İlk nəşr ili: 1848.
Marxists.org saytında dərc olunma tarixi: 2022-ci ilin
yanvarı.
Avropada bir kabus dolaşmaqdadır – kommunizm kabusu. Köhnə Avropanın bütün qüvvələri: papa və çar, Metternix və Gizə, fransız radikalları və alman polisləri bu kabusa qarşı müqəddəs bir təqib üçün birləşmişlər.
Heç elə bir müxalifətçi partiya varmı ki, hakimiyyət başında duran düşmənləri onu kommunist partiyası adlandırıb bədnam etməsinlər? Heç elə bir müxalifətçi partiya varmı ki, istər müxalifotin nisbətən qabaqcıl nümayondolərini, istərso də öz irticaçı düşmonlərini kommunizmdə ittiham edib damğalamasın?
Bu faktdan iki notico çıxır.
Artıq bütün Avropa qüvvələri kommunizmi bir qüvvo hesab edir.
Artıq indi kommunistlərin öz baxışlarını, öz məqsədlərini, öz niyyətlərini bütün dünya qarşısında açıq söyləməli olduqları və kommunizm kabusu haqqındakı ofsanələrə qarşı partiyanın öz manifestini irəli sürmoli olduqları vaxt gəlib çatmışdır.
Bu məqsədlo ən müxtolif millotlərin kommunistləri Londonda toplaşıb ingilis, fransız, alman, italyan, flamand və Danimarka d1 Sex ustası illərində nəşr olunan aşağıdakı «Manifest»i tərtib etdilər.
İndiyə qədər mövcud olan bütün cəmiyyətlərin tarixi[2] siniflər mübarizəsi tarixi olmuşdur.
Azad insanla qul, patritsi ilə plebey, mülkodarla tohkimli, usta[3] ilə şagird, müxtəsor, zalımla məzlum arasında obodi bir antaqonizm olmuş, onlar gah gizli, gah da açıq şokildə daim bir-biri ilə mübarizə aparmışlar və bu mübarizə homişo bütün cəmiyyət binasının inqilabi surədtdə yenidən qurulması və ya mübarizə edən siniflərin hamısının məhv olması ilə noticolonmişdir.
Əvvəlki tarixi dövrlərdə biz, demək olar, hər yerdə cəmiyyətnn tamamilə müxtolif silklərə parçalandığını – müxtolif ictimai mövqelərin tam bir pillokonini görürük. Qədim Romada patritsilərə, atlılara, plebeylərə, qullara; orta osrlərdə feodal ağalara, vassallara, sex ustalarına, şagirdlərə, tohkimlilərə, həm də bu siniflərin demək olar, hər birində də xüsusi dərəcolərə rast gəlirik.
Dağılmış feodalizm cəmiyyətinin içərisindən meydana çıxan müasir burjua cəmiyyəti sinfi ziddiyyətləri məhv etmodi. Bu cəmiyyət ancaq köhnələrin əvəzinə yeni sinifləri, yeni zülm şəraitini və yeni mübarizə formalarını meydana gotirdi.
Lakin bizim dövr, burjuaziya dövrü bununla fərqlənir ki, o, sinfi ziddiyyətləri sadoloşdirmişdir: cəmiyyət getdikco daha artıq dərəcədə bir-birinə düşmon olan iki böyük cəbhəyə, birbirinə qarşı duran iki böyük sinfə – burjuaziya ilə proletariata parçalanir. Orta əsrlərin təhkimlilərindən ilk şəhərlərin azad əhalisi meydana gəlmiş; həmin şəhərlilər silkindən burjuaziyanin ilk ünsürləri inkişaf etmişdir.
Amerikanin və Afrika ətrafindan dəniz yolunun kəşf edilməsi yüksəlməkdə olan burjuaziya üçün yeni fəaliyyət sahəsi yaratdi. Ost-hind və Çin bazarlari, Amerikanin məskunlaşdirilmasi, müstəmləkələrlə mübadilə, mübadilə vasitələrinin və ümumiyyətlə əmtəələrin miqdarinin artmasi ticarətə, dənizçiliyə, sənayeyə o vaxta qədər misli görünməmiş bir təkan verdi və bununla da dağilmaqda olan feodalizm cəmiyyətində inqilabi ünsürün sürətlə inkişafina səbəb oldu.
Sənayenin əvvəlki feodal və ya sex quruluşu yeni bazarlarla birlikdə artan tələbi daha ödəyə bilmirdi. Onun yerini manufaktura tutdu. Orta sənaye silki sex ustalarini sixişdirib aradan çixartdi; müxtəlif korporasiyalar arasindaki əmək bölgüsü yəx olub öz yerini ayrica bir emalatxana daxilində əmək bölgüsünə verdi.
Lakin bazarlar getdikcə böyüyür, tələb getdikcə artirdi. Bunu daha manufaktura da ödəyə bilmədi. Onda buxar və maşin sənayedə inqilab yaratdi. Manufakturanin yerini müasir iri sənaye tutdu, orta sənaye silkinin yerini milyoner sənayeçilər, bütöv sənaye ordularinin başçilari, müasir burjualar tutdu.
İri sənaye Amerikanin kəşfi ilə hazirlanan ümumdünya bazarini yaratdi. Ümumdünya bazari ticarətin, dənizçiliyin və qurudaki nəqliyyat vasitələrinin nəhəng inkişafina səbəb oldu. Bu iso öz növbəsindo, sənayenin genişlonmosinə təsir göstərdi və sənaye, ticarot, donizçilik, domir yollar artdiği dərəcədə də burjuaziya inkişaf edirdi, o, öz kapitallarini artirir və orta osrlərdən irs qalmiş bütöv sinifləri sixişdirib arxa siraya atirdi.
Beləliklə, biz görürük ki, müasir burjuaziyanin özü uzun müddot davam edən bir inkişaf prosesinin, istehsal və mübadilə üsulunda bir sira çevrilişlərin mohsuludur.
Burjuaziyanin inkişafindaki bu pillələrin hər birində müvafiq siyasi müvəffəqiyyət qazanilmişdir. Feodallarin hökmranliği dövründə məzlum silk olan burjuaziya kommunada[4] silahli və öz-özünü idarə edən assosiasiya olmuşdur, bir yerdə müstoqil şəhər respublikasi olmuş, başqa bir yerdə monarxiyanin vergi veron üçüncü silki olmuş[5], sonra, manufaktura dövründə iso silkli və ya mütləq monarxiyada zadoganlarin əksi olmuş və ümumiyyətlə iri monarxiyalarin başlica osasi olmuşdur, nəhayot, iri sənaye və ümumdünya bazari yarandiği zamandan etibaron burjuaziya müasir nümayondoli dövlotdə özü üçün müstəsna siyasi hökmranliq qazanmişdir. Müasir dövlot hakimiyyəti – yalniz bütün burjuaziya sinfinin ümumi işlərini idarə edən bir komitodir.
Burjuaziya tarixdə son dərəco inqilabi rol oynamışdır.
Burjuaziya hakimiyyət başına gəldiyi hər yerdə bütün feodal, patriarxal, idillik münasibətləri dağıtmışdır. O, insanı öz «təbii hökmdarlarına» bağlayan alabozək feodal buxovlarını amansızlıqla qırmış və insanlar arasında quru bir monfootporostlik, amansız «nağd pul» olaqosindən başqa heç bir olaqo saxlamamışdır. O, dini vəcd, cəngavor coşqunluğu və meşşan sentimentallığının müqəddos hoyocanlarını fərdi monfootporostliyin buzlu sularında qorq etmişdir. O, insanın şoxsi loyaqotini mübadilə doyorinə çevirmiş, ota olunan və əldə edilən saysız-hesabsız azadlıqları yeganə vicdansız bir ticarot azadlığı ilə əvəz etmişdir. Bir sözle, o, dini və siyasi xülyalar pordosinə bürünmüş istismarı açıq, hoyasız, müstoqim və rohmsiz bir istismarla əvəz etmişdir.
Burjuaziya o vaxta qədər şorofli sayılan və ehtiramlı bir hoyocanla baxılan bütün foaliyyət növlərini müqəddəslik halosindən mohrum etmişdir. Hokimi, hüquqşünası, keşişi, şairi, elm adamını o özünün pulla tutulan muzdlu işçilərinə döndərmişdir.
Burjuaziya ailə munasibətlərinin inco sentimental pordosini atmış və bunları xalis pul münasibətlərindən ibarot etmişdir. Burjuaziya göstərmişdir ki, orta osrlərdə işlodilən və irticaçıları bu qədər heyran edən kobud zərakılıqla bərabər təbii olaraq tənbollik və süstlük də var imiş. O ilk dofo olaraq göstərmişdir ki, insan foaliyyəti nələrə nail ola bilər. O heç də Misir ehramlarına, Roma su kəmərlərinə və qotik kilsələrə bonzəməyon incosənət xarüqələri yaratmışdır; o, heç də xalqların köçmosinə və səlib yürüşlərinə bonzəməyon yürüşlər etmişdir.
Burjuaziya istehsal alətləeridə daim çevrilişlər etmodən, demoli, istehsal münasibətlərini, habelə bütün ictimai münasibətlər mocmusunu inqilabiloşdirmodən mövcud ola bilməz. Bütün keçmiş sənaye siniflərinin mövcud olması üçün birinci şərt iso, əksinə, köhnə istehsal üsulunu doyişməz şokildə saxlamaq idi. İstehsaldakı aramsız çevrilişlər, bütün ictimai münasibətlərdə fasilosiz sarsıntılar, daimi inamsızlıq və hərokot burjua dövrünü bütün başqa dövrlərdən fərqləndirir. Donub qalmış və pas atmış bütün münasibətlər, bunlarla yanaşı olaraq osrlər boyu müqəddos sayılan təsovvür və baxışlar dağılıb gedir, yeni əməlo gəlonlərin hamısı hələ bərkişmodən köhnəlmiş olur. Silklərə məxsus və durğun olan hər şey yəx olub gedir, müqəddos sayılan hər şey murdarlanır və insanlar, nəhayot, hoyatdakı vəziyyətlərinə və qarşılıqlı münasibətlərinə açıq gözlo baxmalı olurlar.
Mohsul satışını daim artırmaq tolobatı üzündən burjuaziya bütün yer üzünü dolaşır. O hər yerə soxulmalı, hər yerdə kök salmalı, hər yerdə olaqo düzəltmoli olur.
Burjuaziya ümumdünya bazarını istismar etmək yolu ilə bütün ölkolərin istehsal və istehlakını kosmopolitik şoklo salmışdır. İrticaçıların çox böyük toossüfünə sobob olsa da, o, sənayeni milli zəmindən mohrum etmişdir. Ən qədim milli sənaye saholəri məhv edilmiş və hər gün məhv edilmokdodir. Bunları yeni sənaye saholəri sıxışdırıb aradan çıxarır, yeni sənaye saholərinin işo salınması bütün modoni millotlər üçün ölüm-dirim mosəlosi olur və bu saholər daha yerli xammalı deyil, yer üzünün ən uzaq guşolərindən gotirilən xammalı emal edir, tokco həmin ölkonin öz daxilində deyil, habelə dünyanın hər yerində işlodilən fabrik mohsulları hazırlayır. Votən mohsulları ilə ödonilən köhnə tolobat əvəzinə yeni tolobat meydana gəlir və bunu ödomək üçün ən uzaq ölkolərin və ən müxtolif iqlimli yerlərin mohsulları tolob olunur. Köhnə yerli və milli qapalılığın və öz istehsal mohsulları hesabına yaşamağın yerini millotlərin hərtərofli olaqosi və onların birbirindən hərtərofli asılılığı tutur. Bu eyni dərəcədə həm maddi, həm də mənəvi istehsala aiddir. Ayrı-ayrı millotlərin mənəvi foaliyyətinin bohroləri ümumi mal olur. Milli birtəroflilik və mohdudluq getdikco daha da qeyri-mümgün olur, bir çox milli və yerli ədəbiyyatdan bir ümumdünya ədəbiyyatı yaranır.
Burjuaziya bütün istehsal alətləerii sürotlə tokmilloşdirmək və noqliyyat vasitolərini sonsuz dərəcədə asanlaşdırmaq yolu ilə bütün millotləri, hotta ən barbar millotləri də modoniyyətə colb edir. Burjuaziyanın omtooləri ucuz qiymotə olur və bu ağır artilleriyanın köməyi ilə o hər cür Çin səddini yıxıb dağıdır və barbarların xaricilərə qarşı ən qızğın nifrətini təslim olmağa vadar edir. O bütün millotləri məhv olmaqla qorxudaraq burjua istehsal üsulunu qəbul etməyə mocbur edir, öz yerlərində onları modoniyyət deyilən şeyi totbiq etməyo, yoni burjua olmağa vadar edir. Bir sözle, o özü üçün özünə bonzər və özü kimi bir alom yaradır.
