди зошто митот за Марксовата “лична” омраза кон Ласал мораше да биде пронајдена за да се опише непријателството кон човек со таква политика. [22]
Во редица други случаи Маркс го изразуваше своето мислење за обидите за лична диктатура во движењето. За Огист Конт, чија секта себеси се нарекуваше позитивистичка и беше активна во круговите на работничката класа, Маркс напиша дека тој е “пророк” на “личната диктатура ” - “автор на нов катехизам со нов папа и нови светци”. Во Англија, каде што Х. М. Хајдман основа своевидна марксистичка група, Социјалдемократската федерација, неговото диктаторско однесување како шеф на организацијата беше познато. Хајдман, напиша Енгелс, ги отуѓи соработниците особено поради “неговата нестрпливост да игра диктатор”. Во она што остана од чартистичкото движење во 1855, Ернест Џоунс мислеше да му се спротивстави на пропаѓањето преку концентрирањето на сета организациона власт во сопствените раце. Маркс му пиша на Енгелс соопштувајќи му дека Џоунс “се прогласи себеси за диктатор на чартизмот”, предизвика индигнираност против себе и се покажа “магаре” при своите обиди “ самиот да игра диктатор.” [23]
Овие примери за употребата на “диктатурата” го покажуваат спектарот на значења вообичаени за 19 век. Всушност, голем дел од спектарот и денес го условува терминот; метафоричните употреби сè уште се вообичаени. Но кога Маркс за прв пат напиша “диктатура на пролетаријатот”, тоа беше многу специфичен вид на метафорична употреба.
4. “Диктатурата на пролетаријатот”: прв период
Доста рано, во 1844, Маркс дојде до заклучокот дека, за да се оствари комунистичка преобразба на општеството, пролетаријатот прво мора да ја освои политичката власт. Оваа идеја играше темелна улога за него и различните термини преку кои тоа го изразуваше ги обележаа неговите дела: не само “освојувањето на политичката (или државната) власт”, туку и особено “владеењето на пролетаријатот”; резултатот би бил “работничка држава”; преку термините на британското движење, ова значеше “пролетерска надмоќ”. Ќе видиме дека, при дадените околности, еден од овие термини беше и “диктатурата на пролетаријатот”. [24]
Маркс сфати дека оваа цел, политичкото “владеење на пролетаријатот” воопшто не беше уникатно за неговата политичка теорија; напротив, тој сакаше да нагласи дека сите други вистински работнички движења го поставуваа ова како своја цел. Ова е силно утврдено во “Комунистичкиот манифест”: [25] “Непосредната цел на комунистите е иста со сите други пролетерски партии: формирање на пролетаријатот во класа, соборување на буржоаското владеење, освојување на политичката власт од страна на пролетаријатот.”
Маркс пред сè знаеше и го ценеше тоа што левите чартисти (на пример, Харни) редовно ја бранеа “надмоќта” (или владеењето, или политичката власт) на пролетаријатот. [26] Овие чартисти, како и Маркс, не ги мачеше наводниот проблем што го поставија модерните марксолози: како може една цела класа да владее? Одговорот беше ист за Маркс и за чартистите како и за нивните противници, за (на пример) либералниот историчар Маколи, кој стравуваше од општото право на глас врз основа на тоа дека тоа ќе ја стави “врховната власт” во рацете на една класа, во рацете на работничката класа, и поради тоа ќе создаде “деспотија”, при што тој отворено мислеше деспотија врз буржоазијата. [27]
Понатаму, ќе видиме дека Маркс го употребуваше терминот “диктатура на пролетаријатот” токму на истиот начин како што го употребуваше “владеењето на пролетаријатот” и останатите ознаки за работничката држава. Но под кои околности тој тоа го правеше? Крупно посочување се наоѓа во фактот дека Марксовата и Енгелсовата употреба на терминот “диктатура на пролетаријатот” е содржана во три периоди и дека всушност забележително е отсутна помеѓу тие периоди. Овие три периоди се следниве:
Период 1: од 1850 до 1852, постреволуционерниот период по востанијата од 1848-1849.
Период 2: од 1871 до 1875, постреволуционерниот период по Париската комуна.
Период 3 (кој, се разбира, го вклучува само Енгелс): еден вид одек од 1875. [28]
Од гледна точка на кариерата на зборот “диктатура”, сега нема некој многу тежок проблем околу волноста на Маркс да го замени “владеењето” со “диктатура” во одредени контексти. Но прегледот на овие контексти е поучен.
Локус 1. Во првата глава од своите “Класни борби во Франција”, Маркс спомна дека во текот на револуцијата во Франција “се појави храбрата парола на револуционерната борба: Соборете ја буржоазијата! Диктатура на работничката класа! ” Бидејќи апсолутно не постои документ дека “диктатурата на пролетаријатот” воопшто се појави како парола, мислам дека Маркс тука не кажува дека таа се појави; тој само ја става како апозиција на паролата што навистина се појави, имено: “Соборете ја буржоазијата!” Всушност, тој објаснува што значи првата спомната парола. Патем, во истиот пасус Маркс слободно ги употребува “буржоаскиот тероризам” и “буржоаската диктатура” наизменично со буржоаското “владеење” за да ја окарактеризира “буржоаската република”. [29]
Во втората глава Маркс споменува дека пролетаријатот сè уште не беше доволно развиен за сам да ја преземе власта. “Пролетаријатот... сè уште не [беше] во можност преку развитокот на останатите класи да ја освои револуционерната диктатура...” Пишувајќи го ова, Маркс, како и честопати, ја исклучуваше идејата на освојување на власта од страна на едно малцинство на бланкистички начин. [30]
Во третата глава (напишана во март 1850, а објавена во април) го сецираше розевиот социјализам на Луј Блан и напиша дека наспроти таквите социјалдемократски реформски правци “ пролетаријатот сè повеќе се организира околу револуционерниот социјализам , околу комунизмот , за кого самата буржоазија го измисли името на Бланки .” Важно е да се забележи она што тој јасно го кажува: името на Бланки беше промислено применето за комунистичкиот правец од страна на неговите непријатели, од буржоазијата - а не од самиот Маркс. [31]
Марксовото поглавје продолжува кажувајќи дека овој револуционерен социјализам “е објава на трајноста на револуцијата , класна диктатура на пролетаријатот како нужна преодна точка кон укинувањето на класните разлики воопшто” и оттука - за револуционизирање на целото општество. Ве молам забележете дека Марксовиот нагласок е врз терминот “класна диктатура”.
