Ανατόλι Λουνατσάρσκι - Γκριγκόρι Οφσέγιεβιτς Ζινόβιεφ

Όταν έφτασα στη Γενεύη το 1904(1) εντάχθηκα στη σύνταξη του κεντρικού οργάνου της μπολσεβίκικης μερίδας του κόμματος. Τότε ασχολούμαστε δραστήρια με την αναζήτηση αντιπροσώπων και την οργάνωση κομματικών πυρήνων σε όσο το δυνατό περισσότερες παροικίες εμιγκρέδων φοιτητών. Έγινε φανερό ότι αυτό δεν ήταν το ευκολότερο από όλα τα καθήκοντα, καθώς οι Μενσεβίκοι ήταν ισχυρά οχυρωμένοι παντού. Επιπρόσθετα, οι αναρίθμητοι Μπουντιστές(2) και οι σοσιαλιστικές ομάδες των άλλων, μη ρωσικών εθνοτήτων, ταίριαζαν γάντι με τους Μενσεβίκους. Κανείς δεν μας υποστήριζε? ήμασταν το πιο απομονωμένο και το λιγότερο προσαρμοστικό από όλα τα κόμματα. Ως αποτέλεσμα, φερόμαστε με στοργή σε κάθε σύμμαχο που μπορούσε να βρούμε. Από τη Βέρνη πήραμε ένα ενθουσιώδες γράμμα με μια προσφορά υπηρεσίας, υπογραφόμενο από τους «Καζάκοφ και Ραντομίλσκι».

Όταν πήγα στη Βέρνη να δώσω μια διάλεξη, φυσικά θεώρησα πρώτο καθήκον μου να συναντήσω αυτούς τους Μπολσεβίκους της Βέρνης. Τότε ο Καζάκοφ φαινόταν να είναι ο πιο οξυδερκής από τους δύο. Στη συνέχεια έπαιξε ένα ορισμένο ρόλο στην ιστορία του κόμματός μας με το ψευδώνυμο Σβιάγκιν. Δούλεψε στην Κροστάνδη, εξορίστηκε και, νομίζω, καταδικάστηκε σε καταναγκαστική εργασία. Υπό κράτηση κατά τον πόλεμο, κατατάχτηκε στο γαλλικό στρατό και σκοτώθηκε.

Ο Ραντομίλσκι, από την άλλη, δεν με εντυπωσίασε αμέσως ως πολλά υποσχόμενος. Ήταν ένας μάλλον παχύς νεαρός, χλωμός και αρρωστιάρης, που υπέφερε από δύσπνοια και ήταν, νόμιζα, πολύ φλεγματικός στο ταμπεραμέντο του. Ο ομιλητικός Καζάκοφ ποτέ δεν του επέτρεπε να πει λέξη από το πλάι. Ωστόσο, αφού ήμαστε σε διαρκή επαφή μαζί του για κάποιο διάστημα, πειστήκαμε ότι ο Ραντομίλσκι ήταν ένας ικανός τύπος και φτάσαμε να χειριζόμαστε τον Καζάκοφ σαν αυτό που ήταν – ένας πολύ καταφερτζής λογάς.

Όταν έφτασε στην Πετρούπολη μετά την επανάσταση, έμαθα ότι ο Ραντομίλσκι, με το όνομα Γκριγκόρι, εργαζόταν στη συνοικία της Νήσου Βασιλέφσκι(3) και εργαζόταν πολύ καλά, ότι ήταν υποψήφιος για την επιτροπή της Πετρούπολης, στην οποία μπήκε, αν δεν κάνω λάθος, πολύ σύντομα μετά την άφιξή μου. Ευχαριστήθηκα πολύ ακούγοντας τέτοιες καλές αναφορές για το νεαρό μαθητή μου από την Ελβετία. Σύντομα τον συνάντησα προσωπικά και με αίτημά του εξέδωσα μια ολόκληρη σειρά από μεταφράσεις του.