Burjuaziya kondi şəhərin hökmranlığına tabe etmişdir. O, çox böyük şəhərlər yaratmış, kənd ohalisinə nisbətən şəhər ohalisinin sayını son dərəco artırmış və beləliklo, ohalinin xeyli hissosini avam kənd hoyatından ayırmışdır. O, kondi şəhərdən asılı etdiyi kimi, barbar və yarım barbar ölkoləri də modoni ölkolərdən, kondli xalqları burjua xalqlardan, Şərqi Qərbdən asılı etmişdir.
Burjuaziya istehsal vasitolərinin, mülkiyyətin və ohalinin dağınıqlığını getdikco daha çox məhv edir. O, ohalini sıxlaşdırmış, istehsal vasitolərini morkozloşdirmiş, mülkiyyəti az bir miqdar adamın olində təmərküzloşdirmişdir. Bunun zəruri noticosi siyasi morkozloşmo olmuşdur. Müxtolif mənafeyi, qanunları, hökumotləri, gömrük vergiləri olan və bir-biri ilə, demək olar, yalnız ittifaq münasibətləri saxlayan müstəqil əyalətlər bir hökuməti, bir qanunvericiliyi, bir milli sinfi mənafeyi, bir gömrük sərhədi olan bir millət halında birləşmiş oldular.
Burjuaziya yüz ildən az davam edən öz sinfi hökmranlığı zamanı bütün əvvəlki nəsillərin hamısının yaratdığından sayca daha çox və daha əzəmətli məhsuldar qüvvələr yaratmışdır. Təbiət qüvvələri ram edilmiş, maşınlı istehsal yaradılmış, sənaye və əkinçilikdə kimya tətbiq edilmiş, buxar gəmiləri işə salınmış, dəmir yollar, elektrik teleqrafı çəkilmiş, yer üzünün bütöv qitələrindən əkinçilik üçün istifadə edilməyə başlamış, çaylar kəmiçilik üçün yararlı hala salınmış, sanki yer altından böyük əhali kütlələri meydana gəlmişdir, – keçən əsrlərdən hansı güman edə bilərdi ki, ictimai əmək daxilində bu qədər məhsuldar qüvvələr yatıb qalır!
Beləliklə, biz gördük ki, burjuaziyanın əmələ gəlməsi üçün əsas təşkil edən istehsal və mübadilə vasitələri feodalizm cəmiyyətində yaranmışdır. Bu istehsal və mübadilə vasitələri muəyyən inkişaf pilləsinə çatdıqda, feodalizm cəmiyyətindəki istehsal və mübadilə münasibətləri, əkinçilik və sənayenin feodal qaydasında təşkili, bir sözlə, feodal mülkiyyət münasibətləri inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələrə daha uyğun gəlmədi. Onlar istehsalı inkişaf etdirmək əvəzinə onu ləngidirdi. Onlar istehsal üçün bir buxov olmuşdu. Bu buxovları qırıb dağıtmaq lazım idi və onlar dağıdıldı.
Onların yerini azad rəqabət tutdu, buna müvafiq ictimai və siyasi quruluş, burjuaziya sinfinin iqtisadi və siyasi hökmranlığı əməlo gəldi.
Bizim gözümüz qarşısında da belə bir hərokot baş verir. Burjua istehsal və mübadilə münasibətlərinə, burjua mülkiyyət münasibətlərinə malik olan və sanki ecazkarlıqla bu qədər qüdrotli istehsal və mübadilə vasitoləri yaratmış olan müasir burjua cəmiyyəti öz ofsunlarının yer altından çağırdığı qüvvələrin daha öhdosindən gəlo bilməyon bir sehrbaza bonzəyir. Artıq on illərdən bəri sənaye və ticarotin tarixi müasir istehsal münasibətlərinə qarşı, burjuaziyanın və onun hökmranlığının varlığı üçün şərt olan mülkiyyət münasibətlərinə qarşı müasir mohsuldar qüvvələrin yalnız hoyocanı tarixindən ibarotdir. Vaxtaşırı tokrar olunub, bütün burjua cəmiyyətinin varlığını getdikco daha böyük bir zəhmlo tohlükə altına alan ticarot böhranlarını göstərmək kifayotdir. Ticarot böhranları zamanı hər dofo noinki hazırlanmış mohsulların, hotta yaradılmış mohsuldar qüvvələrin də xeyli hissosi məhv edilir. Böhranlar zamanı, bütün əvvəlki dövrlərə monasız bir şey kimi görünə bilən ictimai epidemiya – ifrat istehsal epidemiyası baş verir. Cəmiyyət birdon-birə geriyə atılır, qoflotən başlanan barbarlıq halına düşür, sanki aclıq, ümumi dağıdıcı bir müharibo cəmiyyəti bütün hoyat vasitolərindən mohrum etmişdir; elo bil sənaye və ticarot məhv edilmişdir, – həm da noyə görə? Ona görə ki, cəmiyyət olduqca çox modaniyyətə malikdir, onun olduqca çox yaşayış vasitoləri var, olduqca böyük sənaye və ticaroti vardır. Onun ixtiyarında olan mohsuldar qüvvələr daha burjua mülkiyyət münasibətlərinin inkişafına xidmot etmir; əksinə, bu qüvvələr həmin münasibətlər üçün hoddindən çox böyük olmuşdur, burjua münasibətləri bu qüvvələrin inkişafını longidir, buna görə də mohsuldar qüvvələr həmin sədləri aşmağa başladıqda, bütün burjua cəmiyyətini sarsıdır, burjua mülkiyyətinin varlığını tohlükə altına alır. Burjua münasibətləri mohsuldar qüvvələrin yaratdığı sorvoti öz içərisinə sığışdırmaqda çox mohdud olmuşdur. – Burjuaziya böhranları na yolla aradan qaldırır? Bir tərofdən külli miqdar mohsuldar qüvvələri mocburiyyət üzündən məhv etmək yolu ilə, digor tərofdən, yeni bazarlar tutmaq və köhnə bazarları daha çox istismar etmək yolu ilo. Demoli, nə ilo? Daha geniş, daha sarsıdıcı böhranlar hazırlamaqla və bunlara müqavimot göstərə bilocok vasitoləri azaltmaqla.
Feodalizmi yıxarkon burjuaziyanın istifadə etdiyi silah indi burjuaziyanın özünə qarşı yönəldilir.
Lakin burjuaziya noinki onu məhv edəçək bir silah hazırlamışdır; o, homçinin bu silahı ona qarşı çevirəcok adamları da – müasir fəhlələri, proletarları da yaratmışdır. Burjuaziya, yoni kapital nə dərəcədə inkişaf edirso, proletariat, müasnr fəhlələr sinfi də eyni dərəcədə inkişaf edir; bu fəhlələr yalnız o zaman yaşaya bilərlər ki, iş tapa bilsinlər, işi iso yalnız o vaxta qədər tapa bilərlər ki, onların oməyi kapitalı artırsın. Özlərini tək-tək satmağa mocbur olan bu fəhlələr alınıb satıla bilən hər bir başqa şey kimi omtoodirlər, buna görə də rəqabətdəki bütun təsadüflər, bazardaki bütün doyişikliklər onlara da eyni dərəcədə təsir göstərir.
Maşin totbiqinin və omək bölgüsünün artmasi noticosində proletarlarin oməyi hər çür müstoqil xarakterini, bununla birlikdə iso fəhlə üçün hər cür maraği da itirmişdir. Fohlo maşinin sadoco bir olavosi olur, ondan ən sado, ən yeknosoq və ən asanliqla öyronilə bilən işlər tolob olunur. Buna görə də fəhləyə çəkilən xorclər, demək olar, ancaq onu yaşatmaq və nəslini davam etdirmək üçün lazim gələn yaşayiş vasitolərindən ibarot olur. Lakin hər bir omtoonin, demoli, habelə əməyin[6]4 də qiymoti onun istehsal xorclərinə bərabərdir. Buna görə də əməyin maraqsiz olmasi nə qədər artirsa, omək haqqi da bir o qədər azalir. Bundan olavo: maşin totbiqi və omək bölgüsü nə qədər artirsa, istər iş saatlarinin sayinin artmasi hesabina, istərso hər bir müoyyən müddot orzində tolob olunan əməyin miqdarinin artmasi, maşinlarin iş sürotinin artmasi və i. a. hesabina əməyin miqdari da bir o qədər artir.
Müasir sənaye patriarxal ustanin kiçik emalatxanasini sənaye kapitalistinin iri fabrikinə çevirmişdir. Fabrikə toplanan fəhlə kütlələri osgori qaydada təşkil olunurlar. Onlar sənaye ordusunun siravi osgorləri olaraq tam bir iyerarxiya təşkil edən kiçik zabitlərin və zabitlərin nozaroti altinda saxlanirlar. Onlar tokco burjuaziya sinfinin, burjua dövlotinin qulu olmaqla qalmirlar, maşin, nozarotçi və ən əvvəl hər bir burjua-fabrikçi özü onlari hər gün və hər saat osarot altinda saxlayir. Bu istibdadin güddüyü məqsədin qazanc götürmək olduğu nə qədər açiq bildirilirso, bu istibdad bir o qədər alçaq və iyronc olur, bir o qədər çox qozəb doğurur.
Əl oməyi nə qədər az moharot və qüvvo tolob edirso, yoni müasir sənaye nə qədər çox inkişaf edirso, kişi əməyini qadin və uşaq oməyi bir o qədər çox sixişdirib aradan çixarir. Fohlo sinfinə monsub olanlarin cins və yaş fərqləri hər bir ictimai ohomiyyətini itirir. Burada yalniz yaş və cinsindən asili olaraq müxtolif xorc tolob edən işlok alotlər mövcuddur. Fabrikaçi fəhlələri istismar edib qurtardiqda və fəhlə, nəhayot, öz omək haqqiii noqd pulla aldiqda, burjuaziyanin başqa hissələri – ev sahibi, dükançi, səlomçi və s. onun üstünə atilir.
Orta silkin aşaği təbəqələri: xirda sənayeçilər, xirda alverçilər və rentaçilar, sənətkarlar və kondlilər – bütun bu siniflər proletariat siralarina enirlər, qismon ona görə ki, onlarin kiçik kapitali iri sənaye müossisələri düzəltmək üçün kifayot etmir və bu kapital daha böyük kapitalistlərin rəqabətinə davam gotirmir, qismon də ona görə ki, yeni istehsal metodlari totbiq edilmosi noticosində onlarin peşokar moharoti qiymotdən düşür. Əhalinin bütün siniflərindən proletariat belə əməlo gəlir.
Proletariat müxtəlif inkişaf pillələrindən keçir. Onun burjuaziyaya qarşı mübarizəsi həyata qədəm qoyduğu gündən başlanır.
Əvvəlcə ayrı-ayrı fəhlələr, sonra bir fabrikin fəhlələri, daha sonra isə muəyyən bir yerdə bir əmək sahəsinin fəhlələri onları bilavasitə istismar edən ayrıca bir burjuaya qarşı mübarizə aparırlar. Fəhlələr öz zərbələrini təkcə burjua istehsal münasibətlərinə qarşı deyil, habelə istehsal alətlərinin özünə qarşı yönəldirlər; onlar rəqabət edən xarici əmtəələri məhv edir, maşınları sındırır, fabrikləri yandırır, orta əsr fəhləsinin əldən çıxmış vəziyyətini zərla bərpa etməyə çalışırlar.
Bu pillədə fəhlələr bütün ölkəyə səpələnmiş və rəqabət üzündən parçalanmış bir kütlə halındadırlar. Fəhlə kütlələrinin birliyi hələ özlərinin birləşməsi nəticəsi deil, yalnız burjuaziyanın birləşməsi nəticəsidir; burjuaziya isə öz siyasi məqsədlərinə çatmaq üçün bütün proletariatı hərəkətə gətirməlidir və hələlik onu hərəkətə gətirə bilər. Deməli, bu pillədə proletarlar öz düşmənlərinə qarşı deyil, düşmənlərinin düşmənlərinə qarşı – mütləq monarxiya qalıqlarına, torpaq sahiblərinə, sənayeçi olmayan burjualara, xırda burjualara qarşı mübarizə edirlər. Beləliklə, bütün tarixi hərəkat burjuaziyanın əlində cəmlənir; belə şəraitdə qazanılan hər bir qələbə burjuaziyanın qələbəsidir.