Марксовото упатување кон Бланки е прикладно упатување на тогашното добропознато користење на Бланкиевото име како револуционерно страшило од страна на контрареволуционерните политичари. При клучната точка во април 1848, кога се организираше една работничка демонстрација против владата, водачите на десничарската Привремена влада организираа масовна кампања за да ја пуштат во оптек приказната дека Бланки и неговите пријатели се подготвуваат да ја соборат владата и да ја преземат власта (една од првите добро-организирани “црвени застрашувања”).
“Карл-Марксовата теорија на револуцијата 3” му посветува одредено внимание на историскиот опис на Луј Блан за користењето на Бланкиевото “име како некој вид носител на неволји”. Блан упатува на “улогата што толку паметно му беше припишана на г-дин Бланки за што подобро да се уплаши буржоазијата” - улога што му се припишуваше, или беше измислена, од владиното мнозинство кое беше нестрпливо да му стави крај на револуционерниот притисок одоздола. Ова е значењето на Марксовото упатување на комунистичкиот носител на неволји за кого самата буржоазија го измисли името на Бланки.” [32]
Повтореното тврдење дека во овој пасус самиот Маркс го изедначуваше изразот “диктатура на пролетаријатот” со Бланки е забележително искривување, кое е речиси стандардно помеѓу марксолозите, не ретко втемелено врз целосно погрешно преведување. [33]
Локус 2. Во април 1850 изразот “диктатура на пролетаријатот” повторно се појави, во врска со бланкистите, но не како нивни израз.
Во ова време, сè уште очекувајќи дека замолкнатата револуција повторно ќе избувне на континентот, Маркс и неговите другари од Сојузот на комунистите, во егзил во Лондон, бараа врски за соработка со другите револуционерни групи. Една од нив беше левото крило на чартистите, предводено од Харни, кое веќе имаше блиски контакти со Марксовиот круг. Помеѓу Французите, единствената група што Маркс ја сметаше за револуционерна беше бланкистичкиот правец, кој немаше истакнати водачи и малку идеи, но имаше одредено влијание во имигрантската заедница. Дојде до разговори помеѓу овие три правци насочени кон основање на некој вид организација на обединет фронт за револуционерна соработка. Утврден беше одреден број програмски точки - не од страна на Маркс или Енгелс - кои требаа да бидат разгледани, под наслов “Société Universelle des Communistes Révolutionnaires” [Општо здружение на револуционерните комунисти].
Сè што навистина знаеме за СУКР е дека беше постигнат некој вид претходна согласност да се разгледа овој предлог. Сите учесници го потпишаа документот со програмските точки. Нема докази дека тоа резултира со каква било организација. Всушност, сите докази покажуваат дека идејата остана само на хартија и дека никогаш не стартува. До октомври Маркс - кој во меѓувреме дојде до заклучокот дека револуционерната ситуација е завршена за тој период - го отфрли проектот за СУКР. [34]
Оттука, од она што го имаме, можеме да кажеме дека програмата на СУКР како прв го утврди овој член: “Целта на здружението е соборување на сите привилегирани класи, да се потчинат овие класи на диктатурата на пролетерите, да се одржува револуцијата во трајност сè до остварувањето на комунизмот...” [35]
“Диктатурата на пролетерите” е формула што Маркс никогаш не ја употреби на друго место; ова е само една од неколкуте причини за да се верува дека програмата не беше напишана од Маркс, туку од Аугуст Вилих, член на Сојузот на комунисти кој што лично им беше близок на бланкистите. [36] Нема мистерии околу тоа зошто овој израз, како и “револуцијата во трајност” им беше близок на овие луѓе. Привлечноста на овие термини за бланкистичките типови, кои не ја разбираа нивната содржина сугерира една хипотеза околу тоа зошто и под кои околности Маркс повремено го употребуваше терминот “диктатура на пролетаријатот”. [37]
Истата хипотеза објаснува зошто терминот се појавува во врска со бланкистите, но не и од страна на бланкистите. Вообичаениот Марксов термин би бил, како што видовме, “владеење на пролетаријатот”, “политичка власт на работничката класа” итн. Но кога се работеше за спротивставување на овој класен концепт на диктатурата од бланкистички тип, тоа се обликуваше преку формулата на “класна диктатура”. Оттука, класната диктатура се спротивставува на бланкистичката диктатура, за да се направи контраст.
Особено при обединетите фронтови со бланкистите, само таквата формулација би била прифатлива за Маркс. Врз нивната основа тој можеше да го преземе она што беше неопходно за да ги превоспита своите партнери. Заедничката соработка со овие партнери се случи врз основа на формулација што го зачувуваше класниот карактер, што беше клучно за Маркс, а истовремено несомнено ги правеше бланкистите среќни со своите револуционерни зачини.
За да го разбере ова, читателот мора да ја остави настрана модерната аура што ја прави “диктатурата” валкан збор за нас; зашто оваа аура сè уште не постоеше. Како да се спротивставиш на примитивниот поим на диктатурата што беше толку вообичаен помеѓу луѓето што сакаа да бидат добри револуционери? Им кажуваш: Диктатура? Тоа значи владеење. Да, ние сакаме владеење на пролетаријатот, но тоа не значи владеење на еден човек или на една клика, група или партија; тоа значи владеење на една класа. Класното владеење значи класна диктатура.
На овој начин терминот произлезе од перото на Маркс во 1850: како средство за превоспитување на бланкистичките и јакобинско-револуционерните правци околу самиот Марксов круг. Марксолошкиот мит во врска со “диктатурата на пролетаријатот” што се има зацврстено како “бланкистичка” идеја има историја свртен одгоре надолу. “Диктатурата на пролетаријатот” се појави како обид да им се покаже на евентуалните револуционери дека постои друг начин да се биде револуционер, Марксовиот начин.
Откако ова се сфати, можеме да ја повториме нашата основна теза за значењето на овој термин за Маркс . За Маркс и Енгелс, од почетокот до крајот на нивните кариери и без исклучок, “диктатурата на пролетаријатот” не значеше ништо повеќе и ништо помалку од “владеење на пролетаријатот”, “освојување на политичката власт” од страна на работничката класа, воспоставување на работничка држава во непосредниот постреволуционерен период. [38]
Подоцнежната кариера на терминот обезбедува докази и докази за истата теза; истовремено нема докази против неа. Токму ова е тврдењето што ќе биде испитано во светлината на фактите.