Στη διάρκεια μια μεγάλης διαμάχης κατά τη θυελλώδη εκλογική εκστρατεία για το Συνέδριο Ενοποίησης της Στοκχόλμης, ο Ζινόβιεφ κι εγώ μιλήσαμε από κοινού υπερασπίζοντας τη γραμμή μας. Ήταν εκεί που τον άκουσα πρώτη φορά να μιλά σε μια συνεδρίαση. Αμέσως εκτίμησα την ικανότητά του και δοκίμασα επίσης μια ορισμένη έκπληξη: συνήθως τόσο ήσυχος και μάλλον λεπτεπίλεπτος, ζωήρεψε κατά την ομιλία του και μίλησε με μεγάλη θέρμη. Είχε μια ογκώδη και ασυνήθιστα αντηχητική φωνή τενόρου. Ακόμη και τότε συνειδητοποίησα ότι η φωνή του μπορούσε να επιβάλλεται σε ένα ακροατήριο χιλιάδων ατόμων. Σε αυτές τις αξιοσημείωτες φυσικές ποιότητες προσθέτονταν απλά μια άνεση και ευφράδεια λόγου, που ξεπηδούσε από τη διανοητική επινοητικότητα και μια αξιοσημείωτη σύλληψη της λογικής, από την ικανότητα να βλέπει την ομιλία του σαν ένα όλο και να μην επιτρέπει στις λεπτομέρειες να θολώσουν την κατοχή του του κυρίως θέματος. Με τον καιρό, ο Ζινόβιεφ ανέπτυξε συστηματικά όλες αυτές τις ποιότητες και μετέτρεψε τον εαυτό του στον ξεχωριστό δεξιοτέχνη του προφορικού λόγου που γνωρίζουμε σήμερα.

Φυσικά, οι ομιλίες του Ζινόβιεφ δεν είναι τόσο πλούσιες ή γεμάτες νέες ιδέες όπως του πραγματικού ηγέτη της επανάστασης, του Λένιν, και δεν μπορεί να ανταγωνιστεί σε παραστατική δύναμη με τον Τρότσκι, αλλά με την εξαίρεση αυτών των δυο ρητόρων, ο Ζινόβιεφ δεν έχει κανένα ισάξιό του. Δεν γνωρίζω ούτε έναν εσέρο ή μενσεβίκο της ίδιας κλάσης με τον Ζινόβιεφ (και πάλι, με την εξαίρεση του Τρότσκι) σαν ρήτορα του πλήθους, ένα ρήτορα των δρόμων και των μαζικών συγκεντρώσεων.

Ως δημοσιολόγος, ο Ζινόβιεφ διακρίνεται από τις ίδιες ιδιότητες με το ρήτορα Ζινόβιεφ, δηλαδή τη σαφήνεια και την προσβασιμότητα της σκέψης του και ένα λείο και άνετο στιλ, αν και αυτό που κάνει τον Ζινόβιεφ τόσο εξαιρετικά πολύτιμο ως ρήτορα – η αξιοσημείωτη, ακούραστη, επιβλητική ισχύς της φωνής του – χάνεται στο έντυπο.

Δεν πιστεύω, ωστόσο, ότι ο Ζινόβιεφ οφείλει την υψηλή θέση που ήδη κατείχε στο κόμμα μας καιρό πριν την επανάσταση και τον ιστορικό ρόλο που διαδραματίζει τώρα απλά, ή ακόμη και κυρίως, στα ταλέντα του ως ομιλητή και δημοσιολόγου. Σε ένα πολύ πρώιμο στάδιο, ο Λένιν έφτασε να βασίζεται σε αυτόν όχι μόνο σαν ένα πολιτικά έμπειρο φίλο που εμπνεόταν ολοκληρωτικά από το πνεύμα του ίδιου του Βλαντιμίρ Ίλιτς, αλλά σαν έναν άνθρωπο που είχε μια βαθιά κατανόηση των βάσεων του μπολσεβικισμού και που κατείχε μια πολιτική διάνοια της πιο υψηλής τάξης. Ο Ζινόβιεφ είναι αναμφίβολα ένας από τους κύριους συμβούλους της Κεντρικής Επιτροπής μας και ανήκει αναμφισβήτητα στους τέσσερις ή πέντε ανθρώπους που συνιστούν τον πολιτικό εγκέφαλο του Κόμματος.