Lakin sənaye inkişaf etdikcə, proletariat nəinki sayca artır; o, böyük kütlələr halında toplaşır, onun qüvvəsi artır və o həmin qüvvəni getdikcə daha çox hiss edir. Maşınlar ayrı-ayrı omək növləri arasındakı fərqləri get-gedə daha çox aradan qaldırdıqca və omək haqqını, demək olar, hər yerdə eyni dərəcədə aşağı soviyyəyə saldıqca, proletariatın mənafeyi və hoyat şəraiti də get-gedə daha artıq dərəcədə bərabərloşir. Burjualar arasında artmaqda olan rəqabət və bunun doğurduğu ticarot böhranları noticosində fəhlələrin omək haqqı getdikco daha az sabit olur; maşınların getdikco daha sürotlə inkişaf edib arası kosilmodən tokmilloşmosi üzündən proletarların hoyat vəziyyəti getdikco daha az tomin edilmiş olur; ayrıca bir fəhlə ilə ayrıca bir burjua arasındakı toqquşmalar getdikco daha artıq dərəcədə iki sinif arasındakı toqquşma xarakteri alır. Fohlələr başlayıb burjualara qarşı koalisiyalar[7] təşkil edirlər; onlar öz omək haqlarını müdafie etmək üçün birgo çıxış edirlər. Onlar baş verə bilocok toqquşmalar zamanı özlərini vosaitlə tomin etmək üçün hotta daimi assosiasiyalar təsis edirlər. Bozi yerlərdə mübarizə açıq üsyanlara çevrilir.
Fohlələr arabir qalib gəlirlər, lakin bu qəlobolər yalnız keçici bir qəlobodir. Onların apardığı mübarizənin həqiqi noticosi bilavasitə müvəffəqiyyət olmayıb, fəhlələrin getdikco daha geniş miqyasda birloşmosi olur. İri sənayenin yaratdığı və müxtolif yerlərin fəhlələri arasında olaqo düzəldən noqliyyat vasitolərinin daim artması fəhlələrin birloşmosinə kömək edir.
Hər yerdə eyni xarakter daşıyan mübarizənin bir çox yerli ocaqlarını morkozloşdirib vahid milli, sinfi mübarizə halına salmaq üçün də yalnız bu olaqo lazımdır. Hər bir sinfi mübarizə iso siyasi mübarizədir. Orta osrlərdə kondarası yollar şəraitində şəhərlilərin birloşmosi üçün yüz illər lazım gəldiyi halda, domir yollar sayosində müasir proletarlar bir neço il orzində birloşirlər.
Proletarların bir sinif halında və beləliklo də siyasi partiya halında bu cür təşkil olunmasını fəhlələrin öz arasındakı rəqabət hər dədiqə yenidən pozur. Lakin proletarlar daim yenidən təşkil olunur və onların təşkili hər dofo daha güclü, daha möhkom və daha qüdrotli olur. Proletarların təşkil olunması burjuaziyanın ayrı-ayrı təbəqələri arasındakı çəkişmolərdən istifadə edib, fəhlələrin ayrı-ayrı mənafeyini qanunvericilik yolu ilə qəbul etməyə mocbur edir. Məsələn , İngiltərodə on saatlıq iş günü haqqında qanun. Ümumiyyətlə, köhnə cəmiyyət daxilindəki toqquşmalar proletariatın inkişaf prosesinə bir çox cohotdən kömək edir. Burjuaziya arası kosilmodən mübarizə aparır: əvvəlco aristokratiyaya qarşı, sonra da burjuaziyanın özünün o hissələrinə qarşı mübarizə aparır ki, bunların mənafeyi sənayenin tərəqqisinə zidd çıxır, habelə daim bütün xarici ölkolərin burjuaziyasına qarşı mübarizə edir. Bütün bu vuruşmalarda burjuaziya proletariata müraciot etməyo, onu köməyə çağırmağa və beləliklo də onu siyasi hərokata colb etməyə mocburdur. Demoli, burjuaziya özü öz tohsilinin ünsürlərini[8], yoni özünün oleyhinə olan bir silahı proletariata verir.
Sonra, gördüyümüz kimi, sənayenin tərəqqisi hakim sinfin bütöv təbəqələrini proletariatın sıralarına atır, yaxud, ən azı, onların hoyat şəraiti üçün tohlükə yaradır. Onlar da proletariata böyük miqdarda tohsil ünsürləri gotirirlər.
Nohayot, sinfi mübarizə qoti nöqtoyə yaxınlaşdığı dövrlərdə hakim sinif daxilindo, bütün köhnə cəmiyyət daxilində pozulma prosesi elo coşqun, elo kəskin bir xarakter alır ki, hakim sinfin kiçik bir hissosi öz sinfindən üz döndərir və inqilabçı sinfə, gəlocoyin sahibi olacaq sinfə qoşulur. Buna görə də keçmişdə zadoganların bir hissosi burjuaziyanın tərofinə keçdiyi kimi, indi də burjuaziyanın bir hissosi, yoni tarixi hərokatın butün gedişini nozəri cohotdən başa düşmək dərəcosinə yüksəlmiş olan burjua-ideoloqların bir hissosi proletariatın tərofinə keçir. İndi burjuaziyaya qarşı duran bütün siniflərdən yalnız proletariat həqiqotən inqilabçı sinifdir. İri sənaye inkişaf etdikco, bütün başqa siniflər pozulub məhv olur, proletariat iso bu sənayenin öz mohsuludur.
Orta silklər: xırda sənayeçi, xırda alverçi, sənətkar və kondli – bunların hamısı burjuaziya ilə ondan ötrü mübarizə edir ki, orta silk olmaq etibarı ilə öz varlığını məhv olmaqdan xilas etsin. Demoli, onlarda inqilabi ohvali-ruhiyyə deyil, mühafizəkar ohvali-ruhiyyə vardır. Hotta daha artıq, onlarda mürtoce oh-vali-ruhiyyə vardır. Onlar tarixin çarxını geri döndərməyə çalışırlar. Əgor onlarda inqilabi ohvali-ruhiyyə varsa, bu ancaq o halda olur ki, onlar proletariat sıralarına keçmoli olsunlar, onlar öz hazırkı mənafeyini deyil, gələcək mənafeyini müdafie etsinlər, öz nöqteyi-nozərlərini tərk edib proletariatın nöqteyi-nozərinə keçsinlər.
Köhnə cəmiyyətin ən aşağı təbəqələrinin çürümosinin passiv mohsulu olan lümpen-proletariatı bozi yerlərdə proletar inqilabı hərokata colb edir, lakin lümpen-proletariat bütün öz hoyat vəziyyətinə görə özünü mürtoce fitnələr üçün satmağa xeyli artıq dərəcədə maildir.
Köhnə cəmiyyətin hoyat şəraiti proletariatın hoyat şəraitində artıq məhv edilmişdir. Proletariatın mülkiyyəti yəxdur; onun öz arvad – uşağına olan münasibəti daha burjua ailə münasibətlərinə əsla bonzəmir; müasir sənaye oməyi, istər İngiltərodo, istərso Fransada, istər Amerikada, istərso Almaniyada eyni olan müasir kapital osaroti proletarın hər cür milli xarakterini silib atmışdır. Qanunlar, oxlaq, din – bunların hamısı onun nozərində burjuaziyanın mənafeyini pordoloyon burjua mövhumatından başqa bir şey deyildir. Bütün əvvəlki siniflər, hökmranlığı ollərinə keçirdikdən sonra, hoyatda əldə etmiş olduqları mövqeyi möhkomlotməyə çalışaraq, bütün cəmiyyəti özlərinin monimsəmə üsulunu tomin edən şəraitə tabe edirlər. Proletarlar iso yalnız özlərinin indiki monimsəmə üsulunu, beləliklo də bütövlükdə indiyə qədər mövcud olan bütün monimsəmə üsulunu məhv etdikdo, ictimai mohsuldar qüvvələri əldə edə bilərlər. Proletarların qorunulmalı olan heç bir şeyi yəxdur, onlar indiyə qədər xüsusi mülkiyyəti qoruyan və tomin edən hər şeyi dağıtmalıdırlar.
İndiyə qədər baş veron bütün hərokat azlığın hərokatı olmuş və ya azlığın mənafeyi üçün baş vermişdir. Proletar hərokatı böyük çoxluğun mənafeyi üçün çoxluğun müstoqil hərokatıdır. Rosmi cəmiyyəti təşkil edən təbəqələrdən ibarot olub proletariat üzərində ucalan bütün üstqurum darmadağın olmasa, müasir cəmiyyətin ən aşağı təbəqosi olan proletariat ayağa qalxıb qəddini düzəldə bilməz.
Proletariatın burjuaziyaya qarşı mübarizəsi məzmun etibarı ilə olmasa da, forma etibarı ilə əvvəlco milli mübarizə olur. Hər bir ölkonin proletariatı əvvəlco, əlbəttə, öz burjuaziyasını aradan qaldırmalıdır.
Biz proletariatın inkişafının ən ümumi morhələlərini təsvir edərkon, mövcud cəmiyyət daxilində az-cox gizli şokildə olan votəndaş müharibəsini, onun açıq inqilaba çevrildiyi və proletariatın burjuaziyanı zərla yıxıb öz hökmranlığını qurduğu nöqtoyə qədər nozərdən keçirdik.
Gördüyümüz kimi, indiyə qədər mövcud olan bütün cəmiyyətlər zalım siniflərlo məzlum siniflər arasındakı antaqonizmo osaslanırdı. Lakin müoyyən bir sinfi zülm altında saxlamağın mümkün olması üçün elo bir şərait tomin etmək lazımdır ki, zülm edilən sinif, heç olmazsa, bir qul kimi dolana bilsin. Tohkimli vəziyyətində olan kondli gəlib kommuna üzvü vəziyyətinə çatdığı kimi, feodal mütləqiyyətinin boyunduruğu altında olan xırda burjua da gəlib burjua vəziyyətinə çatmışdır. Müasir fəhlə iso, sənaye tərəqqi etdikco, əksinə, öz sinfinin hoyat şəraitindən yüksoyə qalxmaq deyil, getdikco daha aşağı enir. Fohlo pauper olur, pauperizm iso ohalidən və sorvotdən daha sürotlə artır. Bu aydın göstərir ki, burjuaziya daha cəmiyyətin hakim sinfi olaraq qalmağa və öz sinfinin hoyat şəraitini tənzimedici bir qanun kimi bütün cəmiyyətə qəbul etdirməyə qabil deyildir.
O, hökmranlıq etməyə qabil deyildir, çünki öz qulunun hotta qul soviyyəsində yaşamasını da tomin edə bilmir, çünki öz qulunun elo bir vəziyyətə enmosinə yol vermək mocburiyyətində qalır ki, bu zaman burjuaziya onun hesabına yeyib dolanmaq əvəzinə, özü onu yedizdirib dolandırmalı olur. Cəmiyyət daha burjuaziyanın hakimiyyəti altında yaşaya bilmir, yoni burjuaziyanın hoyatı daha cəmiyyətə uyğun gəlmir.
Burjuaziya sinfinin varlığı və hökmranlığı üçün osas şərt sorvotin xüsusi şoxslər olində toplanması, kapitalın əməlo gəlmosi və artmasıdır. Kapitalın mövcud olması üçün şərt muzdlu əməkdir. Muzdlu omək yalnız fəhlələrin öz arasındakı rəqabət gücünə davam edir. Sonayenin tərəqqisi – burjuaziya istər-istoməz bunu tomsil edir və buna müqavimot göstərmokdə acizdir, rəqabətin fəhlələri parçalaması əvəzində assosiasiya vasitəsi ilə onların inqilabi birliyini yaradır. Beləliklə, iri sənaye inkişaf etdikco, burjuaziya mohsul istehsal etmək və monimsomək zəmininin özündən mohrum olur. O hər şeydən əvvəl öz qəbirqazanlarını yaradır. Burjuaziyanın məhv olması və proletariatın qalib gəlmosi eyni dərəcədə labüddür.
Kommunistlərin ümumiyyətlə proletarlara münasibəti necədir?
Kommunistlər başqa fəhlə partiyalarına qarşı duran xüsusi bir partiya deyildirlər.
Onların bütövlükdə bütün proletariatın mənafeyindən ayrı olan heç bir mənafeyi yəxdur.
Onlar heç bir xüsusi[9] prinsiplər irəli sürüb proletar hərokatını bu prinsiplərə uyğunlaşdırmaq istomirlər.
Kommunistlər başqa proletar partiyalarından yalnız bununla fərqlənirlər ki, onlar, bir tərofdən, müxtolif millotlərin proletarlarının mübarizəsində bütün proletariatın milliyyətdən asılı olmayan ümumi mənafeyini ayırıb müdafie edirlər; digor tərofdən, proletariatın burjuaziyaya qarşı mübarizəsinin keçdiyi muxtolif inkişaf pillələrində onlar butövlükdə hərokatın mənafeyini tomsil edirlər.
Demoli, kommunistlər praktikada bütün ölkolərin fəhlə partiyalarının homişo irəliloməyə sövq edən[10] ən qotiyyətli hissosidir, nozəri cohotdən iso proletariatın qalan kütləsinə nisbətən onların üstünlüyü proletar hərokatının şəraitini, gedişini və ümumi noticolərini başa düşmolərindodir.