5. Првиот период - продолжение
Следните појавувања на “диктатурата на пролетаријатот” беа одеци на локусот 1.
Локус 3: Ото Лининг, социјалистичкиот уредник на еден левичарски весник од Франкфурт напиша четири-делен приказ на Марксовите статии за “Класните борби во Франција” во “НРЦ Ревија”. Тој беше објавено во јуни во Лининговиот “Ноје дојче цајтунг”. [39] Она што Лининг пред сè го критикуваше беше “црвената закана” што се провлекува низ Марксовата концепција на општеството и историјата: “поделбата на денешното општество на различни класи” со противречни интереси. Лининговиот вид на социјализам веруваше во класната хармонија и реформа. Поради тоа тој повеќепати подвлече дека Маркс застапува преземање на политичката власт од страна на работничката класа: за Маркс целта на револуционерното движење е “револуционерно владеење, диктатура на работничката класа .” Но она што Лининг постојано го напаѓа е “владеењето”. Тој конечно открива дека неговото најостро несогласување се однесува на Марксовото нагласување на “пренесувањето на владеењето од една класа на друга” наместо на “уништувањето на класните разлики”.
Во ниту еден случај Лининг не покажа каков било посебен интерес за терминот “диктатура на пролетаријатот”, кој самиот тој го спомна попатно. Иако намераваше да ја отфрли целта на работничка држава, на класно владеење, исто како што (потаму во неговиот приказ) ја напаѓаше и самата идеја на класно толкување на историјата. Очигледно, Лининговите гледишта имаа голема иднина како формат за антимарксизмот, но “диктатурата на пролетаријатот” не беше она што креваше прашина. [40]
Маркс, кој првично намераваше да напише подолга анализа на Лининг за “НРЦ Ревија”, се задоволи со писмо до уредникот на весникот на Лининг. Марксовото писмо беше кратко и одмерено и одговори само на Лининговото тврдење дека Маркс пишуваше само за “владеењето на пролетаријатот”, а не и за понатамошната цел за укинување на класните разлики. Тоа се однесуваше на обвинувањето околу “владеењето и диктатурата на работничката класа”, но, исто како и Лининг, се интересираше само за идејата околу “владеењето”. Писмото наброи серија референци и цитати од Марксовите дела во кои значително се расправаше за “укинувањето на класните разлики”, вклучувајќи го и самиот пасус кој Лининг го разгледуваше. [41]
Она што се истакнува, во Марксовото писмо како и во Лининговиот напад, е дека терминот “диктатура на пролетаријатот” не беше посебно инволвиран - и за двајцата. И двајцата претпоставуваа дека тој нема посебна содржина поинаква од “владеењето на пролетаријатот”.
Локус 4: Заменик-уредникот на Лининг и негов шура беше добар пријател и другар на Маркс, Јозеф Вајдемаер. Во 1851 Вајдемаер мораше да избега од владиното вознемирување во Германија и конечно реши да емигрира во САД. Кратко време по неговото пристигнување во ноември, почна да пишува за радикалниот германско-американски печат, истовремено допишувајќи се со Маркс. Неговата прва статија се појави во њујоршкиот “Турн цајтунг” од 1 јануари 1852, број кој исто така го понуди првиот дел од Енгелсовата “Селанска војна во Германија”, како и објавата на Вајдемаер дека ќе пишува секоја недела. [42]
Насловот на статијата на Вајдемаер беше “Die Diktatur des Proletariats” (“Диктатура на пролетаријатот”). Статијата единствено се занимаваше со прашањето на владеење на работничката класа како што тоа е објаснето во “Комунистичкиот манифест”, кој е изворот за содржината на овој труд. Терминот од насловот дури и не се споменува во текстот на статијата сè до последниот пасус, кој зборува за потребата секоја револуција да има “диктатура на свое чело” и потоа ја прикажува идејата за диктатура на “пролетаријатот кој е концентриран во големите градови”, а не на пролетаријатот tout court . Очигледно, Вајдемаер не ја сфаќа идејата на класна диктатура, без разлика колкупати Маркс го подвлекувал овој термин.
Сега кога пишуваше статија во која се сумираше учењето на еден човек (што очигледно беше целта на Вајдемаер), зошто му се случи насловниот термин? Одговорот, не многу хипотетички, е дека тој неодамна стоеше блиску кога неговиот соработник Лининг фрлаше камења против “владеењето, диктатурата на работничката класа”. [43]
Маркс мора да добил примерок од статијата на Вајдемаер (иако нема докази за ова), кога на 5 март 1852, во одговорот на писмата на својот пријател, Маркс му напиша долга низа совети околу тоа како да се справува со прашањата во германско-американскиот печат. Токму во овој контекст Маркс го критикуваше одбивањето на писателите како Карл Хајнцен да го признаат постоењето на класите во општеството. Маркс напиша дека не заслужува признание дека го откри постоењето на класите во модерното општество или на класната борба помеѓу нив: “Она што направив ново е: 1. покажав дека постоењето на класите е единствено сврзано со одредени историски фази на развиток на производството ; 2. дека класната борба нужно води кон диктатура на пролетаријатот ; 3. дека самата диктатура единствено претставува премин кон укинувањето на сите класи и кон бескласно општество .”