Ως πρόσωπο, ο Ζινόβιεφ είναι ένας εξαιρετικά ανθρώπινος τύπος, ένας καλός άνθρωπος που είναι υψηλά ευφυής, αλλά κυριολεκτικά μάλλον ντρέπεται γι’ αυτές τις ποιότητές του και μερικές φορές είναι υπερβολικά έτοιμος να προσφύγει στην πανοπλία της επαναστατικής σκληρότητας.

Ο Ζινόβιεφ ενεργούσε πάντα σαν ο ακόλουθος του Λένιν και τον έχει ακολουθήσει παντού. Οι Μενσεβίκοι έχουν διαμορφώσει μια ελαφρά περιφρονητική στάση προς τον Ζινόβιεφ για το ότι ήταν απλά ένας τέτοιος αφοσιωμένος ακόλουθος. Ίσως εμείς της ομάδας Εμπρός(4) είχαμε επίσης μολυνθεί ελαφρά από αυτή τη στάση. Γνωρίζαμε ότι ο Ζινόβιεφ ήταν ένας εξαιρετικός κομματικός εργάτης, αλλά ξέραμε λίγα γι’ αυτόν ως πολιτικό στοχαστή και πολύ συχνά συνηθίζαμε να λέμε ότι ακολουθεί τον Λένιν όπως η κλωστή ακολουθεί τη βελόνα.

Η πρώτη φορά που άκουσα μια διαφορετική εκτίμηση για τον Ζινόβιεφ ήταν από τον Ριαζάνοφ. Συνάντησα τον Ριαζάνοφ στη Ζυρίχη, όπου ζούσε επίσης ο Ζινόβιεφ, και άνοιξα συζήτηση μαζί του για διάφορα ηγετικά μέλη του Κόμματος. Ο Ριαζάνοφ ανέφερε ότι συναντούσε συχνά τον Ζινόβιεφ: «Είναι τρομερός εργάτης. Δουλεύει σκληρά και με εξυπνάδα και ήδη είναι τόσο καλά καταρτισμένος στα οικονομικά και την κοινωνιολογία που έχει ξεπεράσει σε αυτά τα θέματα τους περισσότερους Μενσεβίκους, μάλιστα, θα έλεγα, όλους τους Μενσεβίκους». Αυτή η σύσταση από ένα τέτοιο λόγιο όπως ο Ριαζάνοφ, ήταν ξανά μια ευχάριστη και απροσδόκητη έκπληξη για μένα.

Όταν τελικά εντάχθηκα στο κύριο ρεύμα του μπολσεβικισμού, στράφηκα στο Ζινόβιεφ στη Ζυρίχη. Αναπολήσαμε τις παλιότερες καλές σχέσεις μας και συμφωνήσαμε στους όρους μιας πολιτικής συμμαχίας κυριολεκτικά σε μισή ώρα.

Πολλοί Μπολσεβίκοι, ίσως και όλοι, μεγάλωσαν εξαιρετικά σε ανάστημα από την επανάσταση: τα μεγάλα καθήκοντα, οι μεγάλες ευθύνες και οι πλατιές προοπτικές σπάνε μόνο τα εύθραυστα δοχεία και πάντα χρησιμεύουν νε μεγεθύνουν ανθρώπους που έχουν ένα βαθμό διάνοιας και ενέργειας.

Όμως καμιά ίσως από τις φυσιογνωμίες του κόμματός μας δεν κέρδισε τόσο πολύ σε ανάστημα κατά την επανάσταση όσο ο Γκριγκόρι Οφσέγιεβιτς Ζινόβιεφ.