Kommunistlərin də ən yaxın məqsədi bütün qalan proletar partiyalarının ən yaxın məqsədinin eynidir: proletariatın sinif halında formalaşması, burjuaziya hökmranlığının devrilmosi, siyasi hakimiyyətin proletariat tərofindən ələ alınması.
Kommunistlərin nozəri müddəaları heç də dünyanı yeniloşdirmək xəyalına düşon bu və ya başqa bir şoxsin uydurduğu və ya quraşdırdığı ideyalara, prinsiplərə osaslanmır.
Bu müddəalar davam edən sinfi mübarizədəki gerçək münasibətlərin yalnız ümumi ifadosidir, gözümüzün qarşısında baş veron tarixi hərokatın ifadosidir. Keçmişdə mövcud olmuş mülkiyyət münasibətlərinin məhv edilmosi yalnız kommunizmo məxsus bir şey deyildir.
Bütün mülkiyyət münasibətləri tarix boyu daim bir-birini əvəz etmiş, tarix boyu daim doyişilmişdir.
Məsələn , Fransa inqilabı feodal mülkiyyətini loğv edib, onu burjua mülkiyyəti ilə əvəz etmişdir.
Kommunizmin fərqləndirici cohoti ümumiyyətlə mülkiyyəti loğv etmək deyil, burjua mülkiyyətini loğv etməkdir.
Lakin muasir burjua xüsusi mülkiyyəti sinfi antaqonizmlərə, bozilərinin başqalarını istismar etmosino[11] osaslanan mohsul istehsalı və monimsonilmosinin son və ən mükommol ifadosidir.
Bu monada kommunistlər özlərinin nozəriyyəsini bir müddəa ilə ifadə edə bilərlər: xüsusi mülkiyyəti məhv etmək. Biz kommunistləri ittiham edirdilər ki, biz şoxson əldə edilən, öz oməyi ilə qazanılan mülkiyyəti, hər cür şoxsi azadlığın, foaliyyətin və müstoqilliyin osasını təşkil edən mulkiyyəti məhv etmək istoyirik.
Kosb edilən, qazanılan, öz oməyi ilə əldə edilən bir mülkiyyət! Bolkə siz burjua mülkiyyətindən əvvəlki xırda burjua, xırda kondli mülkiyyətindən bohs edirsiniz? Bu mülkiyyəti bizim məhv etməyimizə ehtiyac yəxdur, sənayenin inkişafı onu məhv etmiş və hər gün məhv etməkdodir.
Bolkə də siz müasir burjua xüsusi mülkiyyətindən bohs edirsiniz?
Mogor muzdlu əmək, proletarın oməyi ona mülkiyyət yaradırmı? Əsla yəx. Bu omək kapital yaradır, yoni muzdlu oməyi istismar edən bir mülkiyyət yaradır, həmin mülkiyyət iso yalnız bu şərtlə arta bilər ki, yenidən istismar etmək üçün yeni muzdlu omək doğursun. Müasir şokildə olan mülkiyyət kapital ilə muzdlu əmək arasındakı əkslik daxilində hərəkət edir. Bu əksliyin hər iki tərəfini nəzərdən keçirək.
Kalitalist olmaq istehsalda yalnız xalis şəxsi mövqe tutmaq deyil, habelə ictimai bir mövqe tutmaq deməkdir. Kapital kollektiv məhsuldur və ancaq cəmiyyətin bir çox üzvlərinin birgə fəaliyyəti ilə, nəticədə – cəmiyyətin yalnız bütün üzvlərinin birgə fəaliyyəti ilə hərəkətə gətirilə bilər.
Beləliklə, kapital – şəxsi quvvə deyil, ictimai quvvədir. Deməli, kapital cəmiyyətin butün üzvlərinə məxsus olan kollektiv mülkiyyətə çevrilsə, bu, şəxsi mülkiyyətin ictimai mülkiyyətə çevrilməsi demək olmaz. Mülkiyyətin ancaq ictimai xarakteri dəyişilər. Mülkiyyət öz sinfi xarakterini itirər.
Muzdlu əməyə keçək.
Muzdlu əməyin orta qiyməti əmək haqqı minimumudur, yəni fəhləni bir fəhlə olaraq yaşatmaq üçün zəruri olan yaşayış vasitələrinin məcmusudur. Deməli, muzdlu fəhlənin öz fəaliyyəti nəticəsində mənimsədiyi şey onun həyatının təkrar istehsalı üçün güclə kifayət edir. Bilavasitə həyatın təkrar istehsalı üçün olan əmək məhsullarının bu şəxsi mənimsənilməsini, özgə əməyi üzərində hökmranlıq yarada biləcək heç bir artıq şey saxlamayan mənimsənilməsini biz əsla məhv etmək niyyətində deyilik. Biz mənimsəmənin yalnız elə miskin bir xarakterini məhv etmək istəyirik ki, bu zaman fəhlə ancaq kapitalı artırmaq üçün yaşayır və yalnız hakim sinfin mənafeyi tələb etdiyinə görə yaşayır.
Burjua cəmiyyətində canlı omək ancaq toplanmış oməyi artırmaq vasitəsidir. Kommunizm cəmiyyətində toplanmış omək ancaq fəhlələrin hoyat prosesini genişlondirmok, zənginloşdirmok, yüngülloşdirmək vasitəsidir.
Beləliklə, burjua cəmiyyətində keçmiş hal-hazırın üzərindo, kommunizm cəmiyyətində iso hal-hazır keçmişin üzərində hökmranlıq edir. Burjua cəmiyyətində kapital müstoqilliyə və fordliyə malikdir, halbuki zəhmotkeş ford müstoqillikdən mohrumdur və simasızlaşdırılmışdır. Mohz bu münasibətlərin məhv edilmosini burjuaziya şoxsiyyətin və azadlığın loğv edilmosi adlandırır! Haqqı da var. Doğrudan da, burjua şoxsiyyətini, burjua müstoqilliyini və burjua azadlığını loğv etməkdən bohs olunur. İndiki burjua istehsal münasibətləri çərçivosi daxilində azadlıq dedikdo, ticarot azadlığını, alqı-satqı azadlığını nozərdə tuturlar.
Lakin alverçilik aradan qalxdıqda, azad alverçilik də aradan qalxacaqdır. Azadlıq haqqında bizim burjuaların bütün başqa dobdoboli nitqləri kimi, azad alverçilik haqqındakı danışıqlar da alverçiliyi, burjua istehsal münasibətlərini və burjuaziyanın özünü kommunistcosinə məhv etməyə aid deyil, ümumiyyətlə ancaq orta osrlər dövrunün azad olmayan alverçiliyinə, osarotdə olan şəhərlisinə aid ola bilər.
Bizim xüsusi mülkiyyəti məhv etmək istodiyimiz sizi dohşotə salır. Lakin sizin indiki cəmiyyətinizdə onun üzvlərinin onda doqquzu uçün xüsusi mülkiyyət məhv edilmişdir; bu xüsusi mülkiyyət mohz ona görə mövçuddur ki, çomiyyət üzvlərinin onda doqquzu üçün xüsusi mulkiyyət mövcud deyildir. Demoli, siz bizi onda ittiham edirsiniz ki, biz cəmiyyətin olduqca böyuk çoxluğunun mülkiyyəti olmaması kimi bir zəruri şərtlə bağlı olan mülkiyyəti məhv etmək istoyirik.
Bir sözle, siz bizi onda ittiham edirsiniz ki, biz sizin mülkiyyətinizi məhv etmək istoyirik. Boli, biz doğrudan da bunu etmək istoyirik. Siz deyirsiniz ki, əməyin daha kapitala, pula, torpaq rentasına, müxtəsor, inhisar altına alına bilən ictimai qüvvoyə döndərilə bilməyocoyi zamandan etibaron, yoni şoxsi mülkiyyətin daha burjuaziya mülkiyyətinə çevrilə bilməyocoyi zamandan etibaron şoxsiyyət məhv edilmiş olur. Demoli, siz etiraf edirsiniz ki, burjuadan, yoni burjua mülkiyyətçisindən başqa heç kosi şoxsiyyət hesab etmirsiniz. Belə bir şoxsiyyət doğrudan da məhv edilmolidir.
Kommunizm ictimai mohsulları monimsomək imkanını heç kosin olindən almır, kommunizm yalnız bu monimsəmə vasitəsi ilə özgo əməyini osarot altına almaq imkanını aradan qaldırır.
Etiraz edib deyirdilər ki, guya xüsusi mülkiyyət məhv edildikdo, hər cür foaliyyət dayanar və ümumi bir tənbollik hökm süror.
Belə olsaydı, tənbollik üzündən burjua cəmiyyəti çoxdan məhv olmalı idi, çünki burada zəhmot çəkonlər heç bir şey əldə etmir, əldə edənlər iso zəhmot çəkmirlər. Bütün bu qorxular belə bir tavtologiyadan ibarot olur ki, daha kapital mövcud olmadığına görə, muzdlu omək də daha yəxdur. Maddi mohsulların kommunistcosinə monimsonilmosi və istehsalı üsuluna qarşı yönəldilən bütün etirazlar oqli omək mohsullarının monimsonilmosinə və istehsalına da aiddir. Sinfi mülkiyyətin məhv edilmosi burjuanın nozərində istehsalın özünün məhv edilmosi demək olduğu kimi, sinfi tohsilin məhv edilmosi də onun nozərində ümumiyyətlə tohsilin məhv edilmosi demokdir.
Mohv olacağına burjuanın yas tutduğu tohsil böyük çoxluq üçün maşının olavosinə çevrilmək demokdir.
Lakin burjua mülkiyyətinin loğv edilmosini azadlıq, tohsil, hüquq və i. a. haqqındakı öz burjua təsovvürləriniz nöqteyinozərindən qiymotləndirib bizimlo mübahiso etməyin. Sizin ideyalarınızın özü burjua istehsal münasibətlərinin və burjua mülkiyyət münasibətlərinin mohsuludur, eynilə də sizin hüququnuz öz sinfinizin ancaq qanun dərəcosinə yüksəldilmiş iradosidir, bu iradonin məzmunu iso öz sinfinizin maddi hoyat şəraiti ilə müoyyən edilir.
Öz istehsal və mülkiyyət münasibətlərinizi istehsalın inkişafı prosesində keçici olan tarixi münasibətlərdən təbiot və zəkanın obodi qanunlarına çevirməyə sizi vadar edən qorozli təsovvürünüz keçmişdə hökm sürüb məhv olmuş bütün siniflərin təsovvürünün eynidir. Antik və ya feodal mülkiyyəti barosində sizə aydın görünon şeyi burjua mülkiyyətindən bohs olunarkon siz daha başa düşmək cosarotində olmursunuz.
Ailənin məhv edilmosi! Ən ifrat radikallar da kommunistlərin bu iyronc niyyətindən hiddotlənirlər.
Müasir ailə, burjua ailosi noyə osaslanır? Kapitala, xüsusi varlanmaya. Tamamilə inkişaf etmiş şokildə bu ailə ancaq burjuaziya üçün mövcuddur; lakin onun belə bir olavosi də vardır ki, proletarlar mocburiyyət üzündən ailosiz qalır və açıq fahişolik baş verir.
Burjua ailosinin bu olavosi aradan qalxdıqda, təbii olaraq, bu ailə də aradan qalxır və kapital yəx olduqda, bunların hər ikisi yəx olacaqdır.
Bolkə siz bizi ittiham edirsiniz ki, biz ata-anaların öz uşaqlarını istismar etmosinə son qoymaq istoyirik? Biz bu cinayati etiraf edirik.
Lakin siz iddia edirsiniz ki, biz ev tərbiyosini ictimai tərbiyə ilə əvəz etməklo, insan üçün ən oziz olan münasibətləri məhv etmək istoyirik.
Mogor sizin tərbiyonizi cəmiyyət müoyyən etmirmi? Mogor bu tərbiyoni sizin tərbiyə verdiyiniz şəraitdəki ictimai münasibətlər müoyyən etmirmi, moktəb və i. a. vasitəsi ilə cəmiyyətin bilavasitə və ya dolayı müdaxilosi müoyyən etmirmi? Kommunistlər tərbiyoyə cəmiyyətin təsirini uydurmurlar; onlar yalnız tərbiyonin xarakterini doyişdirir, onu hakim sinfin təsiri altından çıxarırlar.
İri sənayenin inkişafı noticosində proletariat arasında bütün ailə olaqələri nə qədər çox pozulursa, uşaqlar nə qədər çox adi alver şeylərinə və iş alətləerio çevrilirso, ailə və tərbiyə haqqında, ata-ana ilə uşaqlar arasında mehriban münasibətlər haqqında burjua boşboğazlıqları da bir o qədər çox nifrət oyadır.