Ако читателот го замени вообичаеното “владеење на пролетаријатот” за ударниот израз овде, содржината на изјавата ќе стане совршено јасна. Нема ништо во овој пасус што би покажувало дека Маркс мислеше дека прави невообичаена објава. Тогаш зошто ја употреби “диктатурата на пролетаријатот” наместо својот вообичаен термин? Тоа е токму она што се објаснува со фактот што самиот Вајдемаер му даде посебна видливост на тој термин. Марксовото писмо едноставно беше само одраз на насловот на статијата на Вајдемаер, кој самиот ја одразуваше неодамнешната размена во “НДЦ” помеѓу Маркс и Лининг. Маркс вклучи израз кој имаше посебни асоцијации за неговиот соговорник. Пишувајќи лично писмо, Маркс дозволува ова да се разбере. Кога ќе се извлече од овој контекст и се задржи кај гледиштето според кое ова е невообичаена изјава, неговото значење се искривува. [44]
6. Вториот период на “диктатурата на пролетаријатот”
Во двете десетлетија пред Париската комуна, немаше ниту еден случај на употреба на “диктатурата на пролетаријатот” од страна на Маркс. [45] Како и секогаш, тој продолжи да зборува за “владеење на пролетаријатот”, “освојување на политичката власт”, “работничка држава” и за слични изрази за да го означи преземањето на државната власт од страна на работничката класа. Случајно? Тоа е сосема објасниво преку тезата понудена погоре. За време на двете десетлетија, кога левичарското движење беше во дефанзива, Марксовите дела и активности не го вклучија во каква било врска со бланкистичките елементи. Немаше потреба за него да се занимава со нивната концепција за диктатурата.
Поради истата причина терминот “диктатура на пролетаријатот” не се појавува во “Граѓанската војна во Франција”, одбрана и анализа на Париската комуна што Маркс ја напиша за Генералниот совет на Интернационалата. Во тоа време и додека бегалците од Комуната не почнаа да надоаѓаат во Лондон, бланкистите ги отфрлаа сите врски со Интернационалата; таа не беше доволно “револуционерна” за нив.
Во “Граѓанската војна во Франција” Маркс тврдеше дека Комуната беше “работничка влада”, “политички облик конечно откриен при кој ќе се изврши економската еманципација на трудот.” Комуната беше работничка држава со кратко траење и, природно, со сите видови ограничувања и несоодветности. Марксовата карактеризација на Комуната беше толку сеопфатна во оваа смисла што не може да има никакви сомневања дека, за него, таа беше прифатена како пример за владеење (или “диктатура”) на пролетаријатот.
Истовремено “Граѓанската војна во Франција” пополнуваше многу страници со опис и славење на исклучителниот напредок во демократијата претставена преку обликот и делувањето на владата на Комуната. Комуната “ја снабди Републиката со основа за навистина демократски институции”; нејзините мерки “можеа само да ја преземат тенденцијата на владеење на народот од народот.” [46]
Јасно е дека, во очите на Маркс, Комуната не презеде “диктаторски” мерки - ако се користи денешното значење на зборот. Всушност, имаше предлог во Комуната да се направи тоа, како воената ситуација станува сè покритична соочена со воената моќ на версајската влада. Бланкистичко-јакобинското мнозинство на Комуната предложи да се основа диктаторско тело што ќе биде наречено (во сенката на Робеспјер) Комитет за јавна безбедност, со посебни арбитрарни овластувања. Дебатата околу “диктатурата” (токму така беше формулирана) беше огорчена; кога предлогот беше усвоен, малцинството истапи од Комуната. Оваа поделба ќе привлечеше поголемо внимание на историчарите отколку што привлече ако конечниот напад на Версај врз градот не започна речиси во истиот момент со поделбата, правејќи ја академска, бидејќи сите се построија во воената одбрана. Но ретроспективно гледано, важно е да се забележи дека антидиктаторското малцинство ги претставуваше најголемиот дел од луѓето на Интернационалата како и на прудонистите и, особено, ги вклучуваше сите фигури што има каква било посебна врска со Маркс или покажуваа некаква тенденција да внимаваат на неговите идеи (на пример, Серелие, кој практично беше Марксовиот личен претставник, Франкел, Лонге, Варлен). [47]
Бидејќи Париската комуна очигледно немаше “диктаторски” склоности во модерна смисла, секогаш претставувало проблем за оние што тврдат дека Марксовата “диктатура на пролетаријатот” значеше нешто посебно “диктаторски” споредено со едноставно работничката држава. Кога наоѓаме дека Маркс (не само Енгелс) не се двоумеше да ја нарече “диктатура на пролетаријатот”, тој факт неизмерно кажува во врска со нашата основна теза.
По падот на Комуната, бланкистичките комунари заедно со останатите го фатија патот за Лондон, каде што почнаа да соработуваат со Маркс, особено околу помошта за бегалците; неколкумина беа и кооптирани во Генералниот совет. Нема потреба од докази за да се разбере дека Маркс, природно, расправаше околу своите погледи со нив, како и со останатите; но сепак постои добар доказ за тоа. Со други зборови, како и во 1850-тите, Маркс се обиде да ги “превоспита” од сопствена гледна точка. [48] Бланкистите исто толку природно се намерија да ја претворат Интернационалата во бланкистичка секта. Со ова двонасочно влијание, од најголем интерес е што сега го среќаваме Маркс - повторно по 20 години - како го употребува терминот “диктатура на пролетаријатот”. Исто така ќе сретнеме и бланкистички бегалци кои го употребуваат! - во нивниот случај за прв пат. [49]
Локус 5. Првиот состанок на Интернационалата по Комуната беше Лондонската конференција од септември 1971. При нејзиното завршување имаше прослава за основањето на Интернационалата, која ги собра заедно учесниците на еден друштвен настан - банкет заедно со “здравици” (кратки говори). Маркс беше натеран да стане и да одржи краток говор.
Дописникот на “Њујорк ворлд” испрати подолг запис за банкетот (“Црвените заседаваат”) со значителен приказ на Марксовиот говор. Во врска со Комуната, Маркс го повтори своето видување дека “Комуната беше освојување на политичката власт од страна на работничката класа.” Нејзината цел беше да се отстрани секоја “основа за класно владеење и угнетување”: “Но пред таквата промена да добие ефект, пролетерската dictature ќе стане нужна” (зборовите се парафразирање на репортерот).
Така, првата употреба на терминот по 1852 од страна на Маркс се случи пред собир со големо присуство на бланкистичките комунари, каде “името што целиот собир го стави во движење како електричен удар беше Бланкиевото” (според зборовите од записот). Изгледа дека Маркс дури и ја употреби и француската форма на терминот (dictature). Тој повторно се соочуваше со бланкистички умови преку својата концепција за класна диктатура. [50]
Локус 6. Следната употреба на терминот од страна на Маркс беше во една статија што ја напиша отприлика на преминот од 1872 во 1873, како полемика против Прудон и анархизмот, не толку против самиот анархизам колку против анархистичкиот став на принципиелна спротивставеност на револуционерната политичка активност. Таа беше објавена во декември 1873 во еден италијански социјалистички годишник под наслов “Политичката индиферентност”.