Ο Λένιν και ο Τρότσκι, ασφαλώς, έχουν γίνει οι πιο πλατιά γνωστές (προσφιλείς ή μισητές) προσωπικότητες της εποχής μας, σχεδόν σε όλη την υδρόγειο. Ο Ζινόβιεφ υπολείπεται ελαφρά σε σχέση με αυτούς, αλλά από την άλλη μεριά ο Λένιν και ο Τρότσκι θεωρούνταν από τόσο καιρό στις γραμμές μας σαν άνθρωποι με τεράστιο ταλέντο, σαν τέτοιοι αδιαφιλονίκητοι ηγέτες, που ή τεράστια άνοδός τους σε ανάστημα κατά την επανάσταση μετά βίας θα προκαλούσε οποιαδήποτε έκπληξη. Ο Ζινόβιεφ επίσης απολάμβανε μεγάλο σεβασμό. Ο καθένας τον θεωρούσε ως τον πιο κοντινό βοηθό και έμπιστο του Λένιν. Γνωρίζοντάς τον ως ένα ταλαντούχο ομιλητή και δημοσιολόγο, έναν άνθρωπο που ήταν εργατικός, εύστροφος και ολοκληρωτικά αφοσιωμένος στην επανάσταση και το κόμμα του, ο καθένας θα πρόβλεπε ότι ο Ζινόβιεφ θα έπαιζε έναν καίριο ρόλο στην επανάσταση και την επαναστατική κυβέρνηση. Αλλά ο Ζινόβιεφ αναμφίβολα ξεπέρασε τις προσδοκίες πολλών ανθρώπων.

Θυμάμαι καλά πώς κατά την οργάνωση της Τρίτης Διεθνούς ο μενσεβίκος Νταν, τότε ακόμη στη Ρωσία, είχε πει με ειρωνικό σαρκασμό: «Τι υπέροχη διαφήμιση για την 3η Διεθνή – να έχει επικεφαλής της τον Ζινόβιεφ». Ασφαλώς η Πρώτη Διεθνής είχε επικεφαλής τον Μαρξ και δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση ανάμεσά τους, αλλά θα ήταν ενδιαφέρον να γνωρίζουμε ποιον ο περιφρονητικός Νταν είχε υπόψη για επικεφαλής της Δεύτερης Διεθνούς. Η Δεύτερη Διεθνής είχε κατά καιρούς μερικούς πολύ μεγάλους ανθρώπους καθοδηγητές αλλά ο πρόεδρος της Τρίτης Διεθνούς δεν έχει κανένα λόγο να φοβάται τη σύγκριση με οποιονδήποτε από αυτούς. Εδώ οι τεράστιες ικανότητές του επιδείχτηκαν με πληρότητα και εδώ απέκτησε το αναμφισβήτητο κύρος του.

Από την αρχή ήταν φανερό ότι ο Ζινόβιεφ δεν αποθαρρύνθηκε από την συντριπτική ευθύνη του πόστου που του εμπιστεύθηκαν. Από την αρχή, και σε αυξανόμενο βαθμό με το χρόνο, επέδειξε εκπληκτική επάρκεια στην εκπλήρωση των καθηκόντων του. Πάντα σταθερός, πάντα ευφυής, πέρασε με αξιοπρέπεια από τις πιο σκληρές δοκιμασίες. Οι άνθρωποι λένε συνήθως για τον Ζινόβιεφ με χαμόγελο ότι είναι ένας άνθρωπος που απέκτησε τέτοια τεράστια εμπειρία ως κοινοβουλευτικός που μπορεί εύκολα να μεταπείσει οποιαδήποτε αντιπολίτευση. Η δεξιότητα του Ζινόβιεφ ως προέδρου έχει πράγματι κερδίσει το γενικό θαυμασμό, αλλά ασφαλώς τα συχνά αρκετά δύσκολα προβλήματα της διπλωματίας που πρέπει να λύνει ο Ζινόβιεφ διευκολύνονται γι’ αυτόν από το γεγονός ότι στις γραμμές της Τρίτης Διεθνούς σπάνια προκύπτουν προβλήματα που δεν μπορεί να αντιμετωπιστούν μέσα στο πλαίσιο της κομματικής πειθαρχίας και των δεσμών της βαθιάς φιλίας.