Lakin butün burjuaziya bir ağızdan bağırıb bizə deyir ki, siz kommunistlər arvadları ümumiloşdirmək istoyirsiniz. Burjua öz arvadına adi bir istehsal aloti kimi baxır. O eşidir ki, istehsal alətləerii ümumi istifadoyə vermək nozərdə tutulur, buna görə, əlbəttə, belə bir fikirdən uzaqlaşa bilmir ki, qadınların da başına bu cür bir iş gələcəkdir.
O heç xəyalına da gotirmir ki, burada qadının mohz adi bir istehsal aloti olması vəziyyətini aradan qaldırmaqdan bohs olunur.
Kommunistlərdə arvadların guya rosmi ümumiliyi barosində bizim burjuaların yüksok oxlaq sahibləri kimi dohşotə gəlmolərindən daha külünc bir şey yəxdur. Kommunistlərin arvadları ümumiloşdirmolərinə ehtiyac yəxdur, bu ümumilik, demək olar, hər zaman mövcud olmuşdur.
Bizim burjualar, rosmi fahişolik hələ bir yana qalsın, öz fəhlələrinin arvad və qızlarının onların ixtiyarında olması ilə kifayotlənməyorok, bir-birinin arvadlarını ələ keçirmokdən xüsusi bir həzz alırlar.
Burjua kobini əslində arvadların ümumiliyi demokdir. Kommunistləri bolkə də ancağ bunda ittiham etmək olardı ki, guya onlar arvadların riyakarlıqla pordolənən gizli ümumiliyi əvəzinə rosmi, açıq ümumiliyini hoyata keçirmək istoyirlər. Lakin özlüyündə aydındır ki, indiki istehsal munasibətləri məhv edildikdo, bu münasibətlərdən doğan arvad umumiliyi do, yoni rosmi və qeyri-rosmi fahişolik də yəx olacaqdır. Sonra, kommunistləri ittiham edirlər ki, kuya onlar votəni, milliyyəti loğv etmək istoyirlər.
Fohlələrin votəni yəxdur. Fohlələrin olmayan bir şeyini onların olindən almaq da olmaz. Proletariat ən əvvəl siyasi hökmranlığı ələ almalı, milli sinif vəziyyətinə çatmalı[12] və bir millot kimi təşəkkül tapmalı olduğundan özü hələ millidir, hərçond bu millilik heç də burjuaziyanın anladığı monada deyildir.
Burjuaziya inkişaf etdikco, ticarot azadlığı, ümumdünya bazarı yarandıqca, sənaye istehsalı və buna uyğun olan hoyat şəraiti eyniloşdikco, xalqların milli ayrılığı və əkslikləri getdikco daha çox aradan qalxır.
Proletariatın hökmranlığı bunların aradan qalxmasını daha çox sürotləndirəcokdir. Qüvvələri birloşdirmok, heç olmazsa, modoni ölkolərin qüvvələrini birloşdirmək proletariatın azad olması üçün ilk şərtlərdən biridir.
Bir fərdi başqa fərdin istismar etmosi məhv edildiyi dərəcədo, bir milloti başqa millotin istismar etmosi də məhv edilocokdir.
Millotlər daxilində siniflərin antaqonizmi ilə birlikdə millotlər arasındakı düşmonçilik münasibətləri də yəx olub gedəcokdir.
Dini, folsofi və ümumiyyətlə ideoloji nöqteyi-nozərlərdən kommunizmo qarşı irəli sürülən ittihamları otraflı nozərdən keçirməyinə doyməz.
İnsanların hoyat şəraiti, onların ictimai münasibətləri, onların ictimai varlığı ilə birlikdə onların təsovvürlərinin, baxışlarının və anlayışlarının, bir sözle, onların şüurunun da doyişildiyini anlamaq üçün mogor xüsusi bir dərin düşüncəmi lazımdır?
İdeyalar tarixi mənəvi istehsalın maddi istehsalla birlikdə doyişildiyini deyilso, bəs noyi sübut edir? hər hansı zəmanonin hakim ideyaları homişo ancaq hakim sinfin ideyaları olmuşdur.
Bütün cəmiyyəti inqilabiloşdiron ideyalardan bohs edirlər; bununla da yalnız belə bir faktı ifadə edirlər ki, köhnə cəmiyyət daxilində yeni cəmiyyətin ünsürləri əməlo gəlmişdir, köhnə hoyat şəraitinin dağılması ilə yanaşı köhnə ideyalar da dağılır.
Qədim dünya məhv olmağa üz qoyduğu zaman xristian dini qədim dinləri moğlub etdi. XVIII osrdə maarifçilik ideyalarının zərboləri altında xristianlıq ideyaları məhv olduğu zaman feodalizm cəmiyyəti o vaxt inqilabçı olan burjuaziya ilə ölüm-dirim döyüşünə kirmişdi. Viçdan və din azadlığı ideyaları bilik sahosində yalnız azad rəqabətin hökmranlığını ifadə edirdi.
Bizə deyə bilərlər: «lakin dini, mənəvi, folsofi, siyasi, hüquqi ideyalar və i. a. tarixi inkişaf gedişindo, əlbəttə, doyişilmişdir. Din, oxlaq, folsofo, siyasot, hüquq iso arasıkosilməyon bu doyişilmo zamanı daim qalmışdır.
Bundan olavo, ictimai inkişafın bütün morhələləri üçün ümumi olan azadlıq, odalot və i. a. kimi obodi həqiqotlər vardır. Kommunizm iso obodi həqiqotləri loğv edir, dini, oxlaqı yeniloşdirmək əvəzinə bunları loğv edir; demoli, kommunizm tarixi inkişafın bütün əvvəlki gedişinə ziddir». Bu ittiham nədən ibarotdir? İndiyə qədər mövcud olmuş bütün cəmiyyətlərin tarixi müxtolif dövrlərdə müxtolif şokillər alan sinfi əksliklər daxilində hərokot etmişdir.
Lakin bu əksliklər nə kimi formalarda olsa da, cəmiyyətin bir hissosini digor hissosinin istismar etmosi bütün keçmiş osrlər üçün ümumi olan bir faktdır. Buna görə də tooccüblü deyildir ki, bütün osrlərdəki ictimai şüur, bütün müxtolifliyinə və bütün fərqlərinə baxmayaraq, müoyyən ümumi formalarda hərokot edir, elo şüur formalarında hərokot edir ki, bunlar yalnız siniflərin əksliyi qoti surədtdə yəx olacağı zaman tamamilə yəx olacaqdır.
Kommunist inqilabı keçmişdən irs qalan mülkiyyət münasibətləri ilə olaqonin ən qoti surədtdə kosilmosi demokdir; toaçcüblü deyildir ki, öz inkişafı gedişində bu inqilab keçmişdən irs qalan ideyalarla olaqoni ən qoti surədtdə kosir.
Lakin burjuaziyanın kommunizmo qarşı etirazlarını bir konara qoyaq.
Biz artıq yuxarıda gördük ki, fəhlə inqilabında birinci addım proletariatın hakim sinfə çevrilmosi, demokratiya əldə edilmosidir.
Proletariat öz siyasi hökmranlığından bütün kapitalı addımbaadım burjuaziyanın olindan almaq, bütün istehsal alətləerii dövlotin, yoni hakim sinif halında təşkil olunmuş proletariatın olində morkozloşdirmək və mohsuldar qüvvələr mocmusunu mümkün qədər sürotlə artırmaq üçün istifadə edəcokdir.
Bu, əlbəttə, əvvəlco mülkiyyət hüququna və burjua istehsal münasibətlərinə ancaq zərakı müdaxilə vasitəsi ilə, yoni iqtisadi cohotdən yarıtmaz və osassız görünon, lakin hərokot gedişində böyüyüb öz çərçivosindən konara çıxan[13] və bütün istehsal üsulunda çevriliş üçün bir vasitə kimi labüd olan todbirlər vasitəsi ilə mümkündür.
Əlbətto, müxtolif ölkolərdə bu todbirlər müxtolif olacaqdır.
Lakin ən qabaqcıl ölkolərin, demək olar, hamısında aşağıdakı todbirlər totbiq edilə bilər:
1. Torpaq mülkiyyətindən məhrum etmək və torpaq rentasından dövlət xərclərinin ödənilməsi üçün istifadə etmək.
2. Yüksək mütərəqqi vergi.
3. Vərəsəlik hüququnu, ləğv etmək.
4. Bütün mühacirələrin və qiyamçıların əmlakını müsadirə etmək.
5. Dövlət kapitalına və müstəsna inhisara malik milli bank vasitəsi ilə krediti dövlət əlində mərkəzləşdirmək.
6. Bütün nəqliyyatı dövlətin əlində mərkəzləşdirmək.
7. Ümumi plan üzrə dövlət fabriklərinin, istehsal alətlərinin sayını artırmaq, torpaqları əkin üçün təmizləmək və yaxşılaşdırmaq.
8. Əməyin hamı üçün eyni dərəcədə məcburiliyi, sənaye orduları təşkil etmək, xüsusən əkinçilik üçün belə ordular təşkil etmək.
9. Əkinçiliyi sənaye ilə birləşdirmək, şəhərlə kənd arasındakı fərqin[14] tədricən aradan qaldırılmasına kömək etmək.
10. Bütün uşaqlara ictimai və pulsuz tərbiyə vermək. Fabriklərdə müasir formadakı uşaq əməyini aradan qaldırmaq.
Tərbiyəni maddi istehsalla birləşdirmək və i. a. İnkişaf gedişində sinfi fərqlər məhv olacağı və butün istehsal fərdlərin assosiasiyası əlində toplaşacağı zaman ictimai hakimiyyət öz siyasi xarakterini itirəcəkdir. Sözün əsil mənasında siyasi hakimiyyət bir sinfi əzmək üçün digər sinfin mütəşəkkil zərakılığıdır. Burjuaziyaya qarşı mübarizədə proletariat hökmən bir sinif halında birləşirsə, inqilab yolu ilə özünü hakim sinfə çevirirsə və hakim sinif olub köhnə istehsal münasibətlərini zərla ləğv edirsə, bu istehsal münasibətləri ilə birlikdə o, sinfi əksliyin mövcud olması şəraitini məhv edir, ümumiyyətlə sinifləri məhv edir, bununla birlikdə bir sinif olmaq etibarı ilə öz hökmranlığını da məhv edir.
Siniflərin və sinfi əksliklərin mövcud olduğu köhnə burjua cəmiyyətinin yerini elə bir assosiasiya tutur ki, burada hər kəsin azad inkişafı hamının azad inkişafı üçün şərtdir.
a) Feodal sosializmi
Fransız və ingilis aristokratiyası öz tarixi vəziyyətinə görə, müasir burjua cəmiyyəti oleyhinə həcvlər yazmalı olmuşdur. Fransada 1830-cu il iyul inqilabında və İngiltərodə parlament islahatı uğrundakı hərokatda monfur bir törəmə bu aristokratiyanı bir daha moğlub etdi. Ciddi siyasi mübarizə barosində daha danışıq da ola bilməzdi. Aristokratiyaya ancaq ədəbi mübarizə qalırdı. Lakin ədəbiyyat sahosində də Restavrasiya[15] dövründəki köhnə ibarolər artıq mumkün deyildi. Aristokratiya rəğbət qazanmaq üçün özünü elo göstərmoli idi ki, guya o daha öz mənafeyinin fikrinə qalmır və ancaq istismar olunan fəhlə sinfinin mənafeyini nozərə alıb burjuaziyaya qarşı öz ittihamnamosini tərtib edir. Aristokratiya özünün yeni hökmdarına həcvlər yazmaqdan və onun qulağına gələcək haqqında az-çox pis xəbərlər pıçıldamaqdan həzz alırdı.
Beləliklə, yarı dofn noğmosi – yarı həcv, yarı keçmişin sədası – yarı gəlocoyin hodosi olan bir feodal sosializmi əməlo gəldi ki, bu da çox zaman öz acı, kəskin, zəhərli hökmü ilə burjuaziyanın bağrını yarır, lakin müasir tarixin gedişini anlamaqda tam acizliyi ilə homişo gülünc təsir bağışlayırdı.
Aristokratiya xalqı öz dalınca aparmaq üçün proletariatın dilonçi tərbasını əldə bayraq etmişdi. Lakin hər dofo xalq aristokratiyanın dalınca getdikdo, onun yançağında köhnə feodal gerblərini görür, ucadan və ehtiramsızlıqla qəhqəhə çəkərək qaçıb dağılırdı.
Fransa legitimistlərinin bir hissosi və «Gənc İngiltərə[16]» belə bir komediya oynamaqla moşğul olurdu.
Əgor feodallar öz istismar üsullarınnn burjua istismarından fərqli olduğunu sübut edirlərso, ancaq bunu unudurlar ki, onlar indi artıq keçib getmiş olan tamamilə başqa bir vəziyyət və şəraitdə istismar edirdilər. Əgor onlar öz hökmranlıqları zamanı müasir proletariatın olmadığını göstərirlərso, bunu unudurlar ki, mohz muasir burjuaziya onların ictimai quruluşunun zəruri mohsulu idi.