Оваа статија почнува отсечно со долг оддел, целиот во наводници, кој има за цел да го прикаже она што антиполитичкиот прудонист или анархист би го кажал ако искрено би ги изразил своите гледишта. Терминот “диктатура” се појавува при овој замислен говор; зашто говорникот е прикажан како ја напаѓа идејата на “диктатура на пролетаријатот” на ист начин како што ја напаѓа и секоја идеја за политичка акција или политичка власт.
На овој начин прудонистот е прикажан како тврди: “Ако политичката борба на работничката класа добива насилни облици, ако работниците ја заменат диктатурата на буржоаската класа со својата револуционерна диктатура, вршат ужасно злодело на прекршување на еден принцип, зашто”, продолжува Маркс, “работниците не го оставаат оружјето и не ја укинуваат државата, туку напротив и' даваат револуционерна и преодна форма.”
Како и обично, изразот “диктатура” овде е употребен само како уште една формулација за работничката политичка власт, но тука постои и посебен интерес. Тука Маркс ја прави мислата јасна преку спротивставувањето на две класни “диктатури”: “диктатурата на буржоаската класа” е ставена во сооднос со “револуционерната диктатура” на работничката класа. Оваа употреба подвлекува дека Маркс мисли на класните диктатури (на која било од нив) преку поимите на класната природа на политичката власт, наместо преку термините на посебните облици на владеење. [51]
Кога Хашкиот конгрес на Интернационалата (во септември 1872) одлучи да го префрли центарот во Њујорк - предлог што Маркс го даде без сомнение со цел да го одврати претстојниот притисок на бланкистите за преземање на движењето за сопствените цели, откако помогнаа тоа да се спаси од Бакунин - бланкистите реагираа преку објавување на своето истапување од Интернационалата и преку своето отворено повторно основање како бланкистичка секта. До ова време нивните програмски идеи претрпеа одреден степен на “марксизација”, иако не во врска со нивниот основен поим на револуција преку некоја пучистичка група. Во памфлетите “ Internationale et Revolution” (1872) и “ Aux Communeux” (1874), тие ги изложија своите идеи. Како што Енгелс му напиша на еден свој пријател, брошурата од 1872 “доста сериозно ги објаснува сите наши економски и политички принципи како бланкистички откритија.” Ова е шеговито претерување, но бланкистите навистина го вметнаа терминот “диктатура на пролетаријатот” како нова формулација (нова за нив) на претстојното бланкистичко освојување на власта. Ова доведе до првото употребување на терминот од страна на Енгелс. [52]
Локус 7. Непосредно по италијанската статија на Маркс, Енгелс го употреби терминот во третиот дел од своето дело “Станбеното прашање”. Тоа се случи во два пасуси.
Во првиот пасус Енгелс расправа за бланкистичкиот памфлет од 1872, кој, тврдеше, “ги прифати и тоа речиси буквално погледите на германскиот научен социјализам за нужноста од политичка акција на пролетаријатот и за неговата диктатура како премин кон укинувањето на класите и со нив на државата - погледи какви што веќе беа искажани во “Комунистичкиот манифест” и оттогаш во неброени прилики.” Ова впечатливо покажува дека Енгелс кај терминот “диктатура на пролетаријатот” не гледаше ништо што веќе не беше во, да речеме, “Манифестот” - кој не кажува ништо во врска со никоја “диктатура”.
Вториот пасус е интересен поради слична причина. Тука Енгелс полемизира против еден прудонист кој го нападна самиот поим на класна политичка власт, или на “класно владеење”. Енгелс одговара: секоја политичка партија сака да го воспостави своето владеење во државата; така и социјалистичките работнички партии се стремат кон владеење на работничката класа: “Уште повеќе, сите вистински пролетерски партии, од англиските чартисти па натаму, секогаш застапувале класна политика, организирање на пролетаријатот како независна политичка партија, како прв услов за борбата, и диктатура на пролетаријатот како непосредна цел на борбата.”
Она што паѓа во очи е Енгелсовата претпоставка дека “диктатурата на пролетаријатот” нема посебно значење различно од воспоставувањето на “владеење” на работничката класа. “Сите” вистински работнички партии се залагаат за тоа: оваа изјава не може да има смисла за никого што верува дека постои некоја посебна “теорија за пролетерската диктатура” кај Маркс и Енгелс, која посебно посочува на “диктаторски” мерки. [53]
Локус 8: Најјасно објаснување на значењето на “диктатурата на пролетаријатот” дојде набрзо (1874) во една статија од Енгелс посветена токму на прифаќањето на терминот од бланкистите во нивната брошура “ Aux Communeux”. Оваа статија, “Програмата на бланкистичките бегалци од Комуната” е убедливо најдобрата анализа на бланкистичкиот правец што кога било е објавена, иако тоа не е наша сегашна проблематика. Изјавата во неа што се однесува на нашата проблематика е следнава: “Од фактот дека Бланки ја сфаќа секоја револуција како coup de main од некое малубројно револуционерно малцинство, она што следува само по себе е неопходноста од диктатура по нејзиниот успех - диктатура, ве молам забележете, не на целата револуционерна класа, на пролетаријатот, туку на мал број од оние што го извршија coup de main и кои се организираа претходно под диктатурата на една личност или на неколкумина. Може да се види дека Бланки е револуционер од претходната генерација.”
Не може да има попоучно разликување помеѓу - од една страна - Марксовата концепција на “диктатура на пролетаријатот” како владеење (“диктатура”) на мнозинската класа или класно движење и - од друга страна - традиционалната концепција на диктатурата, идејата на “претходната генерација”, како диктатура на една партија или револуционерна група, која во иднина ќе предизвика нивна диктатура над пролетаријатот. [54]
Локус 9. Гледаме дека судирот со бланкистите создаде неколку контексти за “диктатурата на пролетаријатот” во текот на првата половина од 1870-тите. Терминот беше усвоен и тоа без сомнение е причината за неговата употреба од страна на Маркс во еден важен документ од 1875.