Δεν υπάρχει ούτε ένα στοιχείο σε όλο τον τεράστιο όγκο υποθέσεων της Διεθνούς που να διαφεύγει της προσοχής του Ζινόβιεφ. Στο βαθμό που ένα πρόσωπο είναι ικανό να συλλάβει την παγκόσμια πολιτική, αυτός είναι αυτό το πρόσωπο. Ποιος δεν γνωρίζει την επαναστατική αποφασιστικότητα του Ζινόβιεφ σε όλες τις διεθνείς διαμάχες, την αδιαλλαξία του, την απαιτητικότητά του, την αυστηρή προσήλωση σε αρχές, χάρη στα οποία πολλοί ξένοι γείτονές μας – κάποτε αποστάτες από τις γραμμές μας – μιλούν για το σιδερένιο χέρι της Μόσχας, για τις δικτατορικές ρωσικές μεθόδους; Ωστόσο, όντας σταθερός όταν χρειάζεται, ο Ζινόβιεφ επιδεικνύει ταυτόχρονα το μέγιστο της προσαρμοστικότητας και της ικανότητας να συμβιβάζεται κατά την ανοικοδόμηση ενός κλονισμένου κόσμου.

Σε αυτά πρέπει να προσθέσει κανείς ότι ο Ζινόβιεφ κέρδισε την αναγνώριση ως ένας από τους πιο διακεκριμένους ρήτορες στη διεθνή σκηνή – ένα πολύ δύσκολο επίτευγμα. Είναι ένα πράγμα να μιλά κανείς στην εθνική του γλώσσα, όπως κάνει η τεράστια πλειοψηφία των συντρόφων μας στην Κομιντέρν, αλλά εντελώς άλλο να αγορεύεις σε μια ξένη γλώσσα. Αν και έχει καλή γνώση των γερμανικών, ο Ζινόβιεφ ακόμη, όπως ο ίδιος τονίζει, δεν μπορεί να τα μιλά σαν Γερμανός. Είναι ακόμη πιο εκπληκτικό και προς έπαινό του, λοιπόν, ότι οι ομιλίες του πάντα κάνουν μια τεράστια εντύπωση όχι μόνο από το περιεχόμενό τους αλλά και από τη δύναμη της ακρίβειας της εκφώνησής τους. Όχι χωρίς λόγο ο αστικός Τύπος δήλωνε μετά τη φημισμένη τρίωρη ομιλία του Ζινόβιεφ στην καρδιά της Γερμανίας, στο Συνέδριο του Κόμματος στη Χάλη(5): «Αυτός ο άνθρωπος διαθέτει μια δαιμονική ισχύ ευγλωττίας».

Ο Ζινόβιεφ επίσης αξιοποιεί αυτές τις ιδιότητες της σταθερότητας, της τακτικής ικανότητας και της ηρεμίας στο πολύ δύσκολο καθήκον της διεύθυνσης της διοίκησης της Πετρούπολης, κάτι που τον έκανε αναντικατάστατο σε αυτή τη δουλειά, επίσης, παρά τα συχνά αιτήματα της Κομιντέρν προς την Κεντρική Επιτροπή ότι ο Ζινόβιεφ θα έπρεπε να δουλεύει αποκλειστικά γι’ αυτούς.

Θα ήθελα να αναφέρω ένα ακόμη χαρακτηριστικό του Ζινόβιεφ – τη θετικά ρομαντική αφοσίωσή του στο Κόμμα του. Ο κανονικά νηφάλιος και πολυάσχολος Ζινόβιεφ φτάνει σε διθυραμβικά ύψη αγάπης για το Κόμμα στις επίσημες ομιλίες που κάνει με αφορμή διάφορες κομματικές επετείους.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο πρόσωπο του Ζινόβιεφ το ρωσικό εργατικό κίνημα ανέδειξε όχι μόνο έναν από τους μεγάλους ηγέτες του, αλλά επίσης, πλάι στον Λένιν και τον Τρότσκι, παρήγαγε μια από τις αποφασιστικές φυσιογνωμίες του παγκόσμιου εργατικού κινήματος.