Bir do, onlar öz tənqidlərinin mürtoce xarakterini çox az gizlotdiklərinə görə, onların burjuaziyaya qarşı başlıca ittihamı mohz bundan ibarot olur: burjuaziyanın hökmranlığı dövründə elo bir sinif inkişaf edir ki, bu sinif butün köhnə ictimai quruluşu dağıdıb havaya sovuracaqdır.
Onlar burjuaziyanı ümumiyyətlə proletariat doğurmaqdan daha çox, inqilabçı proletariat doğurmaqda töhmotləndirirlər. Buna görə də onlar siyasi praktikada fəhlə sinfinə qarşı bütün zərakı todbirlərdə iştirak edirlər, adi hoyatda iso, bütun dobdoboli ibarolərinin əksinə olaraq, qızıl almaları[17] yığışdırmaq, sədaqot, mohobbət və namusu qoyun yunu, çuğundur və araq alverindən gələn qazanca doyişmək fürsotini əldən qaçırmırlar[18].
Keşiş homişo feodalla ol-olo verdiyi kimi, keşiş sosializmi də feodal sosializmi ilə ol-olo vermişdir.
Xristian asketizminə sosializm rongi vermokdən asan bir şey yəxdur. Mogor xristianlıq da xüsusi mülkiyyət oleyhinə, nigah əleyhinə, dövlət əleyhinə çıxmırdımı? Məgər o bunların əvəzinə xeyriyyəçiliyi və yəxsulluğu, nikahsızlığı və nəfsi öldürməyi, monastır həyatını və kilsəni təbliğ etmirdimi? Xristian sosializmi ancaq elə bir müqəddəs sudur ki, aristokratın qəzəbi tutanda keşiş bu suyu onun üzünə çiləyir.
b) Xırda burjua sosializmi
Feodal aristokratiyası burjuaziya tərəfindən devrilən və muasir burjua cəmiyyətində həyat şəraiti pisləşib aradan qalxan yeganə sinif deyildir. Orta əsrlərdəki şəhərlilər silki və xırda kəndlilər silki müasir burjuaziyanın sələfi olmuşdur. Sənaye və ticarət cəhətdən daha az inkişaf etmiş ölkələrdə bu sinif inkişaf etməkdə olan burjuaziya ilə yanaşı olaraq hələ indiyə qədər sürünməkdədir.
Müasir mədəniyyətin inkişaf etdiyi ölkələrdə proletariatla burjuaziya arasında tərəddüd edən yeni xırda burjuaziya əmələ gəlmiş və burjua cəmiyyətinin əlavə bir hissəsi olaraq daim yenidən əmələ gəlməkdədir. Lakin rəqabət bu sinfə mənsub olan şəxsləri daim proletariat sıralarına atır və onlar artıq elə bir zamanın yaxınlaşdığını görməyə başlayırlar ki, bu zaman iri sənaye inkişaf etdikdə, həmin şəxslər müasir cəmiyyətin müstəqil bir hissəsi olaraq tamamilə yəx olacaq və ticarətdə, sənayedə, əkinçilikdə nəzarətçilər və muzdlu qulluqçularla əvəz ediləcəklər.
Bütün əhalinin yarıdan xeyli çoxunun kəndlilərdən ibarət olduğu Fransa kimi ölkələrdə burjuaziyaya qarşı proletariata tərəfdar çıxan və burjua quruluşunu tənqid edərkən xırda burjua və xırda kondli meyarına ol atıb, fəhlələrin işini xırda burjua nöqteyi-nozərindən müdafie edən yazıçıların meydana gəlmosi təbii idi. Xırda burjua sosializmi belə meydana gəlmişdir. Sismondi tokco Fransada deyil, İngiltərodə də belə bir ədəbiyyatın başında durur.
Bu sosializm müasir istehsal münasibətlərindəki ziddiyyətləri çox yaxşı görə bilirdi. O, iqtisadçıların riyakar moddahlığını ifşa etmişdi. O, maşınlı istehsalın və omək bölgüsünün dağıdıcı təsirini, kapitalların və torpaq sahibliyinin təmərküzloşdiyini, ifrat istehsalı, böhranları, xırda burjuaların və kondlilərin labüddən məhv olacağını, proletariatın yəxsulluğunu, istehsal hərc-morcliyini, sorvot bölgüsündə biabırçı bərabərsizlik olduğunu, millotlər arasında dağıdıcı sənaye müharibəsi getdiyini, köhnə mənəviyyatın, köhnə ailə münasibətlərinin və köhnə milliyyətlərin pozulub dağıldığını qoti sübut etdi.
Lakin bu sosializm öz müsbət məzmunu cohotdən buna çalışır ki, ya köhnə istehsal və mübadilə vasitolərini, bununla birlikdə iso mülkiyyət münasibətlərini və köhnə cəmiyyəti bərpa etsin, ya da müasir istehsal və mübadilə vasitolərini yenidən zərla köhnə mülkiyyət münasibətləri çərçivosinə salsın, halbuki həmin münasibətləri müasir istehsal və mübadilə vasitoləri artıq dağıtmışdır və mütləq dağıtmalı idi. Hər iki halda bu sosializm eyni zamanda həm mürtoce, həm də utopikdir.
Bu sosializmin ən yüksok məqsədi sex halında qurulmuş sənaye və patriarxal kənd təsorrüfatıdır.
Bu məslok sonrakı inkişafında qorxaq bir donqultuya çevrilmişdir[19].
c) Alman sosializmi, yaxud «həqiqi» sosializm
Hökmran burjuaziyanın zülmü altında meydana gələn və bu hökmranlığa qarşı mübarizənin ədəbi ifadosi olan Fraisa sosialist və kommunist ədəbiyyatı Almaniyaya elo bir zamanda keçirilmişdi ki, bu zaman Almaniyada burjuaziya feodal mütləqiyyətinə qarşı öz mübarizəsini yenico başlamışdı.
Alman filosofları, yarımfilosofları və gözəl ibarə həvəskarları ehtirasla bu ədəbiyyatdan yapışmışdılar, ancaq unutmuşdular ki, bu əsərlər Fransadan Almaniyaya keçirilirkon, eyni zamanda Fransadakı hoyat şəraiti oraya keçirilmomişdi. Almaniya şəraitində fransız ədəbiyyatı özünün bütün bilavasitə əməli ohomiyyətini itirdi va xalis bir ədəbi coroyan şokli aldı. Bu ədəbiyyat insan mahiyyətinin hoyata keçirilmosi haqqında monasız ollamolik xarakteri almalı idi. Məsələn , birinci Fransa inqilabının tolobləri XVIII osr alman filosofları üçün yalnız ümumiyyətlə «omoli zokanın» tolobləri olaraq bir ohomiyyətə malik idi, inqilabçı fransız burjuaziyası iradosinin tozahürləri iso onların nozərində xalis iradə qanunları, əslində iradə neco olmalıdırsa, belə bir iradonin, həqiqi insan iradosinin qanunları ohomiyyətinə malik idi.
Alman ədəbiyyatçılarının gördüyü bütün iş ancaq ondan ibarot idi ki, yeni fransız ideyalarını öz köhnə folsofi vicdanları ilə barışdırsınlar, yaxud daha doğrusu, fransız ideyalarını öz folsofi nöqteyi-nozərlarindən monimsosinlər. Ümumiyyətlə başqa bir dil nə yolla monimsonilirso, bunu da eyni yolla, tərcümo vasitəsi ilə monimsədilər.
Molumdur ki, qədim bütporostlik zamanlarının klassik əsərlərinin olyazmalarında monaxlar motnin üstündən katölik müqəddəslərinin monasız tərcümeyi-hallarını yazırdılar. Alman ədəbiyyatçıları küfr edən fransız ədəbiyyatı ilə lap əksinə roftar etdilər. Fransız orijinalı altından onlar özlərinin folsofi cəfongiyatını yazdılar. Məsələn , pul münasibətlərinin fransız tənqidi altından onlar «insan mahiyyətinin özgəloşmosi», burjua dövlotinin fransız tənqidi altından «Abstrakt-Küllün hökmranlığının loğv edilmosi» və i. a. yazdılar.
Onlar fransız nozəriyyələri altından soxuşdurub yazdıqları öz folsofi cümlopordazlıqlarına «foaliyyət folsofosi», «həqiqi sooializm», «alman sosializm elmi», «sosializmin folsofi cohotdən osaslaidırılması» və i. a. adını verdilər.
Beləliklə, fransız sosialist-kommunist ədəbiyyatı tamamilə məzmunsuzlaşdırılmış oldu. Həm də almanların olində bu ədəbiyyat daha bir sinfin başqa sinfə qarşı mübarizəsini ifadə etmodiyinə görə, almanlar bu oqidodə idilər ki, onlar «fransız birtərofliyindon» yüksoyə qalxmışlar, həqiqi tolobat əvəzinə, həqiqotə olan tolabatı müdafie edirlər, proletariatın mənafeyi əvəzinə iso insan mahiyyətinin mənafeyini, ümumiyyətlə insanın mənafeyini, heç bir sinfə monsub olmayıb ümumiyyətlə hoyatda deyil, folsofo xülyasının dumanlı fozalarında mövcud olan insanın mənafeyini müdafie edirlər. Öz aciz şagird moşğolələrini bu qədər ciddi və mühüm bir şey hesab edən və bunları bu qədər gurultu ilə tərifloyon həmin alman sosializmi get-gedə öz pedant mosumluğunu itirdi.
Feodallara və mütləq monarxiyaya qarşı alman burjuaziyasının, xüsuson Prussiya burjuaziyasının mubarizəsi – bir sözle, liberal hərokat get-gedə daha çox ciddiloşirdi. Beləliklə, «həqiqi» sosializmin arzu etdiyi fürsot ələ duşdü və o da siyasi hərokata sosialist toloblərini qarşı qoyur, liberalizmo, numayondoli dövloto, burjua rəqabətinə, burjua motbuat azadlığına, burjua hüququna, burjua azadlığına və bərabərliyinə bir ənənə olaraq lənətlər yağdırır və xalq kütləsinə təbliğ edirdi ki, bu burjua hərokatında xalq kütləsi heç bir şey qazana bilməz, əksinə, hər şeyi itirə bilər. Fransız tənqidinin miskin əks-sədası olan alman sosializmi çox yerində unudurdu ki, fransız tənqidi meydana gələn zaman muasir burjua cəmiyyəti, buna müvafiq maddi hoyat şəraiti və müvafiq siyasi konstitusiya var idi, yoni bütün elo müqəddom şərtlər var idi ki, Almaniyada bunlara nail olmaq haqqında hələ yenico danışırdılar.
Çoxlu keşişləri, moktəb murobbiləri, otalotli yunkerləri və bürokratları olan Almaniya mütləqiyyət hökumotləri üçün bu sosializm hodoloyici surədtdə hücuma keçon burjuaziyaya qarşı vaxtındaca ələ keçon bir uyuq idi.
Bu sosializm alman fəhlələrinin üsyanlarını yatırarkon həmin hökumotlərin istifadə etdikləri qamçıların və tüfong güllələrinin acısına qatılmış bir şorbət idi.
Bu yolla «həqiqi» sosializm hökumotlərin olində alman burjuaziyasına qarşı bir silah olurdusa, homçinin bilavasitə mürtoce mənafeyi, alman meşşanlarının mənafeyini də ifadə edirdi. Almaniyada mövcud vəziyyətin gerçək ictimai osasını XVI osrdən irs qalan və o zamandan etibaron bu və ya başqa formada daim yenidən meydana çıxan xırda burjuaziya təşkil edir.
Xırda burjuaziyanın saxlanması Almaniyada mövcud vəziyyətin saxlanması demokdir. Burjuaziyanın sənaye və siyasi hökmranlığı üzündən xırda burjuaziya, bir tərofdən, kapitalın təmərküzloşmosi noticosindo, digor tərofdən, inqilabçı proletariatın artıb böyümosi noticosində mütləq məhv olacağını böyük bir dohşotlə közloyir. Xırda burjuaziyaya elo gəlirdi ki, «həqiqi» sosializm bir güllo ilə iki əv vurur. Buna görə də «həqiqi» sosializm yoluxucu bir xostolik kimi yayılırdı.
Forziyyə tərundan toxunmuş, olvan bolağot rongləri ilə işlonmiş, şit bir heyranlıqdan döğan göz yaşları ilə isladılmış və alman sosialistləri tərofindən özlərinin bir-iki cılız «obodi həqiqotini» pordolomək üçün istifadə edilən bu mistik örtük sayosində onların motahı həmin camaat arasında ancaq rovac tapırdı.
Alman sosializmi özü də get-gedə daha çox başa düşürdü ki, onun vəzifosi bu meşşanların dobdoboli nümayondosi olmaqdır.