Додека двете германски социјалистички партии - таканаречените “ајзенаховци” предводени од Бебел и ласалијанците - се подготвуваа да се обединат на конгресот во Гота, за таа прилика беше изготвена нацрт програма со концесии за ласалијанците. Маркс, бесен, им напиша писмо на ајзенаховските водачи, во кое критички ја анализираше програмата и ги напаѓаше ласалијанските формулации и идеи. Оваа “Критика на Готската програма” не беше ниту лично писмо ниту јавна статија, туку ограничено циркуларно писмо за политичка расправа.
Пасусот што упатува на “диктатурата на пролетаријатот” е еден од најчесто цитираните места, но и еден од најоскудните. Тој се наоѓа во оддел каде што Маркс прво ја нападна ласалијанската формула за “слободна држава”. Не, напиша Маркс, ние не сакаме да ја направиме државата “слободна”, туку да ја ставиме под демократска контрола. “Слободата се состои во преобразување на државата од орган поставен над општеството во орган што ќе му биде целосно потчинет нему и денес и државните облици се повеќе слободни или помалку слободни според мерата до која ја ограничуваат 'слободата на државата'“. Ова беше удар насочен против “сервилното верување во држава на ласалијанските секти”. Понатаму Маркс приговараше поради мешањето на термините “денешна држава” и “денешно општество”. Второто е капиталистичко општество и различни денешни држави имаат капиталистичко општество како своја општествена основа. Потоа тој го покрена прашањето за “идната” држава по буржоаското општество: “Оттаму, се поставува прашањето: каква преобразба ќе претрпи државата во комунистичкото општество? Со други зборови, кои општествени функции ќе останат, а кои се аналогни на функциите на денешната држава.” Неговиот одговор беше за жал краток: “Помеѓу капиталистичкото и комунистичкото општество лежи период на револуционерна преобразба на првото во второто. На ова му одговара политички преоден период при кој државата не може да биде ништо друго освен револуционерна диктатура на пролетаријатот .”
Една работа што оваа кратка изјава ја прави јасна е дека Маркс не мислеше преку термините на повеќе или помалку диктаторски облици а преоден период претставени од работничката држави. Особено во 20 век не се случуваше ретко да може да се прочита дека, според Маркс, работничката држава може или не може да биде “диктатура на пролетаријатот”, во зависност по претпоставка од тоа колку остро диктаторска мора да стане. Ова толкување е исклучено според Марксовите зборови: работничката држава “не може да биде ништо друго освен” диктатура на пролетаријатот; со други зборови, двата термини се синоними. Овде вреди да се забележи дека, кратко време по цитираниот пасус, Маркс предупреди на мешањето на “државата” со “владината машина”. Ова мора да се примени кај претходната изјава дека при преодниот период државата ќе биде диктатура на пролетаријатот . За Маркс ова беше изјава за општествената содржина на државата, за класниот карактер на политичката власт. Тоа не е изјава за облиците на владината машина или за другите структурални аспекти на владата или политиките. [55]
Ова беше последно појавување на “диктатурата на пролетаријатот” во Марксовите дела.
7. Третиот период на “диктатурата на пролетаријатот”
Кога Маркс умре во 1883, терминот не се имаше појавено осум години; уште седум години поминаа пред повторно да се појави под Енгелсово име. За време на оваа 15-годишна пауза, стариот бланкистички проблем кој на почетокот го предизвика терминот целосно се промени. Кога терминот повторно се појави, тоа беше како ехо од 1875, односно, се должеше на објавувањето на Марксовата “Критика на Готската програма”.
Во 1890 Германската социјалдемократска партија се подготвуваше да усвои нова партиска програма со која би се заменила Готската програма од 1875 (новата програма требаше да биде усвоена на Ерфуртскиот конгрес во 1891). Енгелс беше решен да ја искористи претконгресната расправа за да го запознае движењето со она што партиското водство (Либкнехт, Бебел беа во затвор) со сите сили се обидуваше да го потисне, имено, со Марксовите ставови за Ласал и ласализмот. Енгелс го откопа ракописот од Марксовите документи и, со одредени потешкотии, успеа да го објави во партискиот печат. [56]
Локус 10. Во октомври 1890, додека ја извлекуваше критиката од архивата, седна да напише едно писмо до еден другар, расправајќи за материјалистичката концепција на историјата. Ова е едно од писмата во кое Енгелс објаснуваше дека оваа концепција не ги прикажува економските фактори како единствени што делуваат во историјата. Види во Марксовиот “Осумнаесетти бример”, советуваше, “кој речиси исклучиво се занимава со посебната улога што ја играат политичките борби и настани, се разбира, во рамките на нивната општа зависност од економските услови.”Посочувајќи на другите анализи на Маркс, тој додаде: “Или зошто тогаш ние се бориме за политичка диктатура на пролетаријатот, ако политичката власт е економски немоќна? Силата (т.е. државната власт) е исто така економска моќ.” [Писмото до К. Шмит од 27 октомври 1890].
Гледаме дека Енгелс повторно претпостави, како некоја материја за која не е ниту потребно да се расправа, дека “диктатурата на пролетаријатот” едноставно беше синоним за освојувањето на политичката моќ од страна на работничката класа. И повторно, ако на терминот му се припишува потесна или потесно значење, оваа доста обично упатување од страна на Енгелс престанува да има смисла. [57]
Кога Марксовата “Критика” беше објавена во “Ноје цајт”, тоа беше “топовска бомба” (како што кажа Енгелс). Главната причина за ова беше нејзината критика на ласализмот, но упатувањето на “револуционерната диктатура на пролетаријатот” исто беше осудено од десното крило на партијата. Еден лидер на парламентарната група се откажа од неа во Рајхстагот. За кратко целото партиско водство го бојкотираше Енгелс лично поради тоа што се осмели да им ги направи достапни Марксовите погледи на партиското членство и на јавноста. Никогаш претходно непријателството на десното крило не се пројави така отворено како сега. [58]
Локус 11. Во меѓувреме Енгелс работеше на новото издание на Марксовата “Граѓанска војна во Франција”. Во март го заврши својот нов вовед за таа анализа на Париската комуна. Тоа всушност беше есеј за Комуната: уште еднаш тој го сецираше бланкистичкиот приод кон револуцијата, “гледиштето дека релативно мал број решителни, добро-организирани луѓе ќе бидат способни... да ја задржат власта сè додека не успеат да ги вклучат широките народни маси во револуцијата и да ги постројат околу малата група водачи. Ова пред сè вклучуваше најстрога, диктаторска централизација на сета власт во рацете на новата револуционерна влада.”