Bu sosializm alman millotini nümunəvi bir millot, alman meşşanını iso insan nümunəsi elan etmişdi. Bu sosializm meşşanın hər bir alçaq hərokotinə gizli və ülvi bir sosialist monası verirdi, bu da onu özünun tam əksi olan bir şeyə çevirirdi. Axıra qədər ardıcıl olan bu sosializm «kobud dağıdıcı» coroyan adlandırdığı kommunizmin açıqca oleyhinə çıxırdı və bildirmişdi ki, ozəmotli qorozsizliyə malik olan bu sosializm hər cür sinfi mübarizədən yüksokdə durur. Almaniyada guya sosialist və kommunist əsərləri adı ilə yayılmış olan hər şey, kiçik bir istisna ilə, həmin çirkin və pozucu ədəbiyyat cümlosindondir[20].
Burjuaziyanın müoyyən hissosi burjua cəmiyyətinin varlığını möhkomlotmək üçün ictimai xostolikləri sağaltmaq istoyir.
Buraya iqtisadçılar, filantroplar, insanporvorlik mudafioçiləri, zəhmotkeş siniflələrin rifahı üçün çalışanlar, xeyriyyəçilik təşkil edənlər, heyvanları himayə cəmiyyətlərinin üzvləri, oyyaşlıqla mübarizə cəmiyyətlərinin baniləri, ən müxtolif növlərdən olan vecsiz islahatçılar daxildirlər. Bu burjua sosializmi hotta bütöv sistemlər şoklinə salınırdı.
Misal olaraq Prudonun «Yəxsulluq folsofosi» əsərini göstərok.
Burjua-sosialistlər müasir cəmiyyətin hoyat şəraitini saxlamaq istoyir, lakin bu şəraitdən labüd olaraq doğan mübarizə və tohlükoləri istomirlər. Onlar müasir cəmiyyəti saxlamaq istoyir, lakin onu inqilabiloşdiron və pozan ünsürləri istomirlər. Onlar proletariatsız burjuaziya olmasını istərdilər. Burjuaziyanın hökm sürdüyü dünya, əlbəttə, ona ən yaxşı bir dünya kimi görünür. Burjua sosializmi təsəlli veron bu təsovvürü az-cox bütöv bir sistem şoklinə salır. Burjua sosializmi öz sistemini hoyata keçirməyə və yeni Yerusəlimo girməyə proletariati dovot etməklo, əslində ancaq bunu tolob edir ki, proletariat indiki cəmiyyətdə qalsin, lakin bu cəmiyyətin monfur bir şey olmasi təsovvürunü bir tərofo atsin.
Bu sosializmin nisbətən az müntozəm, laknn daha əməli olan başqa bir formasi hər cür inqilabi hərokata qarşi fəhlə sinfində monfi bir münasibət oyatmağa çalişaraq sübut etmək istoyirdi ki, fəhlə sinfinə bu və ya başqa bir siyasi doyişiklik deyil, ancaq maddi hoyat şəraitinin, iqtisadi münasibətlərin doyişilmosi faydali ola bilər. Lakin bu sosializm maddi hoyat şəraitini doyişdirmək dedikdo, yalniz inqilabi yolla məhv edilə bilən burjua istehsal münasibətlərinin heç də məhv edilmosini deyil, həmin istehsal münasibətləri zəminində hoyata keçirilən, demoli, kapitalla muzdlu omək arasindaki münasibətlərdə heç bir şeyi doyişdirməyon, olsa-olsa, yalniz burjuaziyanin hökmranliği xorclərini azaldan və onun dövlot təsorrüfatini sadoloşdiron inzibati yaxşilaşdirmalari nozərdə tutur.
Burjua sosializmi ancaq sadoco bir natiq cümlopordazliğina çevrildiyi zaman özünün ən münasib ifadosini tapir.
Azad ticarot! özü də fəhlə sinfinin xeyrino; himayə kömrükləri! özü də fəhlə sinfinin xeyrino; bir adamliq hobsxanalar! özü də fəhlə sinfinin xeyrinə – burjua sosializminin yeganə ciddi söylodiyi son sözü bax budur.
Burjuaziyanin sosializmi mohz belə bir müddəadan ibarotdir ki, burjualar burjua-dir, – özü də fəhlə sinfinin xeyrino.
Biz burada yeni dövrun bütün böyük inqilablarında proletariatın tələblərini ifadə edən ədəbiyyatdan (Baböfun əsərləri və i. a.) bəhs etmirik.
Ümumi həyəcan zamanı, feodalizm cəmiyyətinin devrildiyi dövrdə proletariatın öz sinfi mənafeyini bilavasitə həyata keçirmək yolundakı ilk təşəbbusləri proletariatın özünun inkişaf etməmiş olması üzündən, habelə onun azadlığa çıxması üçün maddi şəraitin olmaması üzündən labüd surətdə boşa çıxırdı, çünki bu şərait yalnız burjua dövrünun məhsuludur. Proletariatın bu ilk hərəkatları zamanı buraxılan inqilabi ədəbiyyat öz məzmunu cəhətdən labüd surətdə mürtəce ədəbiyyatdır. Bu ədəbiyyat ümumi bir asketizm və qaba bir bərabərçilik təbliğ edir.
Əslində sosialist və kommunist sistemləri, Sen-Simonun, Furyenin, Ouenin sistemləri və i. a. proletariatla burjuaziya arasındakı mübarizənin inkişaf etməmiş olduğu ilk dövründə meydana çıxır; bu dövrü yuxarıda təsvir etmişik (bax: «Burjuaziya və proletariat»).
Bu sistemləri ixtira edənlər, doğrudur, siniflərin əksliyini, habelə hakim cəmiyyətin öz daxilində dağıdıcı ünsürlərin təsirini görürlər. Lakin onlar proletariatın özünün heç bir tarixi özfəaliyyətini, ona məxsus heç bir siyasi hərəkatı görmürlər.
Sinfi antaqonizm sənayenin inkişafı ilə əlaqədar olaraq inkişaf etdiyinə görə, onlar da eyni ilə proletariatın azad olması üçün lazım gələn maddi şəraiti hələ tapa bilmirlər və bu şəraiti yaradacaq ictimai elm, ictimai qanunlar axtarırlar. İctimai foaliyyətin yerini onların şoxsi ixtiraçılıq foaliyyəti, azad olmaq üçün lazım gələn tarixi şəraitin yerini xəyali şərait, proletariatın bir sinif halında tədricən təşkil olunmasının yerini onların uydurduqları resept osasında cəmiyyətin təşkil edilmosi tutmalı imiş. Onların fikrinco, bütün dünyanın gələcək tarixi onların ictimai planlarını təbliğ etməkdən və əməli surədtdə hoyata keçirmokdən ibarot olur.
Doğrudur, onlar anlayırlar ki, bu planları ilə başlıca olaraq, ən cəfakeş bir sinif olan fəhlə sinfinin mənafeyini müdafie edirlər. Onların fikrinco, proletariat ancaq belə bir ən cəfakeş sinif kimi mövcuddur.
Lakin sinfi mübarizənin inkişaf etmomiş forması, habelə hoyatda onların öz vəziyyəti üzündən onlar özlərini bu sinfi antaqonizmdən yüksokdə hesab edirlər. Onlar cəmiyyətin bütün üzvlərinin, hotta ən yaxşı şəraitdə olanlarının da vəziyyətini yaxşılaşdırmaq istoyirlər. Buna görə də onlar, heç bir fərq qoymadan, daim bütün cəmiyyəto, hotta başlıca olaraq hakim sinfə müraciot edirlər. Onların fikrinco, onların sistemini tokco başa düşmək kifayotdir ki, bu sistem mümkün olan cəmiyyətlərdən ən yaxşısı haqqında düzəldilmiş ən yaxşı bir plan hesab edilsin.
Buna görə də onlar hər cür siyasi foaliyyəti, xüsusilə hər cür inqilabi foaliyyəti rodd edirlər; onlar öz məqsədlərinə dinc yolla çatmaq istoyirlər, xırda və əlbəttə, baş tutmayan tocrübolər vasitəsi ilə, nümunə göstərməklə yeni ictimai ehkama yol açmağa çalışırlar.
Gələcək cəmiyyətin bu xəyali təsviri proletariatın hələ çox az inkişaf etmiş olduğu və buna görə də öz vəziyyətini hələ xəyali bir şokildə təsovvür etdiyi zaman meydana gəlir, bu xəyali təsvir proletariatın bütün cəmiyyəti doyişdirmək üçün böyük bir duyğu olan ilk coşqunluğundan irəli gəlir.
Lakin bu sosialist və kommunist əsərlərində tənqidi ünsürlər də vardır. Bu əsərlər mövcud cəmiyyətin bütün osasları üzərinə hücum edir. Buna görə də həmin əsərlərdə fəhlələrin maariflonmosi üçün son dərəco qiymotli material verilmişdir. Gələcək cəmiyyət haqqında onların çıxardıqları müsbət noticolər, məsələn, şəhərlo kənd arasındakı əksliyin məhv edilmosi[21], ailənin, xüsusi varlanmanın, muzdlu əməyin məhv edilmosi, ictimai ahongdarlıq elan edilmosi, dövlotin sadoco istehsalı idarə etməyə çevrilmosi, – bütün bu müddəalar yalnız sinfi əksliyin aradan qaldırılması zərurotini ifadə edir, həmin əkslik iso o zaman yenico inkişaf etməyə başlamışdı və onlara hələ müoyyən bir şokil almamış ancaq ilkin halında molum idi. Buna görə də həmin müddəalar da hələ tamamilə utopik xarakter daşıyır.
Tənqidi-utopik sosializmin və kommunizmin ohomiyyəti tarixi inkişafa əks nisbətdodir. Siniflər mübarizəsi inkişaf edib get-gedə daha muəyyən formalar aldıqca, həmin mübarizədən yüksoklərə qalxmaq üçün göstərilən bu xəyali soy, həmin mübarizənin bu xəyali yolla aradan qaldırılması bütün əməli monasını və bütün nozəri qiymotini itirir. Buna görə də həmin sistemlərin baniləri bir çox cohotdən inqilabi ohvali-ruhiyyəli olsalar da, onların şagirdləri homişo mürtoce təriqotlər təşkil edirlər. Bunlar proletariatın sonrakı tarixi inkişafına baxmayaraq, öz müollimlərinin köhnə baxışlarından bərk-bərk yapışırlar. Buna görə də onlar ardıcıl surədtdə sinfi mubarizəni yenidən kütləşdirməyə və əkslikləri barışdırmağa çalışırlar. Onlar hələ də öz ictimai utopiyalarını tocrübolər yolu ilə hoyata keçirmok, ayrı-ayrı falansterlər duzəltmok, daxili koloniyalar («Home-colonies») təşkil etmək, yeni Yerusəlimin kiçik nüsxosi olan balaca İkariya[22] qurmaq kimi xəyallar bəsloyirlər, – və butün bu xəyali qosrləri tikmək üçün burjua qəlblərinin və pul kisələrinin insansevorliyinə müraciot etməyə mocbur olurlar. Tədricən bunlar yuxarıda təsvir olunmuş irticaçı və ya mühafizəkar sosialistlər sırasına düşürlər və onlardan ancaq bununla fərqlənirdilər ki, daha müntozəm bir pedantlıq göstərir və öz ictimai elmlərinin ecazkar bir qüvvosi olmasına fanatik etiqad bəsloyirlər.
Ouen öz nümunəvi kommunist cəmiyyətlərini «Homecolonies (ölkə daxilində koloniyalar) adlandırırdı. Furyenin nozərdə tutduğu ictimai saraylar falanster adlanırdı. İkariya utopik-xəyali ölkoyə deyilirdi ki, bunun da kommunist müossisələrini Kabe təsvir etmişdi. (1890-cı il almanca nəşrinə Engelsin qeydi).
Mohz buna görə də onlar bu qədər qızğınlıqla fəhlələrin hər cür siyasi hərokatı oleyhinə çıxır və belə düşünürlər ki, bu hərokat ancaq yeni ehkama kor-korana inanmamaqdan irəli gəlir.
İngiltərodə ouençilər çartistlərə qarşı, Fransada furyeçilər iso reformistləro[23] qarşı çıxırlar.
II bölmodə deyilonlərdən sonra, artıq təşəkkül tapmış fəhlə partiyalarına kommunistlərin münasibəti, yoni İngiltərodə çartistlərə və Şimali Amerikada aqrar islahatı tərofdarlarına onların munasibəti aydındır.
Kommunistlər fəhlə sinfinin ən yaxın məqsəd və mənafeyi uğrunda mübarizə edirlər, lakin eyni zamanda bu günkü hərokatda onlar hərokatın gəlocoyini də müdafie edirlər. Fransada, mühafizəkar və radikal burjuaziyaya qarşı mübarizədə kommunistlər sosialist-demokrat partiyasına[24] qoşulurlar, bununla bərabər inqilabi ənənədən irəli gələn ibarə və xülyalara tənqidi yanaşmaq hüququndan da ol çəkmirlər.