Како и Маркс и Енгелс се осврна на спроведувањето на вистинска демократија од страна на Комуната. И тогаш, на самиот крај, им оддаде почит на десничарите што ја напаѓаа Марксовата “Критика”: “Неодамна, социјалдемократскиот филистер повторно беше исполнет со опсежен ужас при изразот: диктатура на пролетаријатот. Добро, господа, знаете ли како изгледа оваа диктатура? Погледнете ја Париската комуна. Тоа беше диктатура на пролетаријатот.”
Нарекувајќи ја Комуната “диктатура на пролетаријатот” Енгелс го одразуваше Марксовиот говор на банкетот од 1871, кој сè до неодамна и' беше речиси непознат на марксолошката индустрија. Поради тоа долго време беше вообичаено писателите да тврдат дека ова беше сопствена измислица на Енгелс - зашто како може Комуната да биде “диктатура на пролетаријатот” кога не преземаше одредени решителни “диктаторски” мерки? Јасно дека овие марксолози ќе мораат да тврдат дека Маркс - како и Енгелс - не го разбираа “марксизмот”; само тие го разбираат, речиси и го измислија. [59]
Локус 12. По три месеци, Енгелс имаше подготвено уште една топовска бомба за крилото на “социјалдемократскиот филистер” во партијата: критиката на нацртот на Ерфуртската програма. Тој ја користеше можноста, рече, “за да удри по мирољубивиот опортунизам на 'Форверц'“ [партиското гласило] и по реформистичкото гледиште дека буржоаското општество само по себе ќе “прерасне” во социјалистичко (патем кажано, митот дека до ова време Енгелс стана застапник на “мирољубивиот” градуализам беше измислен, по неговата смрт, токму од оние луѓе против кои оваа борба беше насочена).
Енгелсовата критика на нацрт програмата особено го истакна прашањето за вклучувањето на барањето за демократска република како едно од “демократските” постулати и тврдеше дека мирното стекнување на власта не е можно во Германија. Ова нагласување беше директно насочено против тенденцијата кон реформистичко прилагодување кон германската империјална држава што се развиваше во партијата. Тој напиша: “Ако нешто е утврдено, тоа е дека нашата партија и работничката класа може да дојде на власт само преку обликот на демократска република. Тоа дури и е посебен облик на диктатурата на пролетаријатот, како што веќе покажа Големата француска револуција.”
Ова беше уште една прилика за Енгелс да го протне изразот што неодамна ги вознемири сите социјалдемократски филистри; во некоја друга година тој би можел да каже: “посебен облик на работничка држава”. Но важната работа беше дека го објаснуваше односот помеѓу обликот на влада (демократска република) и класната содржина на државата (диктатура на пролетаријатот). Париската комуна покажа во револуционерната практика дека работничката држава (диктатурата на пролетаријатот) може и веројатно ќе биде втемелена врз облиците на демократската република. [60]
Ставањето во пар на “диктатурата на пролетаријатот” со терминот “демократска република” од страна на Енгелс беше уште една мета на марксолошката кампања да се претвори “диктатурата на пролетаријатот” во посебна парола за диктатурата. Голем дел од оваа кампања зависи, без тоа да се знае, од подоцнежниот модел според кого терминот “демократски” се користеше како скратена форма за “буржоаско-демократски”, особено, но не само во руското движење. Но ниту Маркс ниту Енгелс кога и да било го ограничија зборот “демократски” на значењето “буржоаско-демократски”. Всушност никој никогаш не се обидел да покаже дека тие тоа го направиле; повторно имаме работа со недоволно промислена претпоставка, втемелена врз наивното верување дека сопствениот политички жаргон се појавил со Адам.
Но главната потешкотија не е неспособноста да се види дека “демократската република”, за најголемиот дел од луѓето, значи република која е демократска, а не некој посебен термин што само софистицираните просветлени можат да го разберат. Главната потешкотија, како и претходно, е претпоставката дека “диктатурата на пролетаријатот” е “диктаторска” во модерна смисла и дека поради тоа не може да биде облечена во едноставните демократски облици. [61]
Енгелс, кој мислеше дека “демократската република” значи демократска република, сакаше да даде предлог во својата критика на нацрт програмата од Ерфурт, особено за оние што тврдеа дека демократската република не може да биде отворено ставена во програмата, бидејќи владата ќе го употреби тоа како изговор за вознемирување на партијата. Тоа можеме да го заобиколиме, предложи тој, но “според моето мислење, она што треба и може да биде вклучено е барањето за концентрација на сета политичка власт во рацете на народните претставници .”
Ова е класична формулација на значењето на сеопфатната демократија: “концентрацијата на сета политичка власт во рацете на народните претставници.” Тоа ќе стои на местото на незаконитата “демократска република”, која е “посебен облик на диктатура на пролетаријатот”. Енгелс, застапник на таа револуционерна диктатура што толку го ужасна десното крило, расправаше со нив околу тоа дека треба да кажат нешто во врска со нивната цел демократска република наместо да се прилагодуваат кон законитоста на кајзеровиот режим . [62]
8. Енгелс против Плеханов: стрелка кон иднината
Последниот одек на “диктатурата на пролетаријатот” што ни доаѓа од последните години на Енгелс посочува директно кон следниот период, во кој терминот се раздели од друштвото на Маркс и Енгелс.
Во 1893 еден млад руски емигрант социјалдемократ го посети Енгелс. Плеханов, водачот и теоретичарот на релативно новата руска марксистичка група, му даде писмо со препорака. Третина век подоцна, А. М. Воден ги напиша своите спомени, вклучително и своите “Разговори со Енгелс”. Зошто токму “диктатурата на пролетаријатот” беше вклучена во разговорот не е јасно од описот на Воден. Тие двајцата расправаа за односите помеѓу народниците (руските популисти) и руските социјалдемократи, вклучувајќи го ставот на Плеханов. Воден пишува:
“Енгелс запраша како стоеше самиот Плеханов во врска со прашањето на диктатурата на пролетаријатот. Бев принуден да признам дека Г. В. Плеханов повеќепати пред мене ја изразуваше својата убеденост дека кога 'ние' ќе дојдеме на власт, се разбира дека 'ние' нема да дозволиме слобода за никого освен за 'нас'... Сепак, одговарајќи на моето прашање кој точно треба да се земе како монополист на слободата, Плеханов одговори: работничката класа на чело со другарите што правилно го разбираат Марксовото учење и кои извлекуваат правилни заклучоци од тоа учење. А одговарајќи на моето прашање што претставува објективно мерило за правилното разбирање на Марксовото учење и правилни практични заклучоци што потекнуваат оттаму, Г. В. Плеханов се ограничи на изјавата дека сето тоа лежи 'доволно јасно, како што се чини' во неговите (на Плеханов) дела.”
Ако извештајот на Воден е прецизен (а не постојат причини за сомневање), тогаш е јасно на што водачот и учителот на руската социјалдемократија - чија судбина беше да стане водечки теоретичар на рускиот меншевизам - го учеше своето движење. Кога “ние” ќе ја освоиме власта, демократските права (“слободата”) ќе им бидат одземени на нашите противници и ќе биде наметнат диктаторски режим при што диктатурата ќе биде во рацете на победничката партија или само на нејзиното водство. Не е никаква мистерија каде Плеханов - кој и самиот беше народник само неколку години претходно - се стекна со овие сфаќања: оваа концепција на диктатурата веќе долго беше непобијна ортодоксија за бланкистичките и бакунинистичките елементи кои веќе долго обезбедуваа најголем дел од образувањето на руските (и останатите) револуционери. Тој не ја усвои од стариот термин на Маркс; односот беше обратен - ова беше стандардната концепција што тој ја наметна врз Марксовиот термин кога го слушна. А што мислеше Енгелс во врска со ова, кога Воден му кажа за тоа? Дознаваме од спомените на Воден, кои продолжуваат:
“Откако ме праша дали јас лично, од друга страна, сум задоволен од таквото објективно мерило [односно, од Плехановото], Енгелс го искажа мислењето дека примената на таков вид мерило ќе води или кон претворање на руската социјалдемократија во секта со свои неизбежни и не секогаш пожелни практични последици или во руската социјалдемократија - или барем помеѓу руските социјалдемократи емигранти - ќе предизвика серија поделби од кои самиот Плеханов нема да извлече корист.”
Накратко, мислеше Енгелс, перспективата на Плеханов ќе го упропасти движењето, или преку поделба или (што се сведува на истото) преку претворање во секта. Постои посочување во спомените на Воден дека имаше и повеќе што можеше да се каже за непријателскиот прием на овој опис на погледите на рускиот водач од страна на Енгелс. Енгелс забележа дека Плеханов му изгледа како руски пандан на Х. М. Хајдман. Воден забележа во фуснота дека Плеханов го сфати ова како комплимент и веројатно Воден не разбираше што тоа значи. Покрај тоа, во Хајдман, водачот на британската “марксистичка” секта која Маркс и Енгелс ја осудуваа преку многу остри термини, Маркс и Енгелс гледаа диктатор на сектата, чии диктаторски методи го делеа движењето повеќе од еднаш.
Тешко е да се претера во врска со значењето на оваа малку-позната епизода, како симбол и како просветлувачки сноп светлина за значењето на прашањето. Само по неколку години Руската социјалдемократска работничка партија стана првата социјалистичка организација во светот што ќе ја вклучи “диктатурата на пролетаријатот” во својата програма - иако Маркс и Енгелс секогаш одбиваа да предложат еден таков чекор. Терминот беше запишан во партиската програма од страна на Плеханов, кој во тоа време можеби беше најпрестижниот теоретичар на марксизмот надвор од Германија. [63]
Така, новата ера на “диктатурата на пролетаријатот” беше лансирана - не од Ленин (според вообичаениот мит), туку од идниот водач и теоретичар на меншевизмот.
Така, антидемократското толкување на “диктатурата на пролетаријатот”, отфрлено од Енгелс кога му беше соопштено, почнуваше да цвета во Втората интернационала и особено во руското движење.
Фусноти
Сите фусноти упатуваат на основното дело на Хал Драпер, “Карл-Марксовата теорија на револуцијата”, том 3, каде што проблематиката прикажана во овој текст е поподробно разработена. Страниците се дадени според изданието на Monthly Review Press во 4 тома, издадени од 1976 до 1990 (заб. на прев.).
Вонредната состојба итн.: 16-19.
Во 20 век: 20-21. Истражување на употребите пред 1789: 23-26.
Француската револуција: 27-32; Мара: 33-38; Робеспјер: 39-40.
Бабефистичкото движење: 44-51. Маркс и бабефизмот: 183-89.
Бланкистите; митот за бланкистичкото потекло на терминот: 51-60.
Раните утописти, особено Кабе: 60-64. Дезами Морисон итн.: 65-68. Кабе во 1850: 177-81.
Диктатурата на Кавењак: 74-82.
Маркс во револуцијата од 1848: 92-105.
“Деспотизмот” кај Маркс: 117-21.
Одреден број вакви фигури, вклучувајќи ги и “диктаторите” на Демократијата: 129-41.
Бакунин: 142-49; одредени бакунинисти: 154-56.
Ласал: 150-54; Швајцер: 156-60.
“Комунистичкиот манифест”: 171-73.
Концептот на класно владеење: 174-77.
Локус 1, прва глава: 271-73 (За употребата, во ова дело, на самата “диктатура”: 266-71.)
Овде не е сумирана опширната расправа во “Карл-Марксовата теорија на револуцијата” за Бланки и бланкизмот во однос на Маркс. Види го третиот том, глави 9-10, 17-18 и Посебната забелешка Б.
Целосниот текст: 281-82; расправата: 282-86.
За блакистичката група инволвирана тука: 286-94.
Лининговите погледи и критиката: 334-41.
Марксовото писмо до “НДЦ”: 341-44.
Статијата на Вајдемаер: 373-77.
Случајот со “диктатурата на пролетаријатот” во Марксовиот “Господин Фогт” се расправа на 380-84 страна.
Марксовата анализа на Комуната: 412-19.
Поделбата во Комуната околу “диктатурата”: 422-26.
Бланкистите и Интернационалата: 427-31. Случајот на Фермерш: 442-26.
Бланкистичката поделба: 432-35.
Бланкистичките памфлети: 432-38.
Повторното издавање на Марксовата “Критика”: 475-76.
Вознемиреност а во партијата: 476-82.
“Демократската република”: 489-93.