Fransada özünü sosialist-demokrat partiyası adlandıran partiyanı siyasi hoyatda Ledrü-Rollen, ədəbiyyatda Lui Blan tomsil edirdi; beləliklo, bu partiya müasir alman sosialdemokratiyasından yerlo göy qədər fərqli idi. (1891-ci il almanca nəşrinə Engelsin qeydi).
İsveçrodə onlar radikallara kömək edir, lakin bunu da nozərdən qaçırmırlar ki, həmin partiya bir-birinə zidd ünsürlərdən, qismon fransızsayağı demokratik sosialistlərdən, qismon də radikal burjualardan ibarotdir.
Polyaklar arasında kommunistlər aqrar inqilabını milli azadlıq üçün şərt qoyan partnyaya, 1846-cı ildə Krakov üsyanını doğuran partiyaya kömək edirlər.
Almaniyada burjuaziya inqilabi çıxış etdiyinə görə, Kommunist Partiyası onunla əlbir olub mütləq monarxiyaya, feodal torpaq mülkiyyətinə və irticaçı meşşanlara qarşı mübarizə edir.
Lakin Kommunist Partiyası burjuaziya ilə proletariat arasında olan düşmon əksliyini fəhlələrin mümkün qədər daha aydın başa düşmoləri üçün hər dədiqə çalışır ki, alman fəhlələri burjuaziya hökmranlığının yaratmalı olduğu ictimai və siyasi şəraitdən onun özünə qarşı dərhal bir silah kimi istifadə edə bilsinlər, Almaniyadakı irticaçı siniflər devrildikdən sonra dərhal burjuaziyanın özunə qarşı mübarizə başlansın.
Kommunistlər başlıca diqqotlərini Almaniyaya verirlər, çünki Almaniya burjua inqilabı orofosindodir, çünki Almaniya bu çevrilişi ümumiyyətlə Avropa modoniyyətinin daha mütərəqqi şəraitində edəcokdir, XVII əsrdəki İngiltərodə və XVIII əsrdəki Fransada olan proletariatdan xeyli artıq inkişaf etmiş bir proletariatla edəcokdir. Demoli, Almaniya burjua inqilabı proletar inqilabının yalnız bilavasitə müqəddiməsi ola bilər.
Bir sözle, kommunistlər hər yerdə mövcud ictimai və siyasi quruluşa qarşı yönəldilən hər cür inqilabi hərokata kömək edirlər.
Bütün bu hərəkatlarda onlar mülkiyyət məsələsini, onun çox və ya az inkişaf etmiş bir forma almasından asılı olmayaraq, hərəkatın əsas məsələsi kimi birinci yerə qoyurlar.
Nəhayət, kommunistlər hər yerdə bütün ölkələrin demokratik partiyalarının birləşməsinə və razılığa gəlməsinə çalışırlar.
Kommunistlər öz baxış və niyyətlərini gizlətməyi mənfur bir şey hesab edirlər. Onlar açıq bildirirlər ki, məqsədləri yalnız bütün mövcud ictimai quruluşu zərakılıqla devirmək yolu ilə əldə edilə bilər. Qoy hakim siniflər Kommunist İnqilabı qarşısında lərzəyə düşsünlər. Proletarlar bu inqilabda öz zəncirlərindən başqa heç bir şey itirməyəcəklər. Qazanacaqları isə bütün dünya olacaqdır.
BÜTÜN ÖLKƏLƏRİN PROLETARLARI, BİRLƏŞİN!
________________
[1] Burjuaziya dedikdo, ictimai istehsal vasitolərinin mülkiyyətçisi olub, muzdlu əməkdən istifadə edən müasir kapitalistlər sinfi nozərdə tutulur. Proletariat dedikdo, öz istehsal vasitolərindən mohrum odub, yaşamaq üçün öz iş qüvvosini satmağa moçbur olan müasir muzdlu fəhlələr sinfi nozərdə tutulur. (1888-ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi).
[2]Yoni yazılı məxəzlər şoklində bizə gəlib çatan bütun tarix. Cəmiyyətin tarixdən əvvəlki dövrü, bütün yazılı tarixdən əvvəlki ictimai quruluş 1847-ci ildə demək olar, hələ əsla molum deyildi. O zamandan bəri keçon müddotdə Haksthauzen Rusiyada torpaq üzərində icma mülknyyəti olduğunu koşf etmişdir, Maurer sübut etmişdir ki, bu mülkiyyət bütün alman tayfalarının tarixn inkişafının başlanğıc nöqtəsini təşkil edən ictimai təməl olmuşdur və tədricən aydınlaşmışdır ki, torpaq üzərində ümumi sahibliyin mövcüd olduğu kənd icması Hindistandan tutmuş İrlandiyaya qədər hər yerdə ibtidai cəmiyyət formasıdır və ya keçmişdə belə olubdur. Bu ibtidai kommunizm cəmiyyətniin daxili quruluşunu, bu quruluşun tipik formasını Morqan aydınlaşdırmış, nəhayot, qəbılənin həqiqi mahiyyətini və onun tayfa içərisindəki mövqeyini koşf etməklo bu işi başa çatdırmışdır. Bu ibtidai icma dağılarkon cəmiyyət təbəqəloşib xüsusi siniflərə və nəhayot antaqonist siniflərə bölünməyə başlayır. Mon həmin dağılma prosesini aşağıdakı əsərimdə nozərdən keçirməyə çalışmışam: «Der Ursprunq der Famille. des Privateiqentums und des Staats». 2, Aufl., Stuttqart.1886 (Bax: F.Engels. Ailənin, xüsusi mülknyyətin və dövlotin mənşəyi. K.Marks və F.Engels. Seçilmiş iki cildlik əsərləri, 2-ci cild). (1888-ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi).
[3] Sex ustası – sexin tam hüquqlu üzvü, sex daxilində ustadır, sexin başçısı deyildir. (1888-ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi)
[4] İtaliya və Fransa şəhərləri öz feodal ağalarindan ilk özünüidarə hüquqlarini satin aldiqdan və ya zərla əldə etdnkdən sonra özlərinin şəhər icmasini kommuna adlandirirdilar. (1890-ci il almanca nəşrinə Engelsin qeydi)
[5] Fransada meydana gələn şəhərlər, öz feodal hökmdarlari və ağalarindan yerli özünüidarə ixtiyari və «üçüncü silko» məxsus siyasi hüquqlar əldə etmodən əvvəl də «kommuna» adlanırdı. Ümumiyyətlə desok, burada burjuaziyanın iqtisadi inkişafı cohotdən tipik bir ölkə olaraq İngiltərə, onun siyasi inkişafı cohotdən tipik bir ölkə olaraq Fransa götürülmüşdür (1888-ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi). Engels tərofindən redaktə edilmiş1888-ci il ingiliscə nəşrində «müstoqil şəhər respublikası olmuş» sözlərindən sonra «(İtaliyada və Almaniyadakı kimi)» sözləri, «monarxiyanın vergi veron üçüncü silki olmuş» sözlərindən sonra iso «(Fransadakı kimi)» sözləri olavo edilmişdir. Red.
[6] Marks sonralar göstərmişdir ki, fəhlə öz əməyini deyil, iş qüvvosini satir. Bu barodə bax: Marksin «Muzdlu omək və kapital» əsərinə Engelsin yazdiği giriş. K.Marks və F.Engels. İkicildlik seçilmiş əsərləri, Azərnəşr, 1953, I cild, soh. 47 – 55. Red.
[7] 1888-ci il ingiliscə nəşrində «koalisiyalar» sözündən sonra «(homkarlar ittifaqları)» olavo edilmişdir. Red.
[8]1888-ci il ingiliscə nəşrində «öz tohsilinin ünsürləri» sözləri əvəzinə «öz siyasi və ümumi tohsilinin ünsürləri» çap edilmişdir. Red.
[9] 1888-ci il ingiliscə nəşrində «xüsusi» əvəzinə «təriqotçi» deyilmişdir. Red
[10] 1888-ci il ingiliscə nəşrində «homişo irəliloməyə sövq edən» sözləri əvəzinə «on qabaqcıl» çap edilmişdir. Red.
[11] 1888-ci il ingiliscə nəşrində «bozilərinin başqalarını istismar etmosino» sözləri oiozinə «azlığın çoxluğu istismar etmosino» çap edilmişdir. Red.
[12] 1888-ci il ingiliscə nəşrivdə «milli sinif vəziyyətinə çatmalı» sözləri əvəzinə «millotin qabaqcıl sinfi vəziyyətinə çatmalı» çap edilmişdir. Red.
[13] 1888-ci il ingiliscə nəşrində «böyüyüb öz çərçivəsndən kənara çıxan» sözlərindən sonra «köhnə ictimai quruluş üzərinə yeni həmlələri zəruri edən» sözləri əlavə olunmuşdur. Red.
[14] 1848-ci il nəşrində «şəhərlə kənd arasındakı əksliyin» yazılmışdır. 1872-ci il nəşrində və almanca sonrakı nəşrlərində «əksliyin» sözü «fərqin» sözü ilə əvəz edilmişdir. 1888-ci il ingiliscə nəşrində «şəhərlə kənd arqsındakı fərqin tədricən aradan qaldırılmasına kömək etmək» sözləri əvəzinə «əhalinin bütün ölkədə daha bərabər surətdə bölüşdürülməsi yolu ilə şəhərlə kənd arasındakı fərqin tədricən aradan qaldırılması» çap edilmişdir. Red.
[15] 1660 – 1689-cu illərdə İngiltərodəki Restavrasiya deyil, 1814 – 1830cu illərdə Fransadakı Restavrasiya nozərdə tutulur. (1888-ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi.)
[16] Legitimistlər – Burbonlar sülalosini bərpa etmək tərofdarları olan zadogan-torpaq sahibləri partiyası idi. «Gonc İngiltəro» – mühafizəkarlar partiyasına qoşulan ingilis aristokratlarının, siyasi xadim və ədəbiyyatçılarının 1842-ci ilə yaxın təşkil olunmuş dərnoyi idi. Onun görkomli nümayondoləri Dizraeli, Tomas Karleyl və başqaları idi. Red.
[17] 1888-ci il ingiliscə nəşrində «qızıl almaları» sözündən əvvəl «sənaye ağacından tökülon» sözləri olavo edilmişdir. Red.
[18] 1 Bu, başlıca olaraq, Almaniyaya aiddir, burada torpaq aristokratiyası və yunkerlər öz torpaqlarının çox hissosində təsorrüfatlarını öz iş müdirləri vasitəsi ilə öz hesablarına idarə edirlər və bundan olavo, böyük şokor və şorab zavodlarının sahibidirlər. Daha varlı olan ingilis aristokratları hələ bu dərəcoyə çatmamışlar; lakin onlar da bilirlər ki, rentanın aşağı düşmosinin əvəzini çıxarmaq üçün öz adlarını az-çox şübholi sohmdar cəmiyyətləri düzəldonlərə neco vermək olar (1888-ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi).
[19] 1888-ci il ingiliscə nəşrində «Bu məslok sonrakı inkişafında qorxaq bir donqultuya çevrilmişdir» sözləri əvəzinə belə çap edilmişdir: «On nəhayot, qoti tarixi faktlar xülyaların həzz veron təsirinin bütün izlərini aradan qalxmağa mocbur etdikdo, sosializmin bu forması qorxaq bir donqultuya çevrilmişdir». Red.
[20] 1848-ci ildəki inqilab fırtınası bütun bu iyronc coroyanı aradan qaldırdı və onun nümayondolərini sosializm adı ilə ehtikar etmək həvəsindən saldı. Bu coroyanın başlıca nümayondosi və klassik tipi c-b. Karl Qründür (1890-cı il almanca nəşrinə Engelsin qeydi.)
[21] 1888-ci il ingiliscə nəşrində bu yer belə ifadə edilmişdir: «Onların toklif etdikləri əməli todbirlər, məsələn , şəhərlo kənd arasındakı fərqin məhv edilmosi». Red.
[22] Furyenin nozərdə tutduğu sosialist koloniyaları falanster adlanırdı; Kabe öz utopik ölkosini, sonralar iso Amerikadakı öz kommunist koloniyasını İkariya adlandırırdı. (1888 ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi).
[23] 1843 cü ildən 1850-ci ilodək Parisdə çıxan «Reforme» («İslahat») qozetinin tərofdarlarından bohs olunur. Red.
[24] Bu partiyanı o zaman parlamentdə Ledrü-Rollen, ədəbiyyatda Lui Blan, gündolik motbuatda «Reforme»qozeti tomsil edirdi. Onlar işlotdikləri bu adı sosialist demokrat partiyası adını – demokratik və ya respublikaçı partiyanın az-cox sosialist ronginə boyanmış hissosinə vermişdilər. (1888-ci il ingiliscə nəşrinə Engelsin qeydi).